CETRI: Waar staan jullie nu met het beheer van de epidemie in de Filipijnen?

Jam Ann Caylan: “Hier in Iligan City (op het eiland Mindanao), is de toestand nu minder problematisch dan in (de hoofdstad) Manilla. De meeste activiteiten konden herstarten. Er zijn nog beperkingen inzake de verplaatsingen naar de provincie Davao, waar men één van de hoogste besmettingsniveau’s van het hele land heeft, maar verder valt alles terug in de plooi.”

“Enkele weken terug, gedurende de lockdown, was het echter héél hard. Hier zijn de meeste mensen dagloners, voor hen betekent geen werk geen inkomen. Ze hebben geen spaargeld.”

“Er zijn ook ernstige problemen door corruptie. Bijvoorbeeld met de voedselverdeling, die zwaar boven de reële prijs gefactureerd werd. Deze corruptie verspreidde zich werkelijk overal, wat de mensen nog meer revolteerde, omdat we midden in een sanitaire crisis zaten.”

Wat is de sanitaire balans?

Mindanao (met hoofdstad Davao) is het meest zuidelijke grote eiland van de Filipijnen. Screenshot: googlemaps

“De Filipijnen hebben het geluk een archipel (van eilanden[1]) te zijn, wat – tenminste in theorie – betekent dat een virus zoals COVID-19 er minder overwaait van het ene gebied naar een ander. De eerste COVID-19-dode werd geregistreerd op 1 februari 2020. Dit was ook het eerste overlijden buiten China.”

“Ook al had de regering aangekondigd de vluchten van en naar China voorlopig te verbieden, toonden rapporten aan dat er nog steeds vluchten doorgingen. Het duurde meer dan een maand voor de regering internationale vluchten helemaal verbood, voornamelijk omdat president Duterte en zijn minister van Volksgezondheid de relaties niet wilden verknoeien met een land waarmee men steeds nauwere relaties opbouwt. Een belangrijk deel van de fondsen voor zijn infrastructuur-programma “Build, build, build” (bouwen, bouwen, bouwen) komt uit China.”

“Dat heeft niet belet dat sommige steden en regio’s reeds vroeger eigen maatregelen namen. Op de eilandengroep Visayas bijvoorbeeld werden reizen met Wuhan verboden zodra het bericht viel dat het eerste geval bevestigde in januari. Het is toch de staat die de belangrijkste werktuigen in handen heeft en omdat die getalmd heeft alvorens op te treden is de toestand van kwaad naar erger geëvolueerd.”

“Zo zijn we heden in Azië het derde zwaarst getroffen land qua infecties, het tweede qua aantal overlijdens en het laatste qua genezingen …”

“Bovendien, velen vermoeden dat de officiële cijfers vervalst zijn. Onafhankelijke onderzoeken door bijvoorbeeld de universiteiten hebben regelmatig cijfers geproduceerd die niet overeenstemden met de cijfers van het ministerie van Volksgezondheid.”

Worden die slechte resultaten volgens jou vooral verklaard omdat het antwoord op zich liet wachten, of eerder omdat het land kwetsbaar is, met name op vlak van medische infrastructuur?

“Beide. Er is daadwerkelijk een probleem met de infrastructuur dat niet nieuw is. Daardoor waren de Filippijnen niet in staat om massaal de infectie op te sporen bij gebrek aan middelen en voldoende uitrustingen.”

“In het begin van de epidemie moesten de eerste testen naar Australië verzonden worden voor resultaten. Zelfs de quarantaine-vertrekken voor zieken waren niet aangepast. Er was eveneens de moeilijkheid van de kostprijs van gezondheidszorg.”

Jam Ann Caylan. Foto: kiloska

“Een opname in het hospitaal voor COVID-19 kon tot 3 miljoen peso’s oplopen[2]. Een waanzinnig hoog bedrag! De regering kondigt wel aan dat de nationale ziekteverzekering de kosten zal dekken, maar dat is niet zeker. We hadden dus een chaotische toestand met heel veel ziektegevallen en te weinig verzorgend personeel, dat bovendien te weinig uitrusting en middelen heeft, niet de nodige gevraagde hulp krijgt die hoe dan ook, niet op tijd komt. Dit heeft veel slachtoffers geëist onder het zorgpersoneel.”

