“Hoewel de gezondheidstoestand verslechtert, blijft de vaccinatiegraad in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest bijzonder laag in vergelijking met de andere gewesten van het land.” Dit bericht lokte heel wat commentaren uit.

Op het ogenblik van dit schrijven is 64 procent van de volwassen Brusselaars volledig gevaccineerd. In Vlaanderen is dat 91 procent, in Wallonië 80 procent. De achterstand is nog groter bij de Brusselse jongeren (slechts 33 procent van de 18 tot 24-jarige Brusselaars zijn gevaccineerd, terwijl het nationaal gemiddelde op 67 procent ligt).

Laten we beginnen met vast te stellen dat deze toestand problematisch is voor heel het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: niet één gemeente haalt vergelijkbare cijfers met de Waalse of Vlaamse gemiddelden. De vaccinatiegraad is daarenboven bijzonder laag in de armste gemeenten, waar de media en de politieke wereld heel specifiek op gereageerd hebben.

Talrijke experten hebben zich hierover uitgesproken en verschillende analyses naar voren geschoven. Zo zou dit grote verschil bijvoorbeeld kunnen liggen aan een moeilijke toegang tot informatie of een grotere ontvankelijkheid voor antivaccinatiepropaganda in minder geschoolde milieus.

Tal van ‘influencers‘ disten hun eigen versie op en suggereerden dat er of een band zou kunnen zijn met de islam of dat het een “probleem van cultuur” zou zijn. Deze laatste “analyses” hebben een zeker succes gekend op sociale media en werden zelfs door cartoonist Nicolas Vadot gekarikaturiseerd in het weekblad Le Vif.

De clichés voorbij

Om te begrijpen wat er allemaal speelt, is het misschien beter het aan de rechtstreekse betrokkenen zelf te vragen, niet om hen een geweten te schoppen of te stigmatiseren maar om ervoor te zorgen dat ze gehoord worden.

Met dit voor ogen hebben wij verschillende getuigen opnieuw gecontacteerd die reeds hadden meegewerkt aan een vorige enquête in Molenbeek in 2016¹. Vijfentwintig van hen waren bereid onze vragen te beantwoorden.

Molenbeek, kanaalzone 2021. Foto: woneninbrussel.be

Vandaag zijn deze getuigen van 18 tot 27 jaar (met een gemiddelde leeftijd van 24 jaar) bijzonder kwetsbaar en “geracialiseerd”. Ze moeten het hoofd bieden aan complexe gezins- en persoonlijke situaties. Het zijn 18 mannen en 7 vrouwen die nog altijd ‘Molenbekenaars’ zijn. Slechts vijf van hen hebben hun diploma middelbare school behaald. Geen van hen heeft vast werk. Meerderen hoppen van de ene interimjob naar de andere.

Wij hebben deze enquête (die uiteraard maar een voorstudie is) gevoerd onder de vorm van relatief korte semi-gestructureerde interviews (vijfentwintig tot vijfenveertig minuten) aan de hand van videoconferenties (vooral op WhatsApp). Dat kon omdat we al een vertrouwensband hebben met hen: wij volgen al vijf jaar hun wedervaren en sinds de vorige enquête krijgen we ook geregeld nieuws van hen. Ze houden ons met tussenpozen op de hoogte van hun sociale en beroepssituatie, gelukkige of slechte voorvallen en sturen ons vaak krantenartikels of TikTok-video’s over diverse onderwerpen.

Deze vijfentwintig getuigen zijn niet gevaccineerd en waren dat ook niet van plan toen we hen contacteerden. In het begin van ons gesprek lopen hun argumenten zowat gelijk: ze relativeren de ernst van Covid-19 en uiten hun angst voor de gevolgen van vaccinatie.

Molenbeek, kanaalzone 1980. Geen autoverkeer, maar wel nog binnenscheepvaart op het kanaal. Foto: Michel Huhardeaux/CC BY-SA 2:0

Een vijftiental verwijst in het bijzonder naar een video op TikTok die toont “dat mensen die het vaccin krijgen op de injectieplek magnetisch worden”. Allemaal hebben ze het ook over de mogelijke gevolgen op lange termijn, in het bijzonder voor de vruchtbaarheid (20 van de 25), het risico van kanker (19/25) of erectieproblemen (18/25 — alle mannen).

