‘Atheïsten zijn in de geschiedenis van de VS gemarginaliseerd, genegeerd, uitgesloten en zelfs vervolgd en omgebracht omwille van het simpele feit dat ze realisten waren die de bijgelovige overtuigingen van de religieuze meerderheid verwierpen. Omwille van deze “misdaad” zijn wij de meest gehate minderheid in de VS geworden.’

(Troy Boyle, Voorzitter van de National Atheist Party)

Een jaar geleden werd in de VS een atheïstische politieke partij opgericht, de National Atheist Party.  Een week geleden hielden 8.000 à 10.000 areligieuzen in Washington een betoging,  de Reason Rally. Er was tien jaar geleden al een Godless March in Washington,  maar die bracht maar zo’n 3000 mensen op de been… Dank zij de politieke campagnes van christelijk rechts lijken het atheïsme en aanverwante overtuigingen meer wind in de rug te krijgen.

In de VS is God overal. Hij is binnengedrongen in de eedaflegging van de president, hij heeft zich een plaats veroverd op munten en bankbriefjes, en hoewel hij teruggefloten is in het staatsonderwijs, is hij daar nog altijd geniepig actief. Via de schoolbesturen belet hij bijvoorbeeld studenten atheïstische clubs te organiseren. God is in de VS zeer opdringerig en erg ongemanierd.

De staat beschermen tegen de godsdienst, of omgekeerd?

Toch heeft Amerika al heel vroeg een eigen model van laïciteit of  ‘secularism’ ontwikkeld, een juridische regeling voor de relatie tussen staat en godsdienst. Maar dat Amerikaanse model heeft de omgekeerde stootrichting van het Franse.

In Frankrijk was het katholicisme lange tijd de staatskerk, wat in het nadeel was van ongelovigen en andersgelovigen, op de eerste plaats de protestanten, die bijvoorbeeld onder de beruchte Louis XIV (1638-1715) zwaar gediscrimineerd werden. Van de Franse Revolutie in 1789 tot en met de wet op de scheiding van kerk en staat van 1905 zette  Frankrijk fundamentele stappen om de godsdienst terug te dringen uit de staatsstructuur. 

In de VS was het probleem omgekeerd. Er was een rijke waaier van religieuze overtuigingen, en de schrik was dat de overheid zich met één enkele zou verbinden, in het nadeel van de andere. De vrees voor een ‘established church’, een staatskerk zoals in Engeland, beheerste de politiek.

In de zeventiende eeuw formuleerde de theoloog en staatsman Roger Williams (1603-1683), de stichter van de kolonie Rhode Island, het principe van een ‘scheidingsmuur’ tussen staat en godsdienst. Dat hield in dat de staat zich niet met de godsdienst hoorde te bemoeien, dat er dus uiteraard geen staatskerk kon zijn, en dat de burger vrij hoorde te zijn om in geweten te kiezen voor een religieuze overtuiging.

De formulering ‘a wall of separation’ zou later ook opduiken in de geschriften van Thomas Jefferson, een van de Founding Fathers van de Amerikaanse staat en zijn derde president (1801-1809).

Terwijl Frankrijk de staat wilde losmaken van de invloed van de godsdienst, wilde Amerika de godsdienst vrijwaren van inmenging door de staat. Frankrijk ontwikkelde het model van een neutrale staat die zich niet uitlaat over God en geen godsdienst officieel erkent. Amerika ontwikkelde het model van een neutrale staat die geen enkele godsdienst voortrekt, maar wel in het algemeen een vorm van geloof in God vanzelfsprekend vindt. In Frankrijk konden atheïsten zich thuisvoelen, in de VS veel minder.

Een misselijk makende christelijke vijandigheid

Qua laïciteit had Amerika historisch gezien een voorsprong op Frankrijk, maar er is ook nog steeds een achterstand: de discriminatie van niet-gelovigen (atheïsten, agnostici, vrijzinnigen…)  is in de loop van de jaren wel verminderd, maar nog lang niet verdwenen. De studente Jessica Ahlqvist van een school in Rhode Island was één van de sprekers tijdens de Reason Rally van 24 maart. Zij werd bekend door als 16-jarige met juridische middelen de verwijdering van een gebed op een muur van haar school te eisen.

Op haar website schrijft zij: ‘Roger Williams stichtte Rhode Island en Providence Plantations in 1636 als een staat met godsdienstvrijheid. Hij was verbannen uit Massachusetts omwille van zijn religieuze overtuigingen en hij wilde een plaats waar iedereen gelijk was, los van zijn geloof (of het ontbreken daarvan). 

