‘Verlichtingsfundamentalisme’ is een woord dat niet kan, hoorde ik de would-be-filosofe Tinneke Beeckman verklaren op de televisie. Daarmee onderbrak zij Bart De Wever, die, ietwat aarzelend, Etienne Vermeersch dat etiket wilde opplakken: ‘verlichtingsfundamentalisme mag ik niet zeggen, maar het scheelt weinig’. (1)

Volgens Beeckman, die daarbij herhaalt wat vroeger in Nederland al eens gezegd is, kan verlichtingsfundamentalisme kennelijk niet bestaan omdat het een contradictio in terminis zou zijn. Dat vindt ook Jurgen Slembrouck, die op dit alles voortgaat in een column: ‘Verlichtingsfundamentalisme bestaat niet en daarom is het Westen superieur.’ (2)

Het Westen is uiteraard superieur, de wereld dankt aan het Westen de ontwikkeling van het concentratiekamp, de perfectionering met moderne technologie van de genocide, de massa-uitroeiing van burgerbevolkingen met chemische wapens en kernwapens, de veilige, pilootloze, killertechnologie van de drones, de controle van landen en bevolkingen vanuit de lucht via satellieten… En wat verder in het verleden de met moderne middelen als vuurwapens en mitrailleurs doorgedreven kolonisatie, uitbuiting en plundering van andere delen van de wereld. En vandaag het effect van de schitterende industriële, wetenschappelijke en technologische ontwikkeling: de nakende teloorgang van de hele planeet. Een succesverhaal!

De machteloosheid van de verlichting

Wat heeft dat met de verlichting te maken? Het illustreert het faillissement van de verlichting. Die grandioze stroming in de westerse geschiedenis die de heerschappij en de terreur van de godsdienst terugdrong, de adel van zijn voetstuk stootte, de monarchie attaqueerde, de vrijheid als een recht poneerde, de broederlijkheid (nu ja: zusterlijkheid) van de mensheid poneerde, de barbaarsheid van het recht aanklaagde, het geluk een streefdoel en recht van elk mens  noemde… De verlichting kon niet voorkomen dat het Westen ontspoorde en bleef ontsporen, tot vandaag met zijn oorlogen (ook stille) in het Midden-Oosten en in Afrika.

Tegelijk horen we aan alle kanten een lofzang op de verlichting. Die moet verdedigd worden tegen dreigende aanvallen aan alle kanten. Zij is een verworvenheid, zij is gerealiseerd, maar in het defensief. Wat houdt zij in? Als Dirk Verhofstadt in het al genoemde televisieprogramma haar moet samenvatten is het vrijheid, gelijkheid van man en vrouw en scheiding van kerk en staat. Dat is een karig résumé waarin bijvoorbeeld, niet toevallig, de tolerantie – ook een centrale waarde binnen de historische stroming van de verlichting – ontbreekt.

Die verlichting als verworvenheid is een ideologie, iets wat niet verder onderzocht hoeft te worden en dat gevestigde belangen dient. De verlichting is, in deze visie, gecondenseerd in ons stelsel van parlementaire democratie (de onverlichte rest, de monarchie, wordt min of meer stilzwijgend geaccepteerd) en meer algemeen in onze samenleving. Dit concept van de verlichting als ideologie wordt vooral in stelling gebracht tegen de islam, die een bedreiging zou zijn en die in diskrediet gebracht wordt als in tegenspraak met de bij ons gerealiseerde verlichting. In het bijzonder de man-vrouwrelaties in de islam gelden als onmogelijk, waarbij gedaan wordt alsof in onze ‘verlichte samenleving’ het man-vrouwprobleem is opgelost. Geen onderbetaling van vrouwelijke werknemers, geen glazen plafond, geen partnergeweld tegen vrouwen, geen verkrachtingen, geen discriminatie, geen kledingdwang, geen opgedrongen vrouwbeeld, geen genderterreur, geen lesbofobie…

