De contracten van de koopman (***) van Elfriede Jelinek is een heel actueel boek, maar tegelijk ook moeilijk om lezen. Het feit dat Jelinek in deze tekst weinig rustpauzes inlast, en dus 150 bladzijdes in een adem volschrijft maakt dat je dit boek best twee keer leest. Naar mijn mening mij is het het waard. Het boek is een scherpe analyse van de financiële flirtpogingen van het kapitalisme. Jelinek houdt haar hele betoog erg ironisch en spottend. Behalve dat het een literatuurstijl is, die weliswaar niet even vlot leest, is er nog een andere reden. Al die mensen die deze flirtpogingen mogelijk maken door zich te laten verleiden door banken, beleggers en speculanten, krijgen een veeg uit de pan in Jelinek haar boek. Het feit dat veel van deze mensen tot de gewone arbeider of gepensioneerden behoren maakt het voor Jelinek alleen maar erger en ze bespaart hen niet. Integendeel, ze gaat zonder enig medelijden vurig in tegen de zwakheid voor het geld die veel van deze mensen tonen. Want hoe schuldig ook zij die het huidige financiële mechanismes op poten hebben gezet, dit had nooit kunnen werken zonder de gewone mens die zijn/haar geld aan deze speculanten toevertrouwde met de hoop om van geld nog meer geld te verkrijgen. Want geld maakt geld. Toch?

In een interview van niet zo lang geleden beweert Jelinek dat ze niet veel van economie begrijpt, eigenlijk net zomin als al die mensen die hun geld verloren hebben. In dit boek legt ze echter het kapitalistische systeem bloot, niet zo zeer door te vertrekken van de grote spilfiguren die het systeem in stand houden maar van de gewone man, die tot het bot besmet is geraakt door geld, geld en nog meer geld. Geld maakt geld. Geld biedt zekerheid. Zonder geld ben je niets, met (veel) geld ben je alles. Alles wat je wil. De mensen begrijpen nog steeds niet dat zij aan wie ze hun geld hebben toevertrouwd, er mooi de tafel mee dekken, maar dat op de tafel zelf nooit iets verschijnt. De mensen moeten begrijpen dat hun geld moet gebruikt worden om de economie in leven te houden. Deze speculanten zien zichzelf niet louter als de trekkers van de economie maar ook van de samenleving. Wat nu met het geld van de gewone mens gebeurd, weten ze zelf ook niet zo goed, want de cirkels waar het geld terechtkomt zijn zo complex dat het onmogelijk is om te begrijpen. Kortom: ‘We zitten zwaar in de stront’. De speculanten hebben de mensen in handen terwijl deze geen controle hebben op de cirkelvormige banen van het geld in het huidige kapitalistische systeem. Resultaat: de gewone man is een ‘aangeboren verliezer’.

En als je dacht om de vrije markt aan te klagen, dan neemt Jelinek al je hoop weg want de markt is ziek, “chronisch zwak” zelfs. Wat vaststaat en dat heeft Jelinek kunnen voorspellen voordat de crisis uitbrak (het boek is in 2008 geschreven): ‘Uw geld is u te snel af! Kijk maar, het is weg!, uw geld is weg!, het krediet ook dat u op uw loon had opgenomen, alles foetsie!.’ Alles is nu in de handen van Hercules, de nieuwe leider, die winst als God heeft. Het geld is weg en noch Hercules kan er iets tegen doen want “de wegen van het geld zijn zoals de wegen van de Heer: ondoorgrondelijk.” Tegelijk vergeet Jelinek niet de lezer eraan te herineren dat niemand ons heeft gedwongen om ons geld in de handen van deze gamma speculanten te leggen. En voor wie denkt dat de crisis voorbij is en die niet zal terugkomen, heeft Jelinek ook een duidelijke boodschap: ‘Wij krijgen een crisis en daarna herstellen we het publieke vertrouwen en dan nemen we opnieuw (het geld), wij kunnen markten volledig dereguleren zoals rivieren, daarna reguleren we ze weer, helemaal naar onze wensen…’

De contracten van de koopman is geen makkelijk boek om lezen, maar het blijft wel een interessant boek die heel wat inzichten biedt in de werking van het kapitalistisch systeem.

Efriede Jelinek, De contracten van de koopman: Een komedie over de economie. Vertaald door Inge Arteel, Uitgeverij Querido, 2010