“Het antwoord van de regering was ondermaats. Om te beginnen, ik zei het al, het kwam te laat, deels om geen problemen te hebben met China. Voor een deel om de ernst van de toestand en ons gebrek aan voorbereiding niet te erkennen. De regering blijft bijvoorbeeld volharden in de ontkenning van het belang van massale opsporingstesten.”

“Dat doet ze gewoon om te verbergen dat we niet over voldoende testen beschikken. Nochtans, de bevolking vraagt al van bij het begin om testen. In afwachting zijn het vooral de inlandse gemeenschappen en meer algemeen de armste gemeenschappen de belangrijkste slachtoffers van het virus. Zelfs wanneer ze getest worden, moeten ze meestal zo lang wachten op de resultaten dat ze al overleden zijn.”

“Vervolgens, de wel genomen maatregelen waren onvoldoende of tegenstrijdig. Zo heeft zich een probleem gesteld met het (reeds voor de pandemie lopende) programma Balik Probinsia, Bagong Pag-asa  (terugkeer naar het binnenland – nieuwe hoop), dat als doel had binnenlandse migranten terug naar hun oorspronkelijke regio’s te brengen op kosten van de overheid.”

“Dit programma bleef doorgaan tijdens de epidemie en speelde een sleutelrol in de verbreiding van de epidemie over het land, omdat de uitvoering chaotisch gebeurde zonder overleg met de lokale autoriteiten, enzovoort. Veel steden hebben zich beklaagd over het feit dat ze deze mensen moesten opvangen, ondanks de lockdown, zonder dat ze op voorhand getest waren, en zonder infrastructuur om hen bij aankomst op te vangen, en in het bijzonder omdat ze gewoon niet verwittigd waren van hun aankomst.”

“Op gelijkaardige wijze kregen uitgeweken arbeidskrachten de toelating terug te komen, vooral wegens verlies van hun werk in het buitenland. Ook dat gebeurde chaotisch. Velen onder hen zaten geblokkeerd in de luchthaven van Manilla zonder naar hun regio van oorsprong te kunnen gaan, omdat hun binnenlandse vlucht geannuleerd was. Ze moesten meerdere dagen moeten ter plaatse blijven en overnachten op straat voor de luchthaven.”

“Anderen vonden geen plaats in de veerboten die geacht waren hen terug thuis te brengen omdat de wettelijke voorwaarden plots gewijzigd waren. Hun situatie was zo erg dat ze letterlijk op de kade moesten slapen tijdens een zware storm.”

“Veel gezagsdragers en publieke persoonlijkheden hebben openlijk de regels overtreden zonder daarvoor ooit verstoord te zijn.”

“En dan zijn er ook de talrijke onrechtvaardigheden. Bijvoorbeeld, er waren onvoldoende testen voor iedereen, ook niet voor het eerstelijnszorgpersoneel, maar rijken en bekende persoonlijkheden hadden geen enkel probleem om zich zelfs meermaals te laten testen.”

“Een ander voorbeeld, het hoofd van de politie van de nationale hoofdstedelijke regio Manilla heeft een feest georganiseerd in volle lockdown. Hij pochte daar zelfs over op de sociale media. Door de ophef dat dit veroorzaakte werden zijn posts wel verwijderd, maar de president weigerde hem te veroordelen, met het excuus dat het toch zijn fout toch niet was dat mensen bij hem kwamen feesten.”

“Dit is geen alleenstaand geval. Veel gezagsdragers en publieke persoonlijkheden hebben openlijk de regels overtreden zonder daarvoor ooit verstoord te zijn.”

Daarom net, waaruit bestonden die regels juist, en, ruimer genomen, kan u ons het antwoord van de regering een beetje meer toelichten?

“Zoals in andere landen bestond het belangrijkste antwoord van de regering uit het opleggen van een strikte beperking van de bewegingsvrijheid voor de bevolking, kort nadat het land gesloten werd voor internationale reizen. In de praktijk werd het openbaar vervoer opgeschort, de scholen gesloten, net als de sportzalen, kerken, ondernemingen, enzovoort. Alleen levensnoodzakelijk geachte handelszaken, bankagentschappen en overheidsdiensten mochten openblijven. Iedereen was verplicht thuis te blijven, behalve voor essentiële redenen.”

Logo van KilosKa. facebook.com/watch/kiloskaPH/

“Om die maatregelen te doen naleven heeft de overheid in maart een wet goedgekeurd  (The Bayanihan to Heal as One Act), die de president bijkomende volmachten geeft.”