Ik heb heel mijn leven in Rhode Island geleefd. Hoe jong ik ook ben, ik heb toch al vaak flagrante minachting gezien voor de geschiedenis van onze staat en zelfs voor zijn wetten. Om nog te zwijgen van de talloze keren dat ik gezien heb hoe mensen zich inspanden om anderen het gevoel te geven dat ze er niet bij hoorden. Door mij te verzetten tegen het schoolgebed in mijn openbare school, Cranston West, heb ik een misselijk makende hoeveelheid vijandigheid en haat ervaren.’

Christenen voor de leeuwen

De belangrijkste spreker op de Reason Rally was de befaamde en militante Engelse atheïst Richard Dawkins. De Christian Post noteerde het volgende over zijn optreden:

‘In zijn korte toespraak moedigde Dawkins zijn mede-atheïsten aan om degenen die zich religieus noemen belachelijk te maken. Als voorbeeld van hoe hij religieuze personen zou benaderen, zei Dawkins: “Bij katholieken bijvoorbeeld: gelooft u nu echt dat als een priester een wafeltje zegent, dat dat dan verandert in het lichaam van Christus?”

“Spot ermee, maak ze in het publiek belachelijk,” spoorde hij aan. “Geef niet toe aan de gangbare opinie dat wij allemaal te beleefd zijn om over godsdienst te praten.” ’

Dat de discriminatie van ‘goddelozen’ bij de betrokkenen agressie losmaakt, is psychologisch begrijpelijk. Een van hen, die zich herinnerde dat in het oude Rome christenen soms voor de leeuwen geworpen werden, liep rond met een bordje waarop stond: ‘Zo veel christenen, zo weinig leeuwen!’ Spits en goed gevonden? Naar het jodendom toe vertaald, zou dat klinken als ‘Zo veel joden, zo weinig gas!’

Met die agressieve opstelling heb ik het nogal moeilijk. Het is volkomen terecht dat mensen die niet religieus zijn zich verdedigen tegen discriminatie. Maar waarom moeten gelovigen belachelijk worden gemaakt? Waarom moeten christenen voor de leeuwen?  Gaat het er niet veeleer  om te komen tot wederzijds respect tussen de verschillende levensbeschouwingen, religieuze en niet-religieuze?  Moet je haat bestrijden met haat?

De beperkingen van het positivisme

De argumentatie van Dawkins is bovendien maar beperkt bruikbaar. Godsdienst en natuurwetenschap spreken een verschillende taal, en hebben hun eigen geldigheid binnen hun terrein. Een natuurwetenschappelijke benadering doet de religieuze ervaring en de religieuze symboolwereld geen recht.

Al moet ik toegeven dat de godsdienst de positivistische kritiek wel uitlokt. Als kind hoorde ik op mijn katholieke school nog het verhaal over een jongetje dat twijfelde aan de transsubstantiatie. Hij nam stiekem een geconsacreerde hostie mee naar huis, en stak er met een naald in. Het bloed spoot eruit!

Dat vraagt er natuurlijk om het experiment te herhalen. Een wat intelligentere religieuze opvoeding had gewoon kunnen uitleggen dat je je intens met Jezus verbonden voelt door de herhaling van het Laatste Avondmaal.

Een ondoordachte strategie

Een andere kwestie is de strategie van het Amerikaanse atheïsme.  In The Guardian merkt Sarah Posner op dat zowel de Republikeinen als de Democraten allergisch zijn voor het secularisme. De Republikeinen maken het secularisme zwart als een samenzwering van antireligieuze krachten tegen God en de natie. En de democraten zijn bang stemmen te verliezen bij de gelovigen die afstand houden van de rechtse demagogie.

Posner stelt dan ook de agressieve strategie van de Reason Rally om strategische redenen in vraag: ‘religieuze gelovigen zijn belangrijke bondgenoten bij het smeden van coalities die een seculiere regering ondersteunen, en ze van je vervreemden is niet nuttig.’

De hele aanpak van de Reason Rally lijkt me dus nogal dubieus: te agressief, eng positivistisch, en erg onstrategisch. Dat is jammer, want het is toch wel hoog tijd dat God in Amerika eens op zijn plaats gezet wordt. En die plaats is niet in de staat en zijn instellingen, maar uitsluitend in de harten van de gelovigen.