Miljoenen
mensen in de Unie keren zich tegen Brussel vanuit een kritiek op het
asociale en antidemocratische karakter van de instellingen. En nog
meer miljoenen keren zich gewoon af van het Europese project, en zien
het enkel als een zoveelste laag irrelevante bureaucratie die hen
bestuurt maar niet begeestert. De soms extreem lage opkomst bij
Europese verkiezingen toont dit constant aan.

De
EU groeide op de belofte dat de “Europese waarden”
geleidelijk aan de nationale waarden zouden overstijgen en irrelevant
zouden maken. Die Europese waarden, dat waren de waarden van de
Verlichting (niet die van de joods-christelijke traditie, zoals
sommigen graag beweren). Een volstrekte toewijding aan democratische
besluitvorming, een diepgeworteld humanisme – een mensbeeld dus – dat
menselijke waardigheid en individuele zowel als collectieve vrijheid
centraal stelde. Een koestering van de creatieve geesten die
Europa in haar scheppingsmythe zo graag naar de voorgrond schuift en
in de benaming van haar programma’s of gebouwen hanteert: Erasmus,
Copernicus, Da Vinci, Lipsius, Marie Curie. 

Ruim
een halve eeuw later zien we dat die reeks waarden enkel nog een
schil van propaganda vormen, rond een systeem dat deze waarden op
zowat elk concreet punt flagrant tegenspreekt. Laat ons beginnen bij
de volstrekte toewijding aan democratische besluitvorming.

De
EU is, in de praktijk, geen overkoepelend systeem van bestuur
geworden, want de nationale staten spelen er nog steeds een hoofdrol
in. Laat ons dat iets preciezer stellen.

Via de Raad zijn het de
regeringen van de lidstaten die de grote beslissingen nemen. Binnen
die raad speelt het gewone politieke spel – de EU heeft deze
spelregels dus hoegenaamd niét veranderd – waarin de grootste en
sterkste de doorslag geeft. Dit zorgt ervoor dat Angela Merkel niet
enkel de voornaamste politica is in Duitsland, maar ook in België,
Nederland, Spanje, Griekenland, noem maar op. De gelijkheidsregel die
in het Europese Handvest telkens weer wordt bekrachtigd is, in de
feiten, een lachertje.

De grootste en sterkste lidstaten domineren de
Unie, en ze hanteren de Commissie als een handig instrument om
onpopulaire beslissingen via de omweg van niet-nationale
besluitvorming in de strot van lidstaat-burgers te rammen.

België
moet Merkel gehoorzamen via de omweg van Juncker – “de EU heeft
beslist” is een rookgordijn dat deze vorm van democratische
spelvervalsing moet verhullen.

Het
Europese Parlement is al van bij aanvang een papieren tijger, een
duur ding waarvan de bevoegdheden (ondanks terugkerende inspanningen
van het Parlement zelf) nietig blijven, en grotendeels tot
symboolpolitiek en retorische krachtpatserij beperkt blijven.

Europarlementsleden zullen vanzelfsprekend steigeren en met de
grootste klem protesteren als ze dit horen. Maar wie de concrete
besluitvorming volgt ziet dat het Parlement daarop nauwelijks weegt,
en dat de bevolking van het Parlement nogal dikwijls uit afdankertjes
van de nationale politiek bestaat. (Bert Anciaux, eerlijk als goud,
zei een aantal jaren terug dat hij het graag wat rustiger zou aan
doen en daarom graag een post in het Europese Parlement zou krijgen –
het EP als de eeuwige politieke jachtvelden).

Men kan niet in alle ernst beweren dat de EU functioneert zoals een
parlementaire democratie hoort te functioneren.

De
democratische legitimiteit van de Commissie is al deels besproken: de
Commissie is een façade waar nationale belangen en transnationale
machtsverhoudingen achter schuil gaan. Bovendien – en dat geeft ze
zelfs met enige trots toe – laat ze zich graag en uitvoerig belobbyen
door fors betaalde vertegenwoordigers van private en publieke
belangengroepen.

Brussel telt na Washington DC het grootste aantal
lobbyisten ter wereld. En vermits lobbyen een zeer
duur tijdverdrijf is,
zijn het de meest kapitaalkrachtigen die het vlotst toegang hebben
tot de leden van de Commissie, hun nauwste medewerkers en leidende
ambtenaren, en de fractievoorzitters in het Europees Parlement.

Het
is vreemd dat de EU een afkeer lijkt te hebben van referenda die een
hele bevolking betrekken bij de besluitvorming, en haar openheid voor
lobbyisten daarvoor als equivalent alternatief voorstelt: de
EU wijst precies
op de rol van lobby’s om zichzelf op een “democratisch
draagvlak” te beroepen.

Deze
gekke structuur van de Europese democratie zorgt ervoor dat de
EU-besluitvorming zich gedraagt als een doordeweekse nationale
koehandel, waarbij de kalender van de nationale verkiezingen de
agenda’s bepaalt en de korte termijn belangen van industriële
lobby’s de gaten in deze agenda’s dicht rijden. Men weet binnen de EU
dat er weinig te gebeuren staat wanneer de Duitsers of Fransen naar
de stembus worden geroepen en dat het stoere gebrul van nationale
leiders in dergelijke verkiezingsperioden gewoon het zoveelste “silly
season” is – niet iets, dus, om veel rekening mee te houden. En
ja, ook hier blijken de verkiezingen in Duitsland veel belangrijker
dan die in, zeg maar, Griekenland.