“Overtreden van deze regels van vrijheidsbeperking en de sanitaire regels werd strafbaar met gevangenisstraf en zowat overal werden controleposten opgericht, in die mate dat meer mensen van hun vrijheid beroofd werden dan er door de regering geholpen werden. Meer dan 100.000 personen werden opgesloten voor overtredingen van de vrijheidsbeperkende maatregelen.”

“Dit liet de regering toe nog meer opposanten op te sluiten en te onderdrukken. Tegelijkertijd bekwam de regering “noodmachten” om openbare fondsen te deblokkeren en te lenen in het buitenland, meer specifiek in China, om de uitgaven veroorzaakt door de epidemie aan te kunnen.  Men spreekt van duizend miljard peso’s[3], die reeds geleend werden, echter zonder enige transparantie van de regering over specifieke bedragen en hun gebruik.”

“Zo was er tevens een programma “ter verbetering” (Social Amelioration Program) met als doel 6.000 peso’s[4] hulp te verlenen aan de zwaarst getroffen Filipino’s, maar de overheid was niet eens in staat die te verdelen aan iedereen die er recht op had.”

“Een tweede schijf zou volgen bij de uitbreiding van de vrijheidsbeperkende maatregelen, maar de overheid heeft nu geen geld meer. In plaats van de mensen te helpen heeft ze dus beslist de vrijheidsbeperkende maatregelen op te heffen om de mensen de mogelijkheid te bieden terug te gaan werken, zodat ze die hulp niet meer nodig zouden hebben.”

Waren er geen andere sociale maatregelen buiten deze eenmalige storting, meer bepaald voor daklozen en arbeiders in het informele circuit?

“Neen, dit is ongeveer alles wat ze hiervoor hebben gedaan. Van het begin af aan arresteerde de politie mensen die niets anders konden dan de vrijheidsbeperkende maatregelen te overtreden, waaronder de daklozen. En de overheid deed niets om hun situatie te verhelpen.
Alleen privé-initiatieven hebben gepoogd iets te doen. Humanitaire groepen en bekende personen hebben fondsen vergaard.”

“Daardoor raakte de regering in verlegenheid en wilde wel handelen, maar het departement sociale zaken was zo gemonopoliseerd door het programma van de “verbetering” dat ze al het overige werk hebben verzuimd. Dit blijft dus tot op heden een probleem.”

President Rodrigo Duterte ‘won’ op 30 juni 2016 de verkiezingen. In de Filipijnen wordt de kandidaat met de meeste stemmen president, ook zonder een meerderheid van stemmen. Foto: WikiMedia Commons

“Het enige sociale antwoord van de regering is dat “verbeteringsprogramma” gebleven. Dit was echter niet meer dan een doekje voor het bloeden, om de mensen toe te staan een minimum aan eten aan te schaffen. En zelfs in dat kader kregen mensen net de ziekte door in de rij te wachten op die hulp.  Er werd door de regering nooit nagedacht over een veilige distributie. Soms moest men uren lang, zelfs meerdere dagen, in de rij staan. Voor velen was die hulp nochtans absoluut nodig.”

“Vandaag zijn er in het land 7 miljoen werklozenmensen, een groot deel ten gevolge van de pandemie. De bestuurders van jeepney’s[5] werden door de vrijheidsbeperkende maatregels zeer zwaar getroffen. De meesten onder hen hebben, wanneer ze niet kunnen rijden, geen enkel inkomen en bijna geen spaarcentjes.”

Werd er kritiek geuit, waren er mobilisaties?

“Op de acties van de overheid kwam veel kritiek, door individuele mensen en door organisaties, voornamelijk via de sociale media. Dat was dikwijls doeltreffend en dikwijls ook de enige manier om de president tot een reactie te dwingen.  De minister van Volksgezondheid werd een specifiek doelwit, met enorm veel mensen en zelfs senatoren die zijn ontslag vroegen. President Duterte nam echter genoegen met hem “te vergeven” en te stellen dat hoe dan ook niemand anders dan hij die taak tot een goed einde kon brengen.”

“Tegelijkertijd waren er ook veel manifestaties, ondanks de vrijheidsbeperkende maatregelen. De meesten werden georganiseerd door groepen of partijen verbonden aan de oppositie, meer bepaald om zich te verzetten tegen de nieuwe wet “tegen het terrorisme”.”