Een tiental is er van overtuigd dat het vaccin alcohol of drugs zou kunnen bevatten of niet halal zou zijn. Opmerkelijk is dat twee getuigen verslag deden van eenzelfde ervaring: toen ze in de apotheek een door een arts voorgeschreven geneesmiddel gingen ophalen voor een oudere persoon uit hun naaste omgeving, had de apotheker hen gewaarschuwd dat het geneesmiddel alcohol bevatte.

Zij besloten daaruit dat de artsen hen bewust bedrogen zouden (we komen hier later op terug). Ze benadrukken ook dat ze niet gezocht hadden naar informatie over de samenstelling van het vaccin noch over het al dan niet “halal” karakter van het vaccin.

Opstandigheid

Vrij snel tijdens het gesprek verandert de toon en komt er kritiek op de overheid, in het bijzonder op “de regering” (waar ze alle machtsniveaus als één geheel mee bedoelen): “Ze hebben ons opgesloten, laten ons creperen en nu zouden wij in beweging moeten komen. Ze hebben alles verboden en de flikken op ons afgestuurd, ze hebben gerechtigheid geweigerd en nu vragen ze van ons nog een inspanning?”

De ‘andere kant’ van Molenbeek, de markten op dinsdag, donderdag, vrijdag en zondag, de volksbuurten. Totaal genegeerd door de media. Foto: woneninbrussel.be

Negen getuigen halen weer het kayak-incident aan (toenmalig premier Sophie Wilmès ging in juli 2020 kayak tijdens de lockdown varen in Dinant) en zeggen dat er volgens hen een “breuk” is tussen “de politici” en henzelf: “Die mensen leven in een andere wereld. Ze lachen met ons, ze gaan kayak varen terwijl wij ‘s avonds niet buiten mogen en opgesloten zitten met ons gezin …” De vertrouwenskwestie staat hier centraal: “Waarom zou ik zo’n mensen vertrouwen?” (20/25).

Alle getuigen hebben het over het thema vertrouwen, waaruit blijkt dat hun terughoudendheid om zich te laten vaccineren meer te maken heeft met hun verzet tegen de instellingen dan met een echte verwerping van de vaccinatietechnologie op zich. Al snel dissen ze een hele reeks persoonlijke ervaringen op ter rechtvaardiging van hun verzet.

Vijftien van hen uiten meteen beschuldigingen aan het adres van de ziekenhuizen die “hun patiënten belazeren”: “Je gaat naar het ziekenhuis en je ziet daar een arts, alles gaat goed tot je twee maanden later een factuur krijgt met een boel zaken die je niet hebt gevraagd maar wel moet betalen.” Daarbij komen de moeilijkheden met de ziekenfondsen (twaalf zijn niet in orde met hun ziekteverzekering).

Trein-, tram- en metrostation West in Sint-Jans-Molenbeek. Foto: woneninbrussel.be

Een van hen vertelt over een oom die “bij het verlaten van het ziekenhuis” werd gearresteerd en verplicht werd om onmiddellijk het grondgebied te verlaten, terwijl hij al twintig jaar in Molenbeek woonde. De reden voor zijn arrestatie: hij had de Belgische nationaliteit niet en vroeg hulp aan het OCMW om zijn medische kosten te dekken.

De 25 getuigen noemen eveneens de administratieve moeilijkheden, het heen en weer geloop tussen het OCMW en de ziekenhuizen (10/25) en hun gemeenschappelijke vrees (12/25) voor “de gegevensdeling”, die ertoe kan leiden dat ze onbetaalde facturen of opgeschorte administratieve procedures moeten in orde brengen. Acht van hen kregen door gezondheidswerkers－in het bijzonder medische specialisten in de ziekenhuizen－racistische of agressieve opmerkingen naar het hoofd geslingerd.

De ‘gewoonte’ om zorg uit te stellen

Alle 25 hebben ze bij gebrek aan middelen reeds gezondheidszorg moeten uitstellen. Acht van hen lijden nochtans aan vrij zware aandoeningen waarvoor ze regelmatig behandeld moeten worden. Ze verklaren unaniem dat ze die zorg door de lockdown nog meer uitstellen.