Met fundamentalisme wordt bedoeld dat een godsdienstige stroming (of bij uitbreiding een levensbeschouwelijke tendens) teruggrijpt naar haar oorsprong als een zuivere bron van kennis en wijsheid en die strikt wil toepassen. Dat betekent doorgaans een nogal letterlijke interpretatie van oude geschriften of tradities, dus niet het bekijken daarvan in de oorspronkelijke context om zo de eigenlijke betekenis ervan te vatten en te onderzoeken hoe ze van nut kunnen zijn voor het leven vandaag. Het fundamentalisme is op die manier een dwangbuis voor het denken en een rem op de actualisering van het verleden.

Toegepast op de verlichting betekent dit fundamentalisme een conservatieve omgang met het oude gedachtengoed, gericht op de handhaving van de gevestigde wanorde of op de uitbreiding van gevestigde belangen (met name de vrijemarkteconomie en het nationalisme).

Parlementaire democratie: onvolkomen, maar te koesteren

Neem de parlementaire democratie, zoals omschreven in de Belgische Grondwet. Een verworvenheid, heel zeker, en iets om te koesteren – en te perfectioneren. Maar niet om de geest van compromis en conflictneutralisatie die er de grondslag van is om te buigen in de richting van onverdraagzaamheid en onmenselijkheid. Tegelijk moeten we ook niet te hoog oplopen met de parlementaire democratie. Ze bracht Hitler aan de macht, ze schonk ons Trump. Ze belet niet dat België bommen gooit in het Midden-Oosten – maar dat zijn natuurlijk mensvriendelijke precisiebommen die perfect passen bij de broederlijkheid tussen en de gelijkheid van alle mensen uit onze verlichte traditie.

Tegelijk is duidelijk dat die parlementaire democratie een zeer beperkte realisatie is van democratie. Ondanks het formele stelsel van de parlementaire democratie is onze samenleving een plutocratie en een mediacratie (zonder geld en zonder televisie-aandacht win je geen verkiezingen), die haaks staan op het begrip democratie. Het gaat helemaal niet om burgers met gelijke rechten en kansen om hun stem te laten horen en deel te nemen aan het politieke leven. Wel om belangengroepen en al dan niet verborgen netwerken die in feite de koers bepalen.

De Heilige Etienne en zijn aanbidders 

Etienne Vermeersch was uiteraard een verlichtingsfundamentalist, en hij voelde zich in de mediacratie als een vis in het water. Jurgen Slembrouck looft Tinneke Beeckman omdat ze ‘verhinderde dat Vermeerschs reputatie werd besmeurd’. Ook de heiligverklaring van Vermeersch valt onder het verlichtingsfundamentalisme, dit keer dat van Slembrouck zelf. Een man met zulke grote oogkleppen als Vermeersch wordt een levenloos standbeeld ter verheerlijking van een ideologie. (3)

De column van Slembrouck culmineert in het advies aan Bart De Wever (en dus ook alle lezers) om de door hem georganiseerde lezingenreeks over de verlichting te volgen die binnenkort in Antwerpen zal plaatsvinden. De cyclus zal gaan ‘over het actuele belang van de Verlichting’. De verlichting als morbide ideologie of als inspiratiebron en drijfkracht voor een betere samenleving en het behoud van de planeet? (4)

(1) https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/01/24/bart-de-wever-vermeersch-was-niet-grootste-intellectueel-maar/

(2) https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/01/26/verlichtingsfundamentalisme-bestaat-niet-en-daarom-is-het-westen/

(3) https://www.dewereldmorgen.be/blogs/eric-hulsens/2012/06/02/etienne-vermeersch-de-geleerde-onwetendheid

https://etiennevermeersch.be/artikel/etienne-vermeersch-over-hulsens

(4) https://www.uantwerpen.be/nl/campusleven/ontspanning-engagement/levensbeschouwing/vrijzinnige-dienst/de-verlichting/