“Anderen waren spontaner, met bij voorbeeld manifestaties van studenten, die beetje bij beetje  vervoegd werden door langslopende mensen, gewoon omdat ze het niet meer aan konden of tot het uiterste getergd waren door de hypocrisie en de contradicties van de overheid.”

Jeepney-drivers zijn zeer creatief in het versieren van hun zelf verbouwde terreinwagens (Lawrence Ruiz/WikiMedia Commons)

“Er waren ook betogingen van de bestuurders van jeepney’s om opnieuw te mogen rijden en om zich te verzetten tegen de wens van de regering om zich te ontdoen van deze traditionele jeepney’s en ze te vervangen door een nieuw model jeepney van Chinese makelij, die veel duurder uitvallen (tot 2 miljoen peso’s[6]). Een oud project van de regering kwam zo weer op de voorgrond gekomen, met de COVID-19-crisis als voorwendsel.”

Hoe reageert de overheid op deze mobilisaties?

“Over het algemeen zorgden de deelnemers aan die mobilisaties voor de eerbiediging van de voorschriften voor social distancing en van de sanitaire regels om niet aangehouden te worden.  De politie was echter steeds aanwezig met een grote overmacht in gevechtskledij en pakte mensen naar willekeur op. Onlangs zijn, hier in Iligan, een twaalftal jongeren aangehouden, eenvoudigweg omdat ze waren buitengekomen om te gaan betogen, terwijl naar de markt gaan toegelaten is.”

“Acht andere betogers werden aangehouden op (het eiland) Cebu en uiteindelijk weer vrijgelaten omdat ze geen enkele overtreding hadden begaan. Een groep van 10 humanitaire werkers die eten uitdeelden aan daklozen in Mankina werden eveneens aangehouden door het politiehoofd die net daarvoor zijn verjaardagsfeest had georganiseerd en tenminste 20 deelnemers aan de manifestatie van de Gay Pride werden aangehouden en daarna weer vrijgelaten omdat ze niets illegaal begaan hadden. In het algemeen werden bij elke betoging mensen aangehouden, het is systematisch, zelfs zonder duidelijke overtreding van geldende regels.”

“Als antwoord pogen manifestanten te spelen met de overheid en haar contradicties. Zo begonnen betogers na de polemiek over hert feest van het politiehoofd in volle beperking van vrijheid van beweging, te verklaren dat hun samenkomsten waren ook maar ‘verjaardagsfeestjes’ waren en dat niemand hen kon aanhouden zolang ook niet deze politiechef werd aangesproken op zijn gedrag. Zo kon men telkens iemand gearresteerd werd voor het overtreden van sanitaire voorschriften namen citeren van openbare persoonlijkheden die voor dezelfde motieven zouden moeten aangesproken worden…”

U heeft verwezen naar een nieuwe antiterreurwetgeving. Kan u ons daar meer over vertellen?

“Deze wet vervangt de vorige antiterreurwet van 2007 (Human Security Act) die door de senatoren als voorbijgestreefd beschouwd werd.”

“Volgens hen gaf die oude wet aan de politie onvoldoende middelen om terroristen te vatten, omdat ze ‘nutteloze procedures’ oplegde. De nieuwe wet wordt officieel geacht het politiewerk te vergemakkelijken van de eenheden belast met de strijd tegen terreur.”

“Het fundamentele probleem van deze wet ligt uiteraard bij de betekenis zelf van het begrip ‘terrorisme’, dat in de definitie van de wet een uiterst ruime reikwijdte kreeg. Die sluit bevoordeeld ook in ‘het behoren aan een organisatie of het stellen van elke daad die zou kunnen verband houden met misdaden van algemeen recht, zoals het voorstellen van en aanzetten tot samenzweringen, met als doel of mogelijk gevolg de dood of ernstige lichamelijke schade aan personen’.”

“Nu kunnen ‘in uitvoering van de wet’ ‘personen die voorstellen, aanzetten tot, samenzweren tot, of deelnemen aan de voorbereiding, de vorming en het vergemakkelijken van een inbreuk tegen de wet, alsook al zij die steun verlenen aan “terroristen” als dusdanig gekwalificeerd worden door de wet, evenals zij die mensen werven voor een “terroristische organisatie”. Zij kunnen nu veroordeeld worden tot “levenslang zonder mogelijkheid voor voorwaardelijke invrijheidstelling’. Zoals men ziet, kunnen veel van deze definities van ‘terreurdaden’ toegepast worden op eenvoudige manifestaties of tegen opposanten.”