In dit verband gaat de discussie een heel specifieke kant op. “Waarom zou ik me laten vaccineren als ik al een gezondheidsprobleem heb dat niet behandeld wordt?” “Ik zit met een slechte tand, die doet veel pijn, maar ik laat het maar. Zo blijf je maar doorgaan. Waarom zou ik dan gaan als ik zelfs niet ziek ben? Ik zal het maar verdragen.”

De gewoonte om zorg uit te stellen, leidt er in feite toe dat men afziet van de zelfzorg voor het eigen lichaam, wat zich dan automatisch vertaalt in de onwil om zich te laten vaccineren. Maar dat is niet het enige aspect van die weigering: tien getuigen zijn bang dat de hun toegewezen zorgverstrekker een niet-behandeld gezondheidsprobleem zal ontdekken en hen negatief zal beoordelen.

Zij zijn erg bevreesd voor mogelijke stigmatisering en proberen zich tijdens het gesprek te rechtvaardigen alsof ze die scène effectief beleven (met schrille stem imiteren ze de zorgverstrekker): “Maar mijnheer, ge moet u laten verzorgen, dat kan zo niet verder.” “Nee, maar ik zeg u dat ik geen geld heb, zoals u om mij te laten verzorgen, dat is alles.”

Sint-Jans-Molenbeek ligt slechts op amper enkele kilometer van de Belgische en Europese instellingen, maar volgens de (inter)nationale media bijna op een andere planeet. Map: ODo2fr/CC BY-SA 4:0

Erger nog, sommige getuigen (8/25) zijn bang dat ze zullen “gedwongen” worden om hun uitgestelde gezondheidsprobleem aan te pakken, met onbetaalbare bijkomende onkosten tot gevolg. Die gewoonte om zorg uit te stellen maakt ook dat die jongeren geen behandelende arts hebben: als het echt niet anders kan, ze gaan nooit naar de spoed en doen zelden (of zelfs nooit) beroep op een huisarts.

Hoe paradoxaal het ook mag klinken: enerzijds klagen ze over de hoge kosten, terwijl anderzijds de meerderheid (17/25) sceptisch is over de kwaliteit van de gezondheidszorg en de medische praktijk van het forfaitair betalingssysteem: “Is dat echt gratis? Mja, dan zal de zorg wel niet zo goed zijn, dat kan niet anders.”

Of: “De arts die daar werkt, dat is geen goede, anders zou hij wel specialist geworden zijn en veel geld verdienen.” In dezelfde lijn zeggen velen van hen (12/25) ook dat, als het vaccin gratis is, de kwaliteit dan ongetwijfeld ook te wensen overlaat.”

Uitsluiting

“Als ik dood ga, is dat niet zo erg, ik zou zelfs opgelucht zijn. En ik ben er zeker van dat iedereen opgelucht zou zijn.” Die opmerking werd op verschillende manieren verwoord door twaalf van de 25 ondervraagden. Het idee dat hun eigen leven geen waarde heeft en dat de rest van de maatschappij hun verdwijning zelfs wenselijk zou achten, is een sterk symptoom van extreme sociale uitsluiting waarvan zij het slachtoffer zijn.

Die uitsluiting is het gevolg van een hele levensgeschiedenis van pijnlijke ervaringen (met name sociale miskenning) maar ze geven allemaal aan dat de lockdown voor hen een bijkomende en zeer zware beproeving was. Zij kunnen zich bovendien niet van de indruk ontdoen dat het lockdownbeleid op een of andere manier tegen hen gericht was.

Tien van hen geven aan dat ze commentaar “van personaliteiten, zelfs op tv” gelezen of gehoord hebben die, door te wijzen op de grote aanwezigheid van het virus in de volkswijken, “op ons gespuwd hebben”. Die jongeren zijn “hyperverbonden” met elkaar en ook al lezen ze geen krant of kijken ze niet naar het journaal, ze delen met elkaar video’s, flarden tekst, enzovoort.