Dat
zo’n constructie absurditeiten produceert zoals een koekjesfabriek
koekjes, ligt voor de hand. Het beschamende vertoon over de
bootvluchtelingen in de Middellandse Zee is enkel vanuit nationale
electorale logica te begrijpen. Een snelle optelsom van de rechtse
regeerprogramma’s in de lidstaten leidde prompt tot een consensus
waarin migratie afgewezen werd, vluchtelingen niet toegelaten werden
(enfin, we mogen er 5000 per jaar opvangen, terwijl er dagelijks
duizenden aanspoelen op de Zuid-Europese kusten), en generaals
mochten nagaan hoeveel torpedo’s er nodig zijn om de
“mensenhandelaars” en hun bootjes te kelderen.

Het
even beschamende vertoon na Charlie Hebdo vertoonde precies het
zelfde patroon: zowat elke lidstaat spreekt zich in vurige taal uit
tegen moslim-extremisme, en dus was de consensus over een nog ruimere
en verdiepte EU-politiestaat snel gevonden. En wat de EU-passie
voor austeriteit (strengheid, red) als antwoord op de crisis betreft: de banken- en
bedrijvenlobby’s doen daar al jaren vlijtig hun werk.

Austeriteit
wordt door zowat elke bevolking in elke lidstaat verworpen – er is
geen gram draagvlak voor. Het wordt wel met vuur verdedigd door de
topkapitalisten die in de verarming van de bevolking een kans zien
tot fenomenale verrijking van de aandeelhouders. Ook hier zien we dat
deze scheeftrekking in macht wordt verhuld door het vuile werk te
laten opknappen door niet-verkozen “technocratische”
EU-instrumenten zoals de Commissie, de ECB, de Eurogroep en de
Trojka. Het “democratische draagvlak” van aandeelhouders
wrijft zich in de handen, want zij zijn uitstekend vertegenwoordigd.

In
elk van deze gevallen werden ook de zogeheten “Europese waarden”
– zie eerder – te grabbel gegooid. De menselijke waardigheid van de Afrikaanse migrant in haar bootje, van de als terreurverdachten
opgepakte (of neergeschoten) allochtoon, of van de dakloze Griekse
moeder en kinderen – deze Verlichtingswaarde wordt met overdaad van
woorden en spijtig gefrons even op non-actief gezet. Want, ja, daar is
“geen draagvlak” voor gevonden.

Het
zijn de Grieken van Syriza die deze knelpunten in februari dit jaar
hebben bloot gelegd. En ze deden dat door middel van shaming:
ze wezen de EU telkens weer op haar Handvest, de verschillende
verdragen die waren gesloten en de woordelijke teksten van akkoorden
met de Griekse Regering. Wat de EU op officieel papier zet moet
immers beantwoorden aan haar eigen propaganda; wat ze daarrond
negotieert is van een heel andere orde.

Varoufakis legde deze spagaat
bloot toen hij een werkdocument voor de onderhandelingen met de
Eurogroep op Twitter gooide. De collega’s waren woest over deze
ongehoorde daad van sabotage, tot Varoufakis vroeg of er in dat
document iets stond wat de EU-burgers niet mochten weten? Er volgde
enkel geknars van tanden, en een mediacampagne tegen de
“incompetente” en “arrogante” Varoufakis trok
zich prompt op gang.

De
Grieken hebben zich sinds februari consequent gedragen zoals
voorgeschreven in de basisdocumenten van de Unie: als
vertegenwoordigers van een lidstaat die niet enkel in verklaringen
maar ook in
de feiten gelijk
zou moeten zijn aan Duitsland, Frankrijk en de andere ware leiders.
Ze hebben benadrukt dat de “consensus” die in de
basisteksten beschreven wordt als het model van
EU-besluitvorming onderhandeling inhoudt,
gevolgd door een echt akkoord dat
niet het resultaat kan zijn van dwang of geweld maar wel van redelijk
overleg en vrijwillige instemming van alle partijen. Consensus
betekent voor de Grieken niet “zich neerleggen bij wat Merkel
wil wanneer Merkel dat wil”. Het betekent precies wat in de
teksten die ook Merkel, Hollande en Michel binden daarover staat.

Bovenal
gebruiken de Grieken met groot meesterschap dat ene grote gat dat in
de EU-constructie van haar democratie gebleven is: dat de EU geen
autonoom niveau van bestuur is maar wordt geregeerd door lidstaten,
die officieel gelijk zijn maar in realiteit – en in consensus –
volkomen ongelijk. De Grieken nemen de officiële versie en verklaren
zich gelijk aan Merkel – tot grote woede van zij die de officieuze
versie wat leuker, handiger en effectiever vonden.

Nu
dit democratische en institutionele failliet dankzij de Grieken open
en bloot op tafel ligt, is het niet langer houdbaar als de facto
systeem van bestuur. De boodschap is dan ook: Europa, hou ermee op.
Hou op met doen alsof de Unie een democratisch bestuurde eenheid is,
waarin allen als gelijken om de tafel zitten. Werk aan dat
belachelijke democratisch deficit en breng je praktijk in lijn met je
propaganda. Doe je dat niet, dan zal het aantal eurosceptici – maar
nu van allerlei slag, rechts zowel als links – toenemen en er
uiteindelijk voor zorgen dat de Unie als constructie op haar
grondvesten davert.

Deze
idee werd tot voor kort als een catastrofe voorgesteld: we zijn
immers gewoon geraakt aan een beeld waarin we onze toekomst enkel nog
binnen de EU en de Eurozone kunnen bedenken. Voor steeds meer mensen
wordt deze idee nu een vorm van bevrijding. Voor een instelling die
de Nobelprijs voor de Vrede heeft gekregen is het een bepaald
onaangenaam gegeven dat haar burgers de EU steeds meer als verdrukker
en geweldmachine zien. Wel, doe er dan iets aan.