“Wel, het mikken op ‘roden’ neemt steeds meer toe in het land, niet alleen bij de politie, maar ook bij de militairen, die alle opposanten behandelen als leden van radicaal-links. Dit is alarmerend omdat ze in grote lijnen al deze groepen reeds beschouwden als terroristen en dit nu ‘officialiseren’ met deze nieuwe wet.Een eenvoudig deelnemen aan een betoging, zelfs alleen maar een “post” op Facebook , kan nu beschouwd worden als een aansporing tot terrorisme.”

“Dit maakt deel uit van een steeds verder gedreven polarisatie en radicalisering van de maatschappij, met steeds meer mensen die niet aarzelen om eenvoudige manifestanten te brandmerken als terroristen. Uiteraard zeggen de voorstanders dat men niets te vrezen heeft als men geen terrorist is, maar in wezen komt het er op neer te stellen dat men niets te vrezen heeft als men niet klaagt, de overheid niet bekritiseert.”

“De verenigingen voor de verdediging van de mensenrechten en de advocaten gaan er van uit dat deze wet de vrijheid van spreken van de burgers grondig gaat aantasten. Men kan er dus van uitgaan dat dit een middel is van Duterte om zijn macht te bestendigen. Onlangs liet een senator zelfs ontsnappen dat met deze wet zelfs het afkondigen van de staat van beleg niet meer nodig is.”

“De noodzakelijkheid van die mogelijkheid de bevolking te controleren wordt steeds duidelijker naarmate de overheid steeds meer vreest dat het rampzalige beleid van de pandemie zou kunnen leiden tot opstand en oproer.  Het gaat er dus om die bedreiging voor te zijn en zich ervoor te behoeden de nodige middelen te voorzien om op te treden.”

“Een ander aspect van deze wet betreft de mogelijkheid voor de regering om een “commissie” op te zetten, benoemd door de regering, die een lijst opstelt van verdachte personen en “terroristische” organisaties.”

“Indien jij op één van die lijsten terechtkomt, kan je van je vrijheid beroofd worden 14 tot 24 dagen zonder de verplichting voor de politie je voor een rechter te brengen die kan oordelen of je onderwerp was van lichamelijke, morele of psychologische folteringen.”

“Daarom hebben advocaten, die bezorgd over de burgerrechten in de Filippijnen , een campagne gestart met de hashtag #LawyersAllRise voor arrestanten die moeilijkheden hebben met de politie of geconfronteerd worden met schendingen van hun mensenrechten tijdens de uitvoering van deze antiterreurwet.

Waren er ook aanvallen op bepaalde media?

“Jawel. ABS-CBN, de belangrijkste nieuwszender van het land, moest sluiten tijdens de pandemie, officieel omdat hun licentie verstreken was. Nochtans had deze mediagroep de vernieuwing van zijn zendlicentie reeds aangevraagd sinds 2014. De overheid liet dat dossier aanslepen. In werkelijkheid heeft de president al lang een hekel aan deze nieuwsketen, omdat hij erg kritisch staat tegenover hem.”

“Bovendien had de zender in 2016 geweigerd een verkiezingspropagandaclip te verspreiden na het einde van de wettige limiet voor electorale reclame en had aanvankelijk ook de betaling voor deze clip niet volledig terugbetaald aan de president. Toen dat toch gebeurde, weigerde hij die terugbetaling te ontvangen. Deze beslissing heeft de zender zijn woede op de hals gehaald.”

Maria Ressa. Foto: Joshua Slim/CC BY SA 3:0

“Andere betalende zenders van de groep zenden nog uit, maar de belangrijkste zender, waar heel de bevolking toegang tot had, is afgesloten, war een ernstige inbreuk is tegen het pluralisme van de media en een aanval op de mogelijke toegang van het publiek tot kritische media.”

“Meer dan 2 miljoen burgers verloren zo op één nacht tijd hun voornaamste bron van informatie. Tegelijkertijd werden ook journalisten het doelwit voor hun kordate uitspraken. Zo is er het erg gemediatiseerde proces tegen journaliste Maria Ressa, die lang voor CNN/Filipijnen gewerkt heeft, voor ze directrice werd van Rappler, één van de meest kritische internet-media tegen Duterte.”

“Officieel werd Ressa vervolgd – en veroordeeld tot 6 jaar gevangenis ! – voor het verspreiden van smaad op het net (cyberlibel). Weinig mensen twijfelen over de politieke motieven achter deze rechtszaak. Er is dus een zeer verontrustende toename van de aanvallen op de kritische pers.”

En ondanks alles blijft Duterte populair?

“Het is hard om zeggen. Steeds meer mensen blijken er zich rekenschap van te geven in welke mate hij giftig en corrupt is, maar zijn populariteit blijft zeer hoog (rond de 70 procent , volgens cijfers van december 2019). In die mate dat men zich afvraagt of de cijfers niet vervalst zijn, temeer ze allen van dezelfde bron komen Pulse Asia (polsslag Azië), met de bijnaam False Asia.”

“Waar men ook gaat ontmoet men mensen die zich verzetten tegen de president. Als je op de sociale media kijkt, vind je meer mensen die hem steunen en opposanten aanvallen, maar het is algemeen geweten weet dat dit ‘trolkwekerijen’ zijn. Dit gezegd zijnde, het zijn niet allemaal trollen. Vele mensen steunen hem oprecht en we moeten ons inspannen om te begrijpen waarom.

Wat was de impact van de pandemie op het leven van de plattelandsbevolking die je steunt met je organisatie KilosKa?

“Verbazend genoeg  was de vrijheidsbeperking voor veel kleine boeren in feite een goede zaak omdat de overheid zich tot hen richtte om het voedsel aan te schaffen dat onder de bevolking herverdeeld moest worden. Het heeft iets ironisch, omdat we sinds twee jaar vechten tegen de wet op de rijsttarifering, die nota bene de invoer van rijst heeft geliberaliseerd, met dramatische gevolgen voor de lokale productie.”

“Ongeveer 250.000 boeren zijn tengevolge van die wet gestopt met het verbouwen van rijst. Toen echter in het begin van de epidemie Vietnam aankondigde zijn export van rijst te stoppen, heeft dat de regering in paniek gebracht omdat de Filippijnen enorm veel rijst importeren uit het buitenland, meer bepaald uit Vietnam, precies het risico dat we aanklaagden als een gevolg van die wet.”

“Andere boeren hebben eveneens onderlijnd dat het gemakkelijker werd om gedurende de beperking van de bewegingsvrijheid de biolandbouw te bevorderen, omdat de verbruikers ontvankelijker werden voor de argumenten voor een betere kwaliteit van de voeding, voor een beter herstelvermogen van de bodem en voor een grotere zelfvoorziening qua voedselproducten.”

“Zelfs in verstedelijkte gebieden zijn vele Filipino’s begonnen zelf wat te planten om zelfstandiger te worden en omdat ze toch meer tijd hadden. Voor anderen werd het daarentegen wel moeilijker en ook heel wat landbouwers bleven zitten met onverkochte oogsten, die uiteindelijk gewoon weggerot zijn.”

“In de meeste gevallen werden de oogsten opgekocht door de overheid of door caritatieve organisaties, zoals gemeenschappelijke keukens die zich keerden tot lokale producenten om zich van voedselproducten te voorzien.”

“Hoewel boeren en vissers verder mochten werken tijdens de pandemie, mochten personen boven 50 jaar niet meer buiten komen. De meeste plattelanders zijn echter ouder en konden wettelijk gezien dus niet gaan werken. Er waren wel steunaankondigingen van de regering, maar hun werkwijze is niet duidelijk. Wij pogen daarom tenminste de boeren te helpen om de juiste informatie te bekomen.”

Cédric Leterme is dokter in de politieke en sociale wetenschappen en onderzoeker bij het CETRI. Zijn interview Durcissement autoritaire aux Philippines, sur fond de pandémie werd vertaald door Roeland Cauwenbergh.

Notes:

[1] De Filipijnen omvatten 7.100 eilanden, ongeveer 20 grote en duizenden kleine. Mindanao is het tweede grootste eiland na Luzon, ongeveer driemaal de oppervlakte van België (nvdr.).

[2] Ongeveer 52.000 euro; een gemiddeld maandloon is 10.000 pesos, ongeveer 175 euro (nvdr.).

[3] 57.000 miljard euro.

[4] 343 euro.

[5]  Jeepney’s zijn typische kleurrijke taxi’s in de Filippijnen. Het zijn omgebouwde zware wagens en terreinwagens. Zie “Filipijns president Duterte voert oorlog tegen arbeiders en armen” (nvdr.).

[6] 35.000 euro. Zie artikel in vorige voetnoot (nvdr.).