Foto: revuenouvelle.be

Ze komen dus wel degelijk in aanraking met de stigmatiserende uitlatingen over henzelf, hun ouders of hun wijk. En dat discours geeft mee vorm aan hun indruk dat er voor hen geen plaats is in de maatschappij, dat ze “niets waard” zijn. Het voedt hun wanhoop en vermindert zodoende hun mogelijke vaccinatiebereidheid.

Zij zitten vast in een heuse “uitsluitingsspiraal” die onze bijzondere aandacht moet krijgen in de wetenschap dat die jongeren in werkelijkheid meer vatbaar zijn voor karikaturale en negatieve uitlatingen over henzelf (die ze onderling delen via de sociale netwerken) dan voor een genuanceerd of oplossingsgericht discours maar dat niet dezelfde publiciteit krijgt.

De maatschappelijke band herstellen?

Het is nu wel duidelijk dat een communicatiecampagne geenszins zal volstaan om deze jongeren te overhalen om zich te laten vaccineren. In het begin zal er eerst moeten gewerkt worden aan hun “heropname”, aan zowel het herstel van hun vertrouwen in bepaalde instellingen als aan de creatie van een perspectief op een beter leven.

In feite gaat het niet zozeer om een communicatieprobleem maar om een probleem van sociale interventie (met inbegrip van zijn psychologische, medische en sociale aspecten). Zolang de mechanismen van uitsluiting door de arbeidsmarkt, dalende onderwijskansen, controle op mensen die het financieel moeilijk hebben, nog versterkt worden, is het een illusie te verwachten dat zij op een meer positieve manier naar de instellingen zullen kijken.

Hun dagelijkse ervaringen met sociale miskenning doen de kloof alleen maar toenemen. En de instanties die ingrijpen en hun een betere toekomst beloven zonder hun de middelen te verstrekken om die te realiseren, zwengelen hun verzet alleen nog verder aan.

Op korte termijn zijn het voor elk van hen de gesprekspartners (sociale assistenten, animatoren van wijkcentra, leerkrachten) die een beslissende rol zouden kunnen spelen in het vaccinatieverhaal. Dit toont aan dat deze jongeren wel degelijk aanspreekpunten hebben, zij zijn helemaal niet “op drift”.

Op langere termijn moeten we vooral nadenken over de aandacht die we schenken aan de volkswijken. De gezondheidscrisis is een schrijnend voorbeeld van gebrek aan aandacht. Politici en media hebben het alleen over die wijken als het gaat om kwesties die hen niet rechtstreeks aanbelangen.

Een van de jongeren vat het laconiek samen: “Er wordt alleen over Molenbeek gepraat als we de oudjes in Ukkel gaan lastigvallen”. De zeer problematische situatie op het vlak van toegang tot gezondheidszorg in de arme wijken – in die mate dat de levensverwachting er aanzienlijk lager ligt dan in andere wijken van het Gewest – is al lang bekend.

Het is maar omdat het nu een wereldwijd probleem is geworden, dat het een regionaal en zelfs nationaal probleem wordt en dat deze realiteit opeens (her)ontdekt wordt. De Covid-19-crisis heeft de structurele tekortkomingen van onze samenleving blootgelegd en nog vergroot. De vaccinatiecampagne botst nu op die gebreken. Uiteraard moeten er dringend oplossingen gevonden worden voor Covid-19.

Foto: revuenouvelle.be

Maar, gaan we iets doen aan deze tekortkomingen of ons nog maar eens tevreden stellen met maatregelen waarmee we ze onder de mat kunnen vegen? Zelfs als de overheid uiteindelijk beslist over te gaan tot verplichte vaccinatie of de algemene invoering van een coronapas, kan ze niet verzuimen een gedetailleerd fijnmazig onderzoek te doen over dit gebrek aan vaccinatiebereidheid.

Die analyse moet nog gemaakt worden, onze kleine enquête doet niet veel meer dan het probleem verkennen …

La Spirale de la Désaffiliation werd vertaald door Marina Mommernecy. Renaud Maes is hoofdredacteur van La Revue Nouvelle, een Franstalig Belgisch maandblad dat het maatschappelijk debat wil stimuleren met informatie die het alledaagse en de onmiddellijke actualiteit overstijgt.

Note: