Het nieuwe coronavirus verspreidt zich zo snel en er zijn zoveel geïnfecteerde personen zonder symptomen dat het in feite onmogelijk is om de verspreiding handmatig te traceren. De beste manier om een dergelijk niet-detecteerbaar micro-organisme op te sporen, is het gebruik van een geautomatiseerd systeem, dankzij de beschikbaarheid van de gsm, dat berekent hoeveel mensen in de buurt van een besmet persoon kwamen⁴⁴.

Zuid-Korea, Singapore en China worden vaak aangehaald als landen die succesvol zijn geweest in de strijd tegen het coronavirus. Net zij hebben big data en digitale bewakingsstrategieën toegepast om het aantal infecties onder controle te houden. Deze ‘technologische oplossing’⁴⁵ veronderstelt het opofferen van een deel van de individuele privacy. En dat veroorzaakt uiteraard problemen.

In Zuid-Korea heeft de overheid een applicatie voor smartphones ontworpen om meer controle te krijgen over de verspreiding van het coronavirus door burgers in besmettingsgebieden of personen die aan de ziekte lijden digitaal te monitoren. Deze app heet “Self-Quarantine Safety Protection ”, en werd ontwikkeld door het ministerie van Binnenlandse Zaken en Veiligheid. De app registreert en meldt of een burger in risicogebieden is geweest. Je weet vervolgens of je test positief is of niet. Als hij positief is, beveelt hij je in quarantaine te gaan.

De app volgt tevens alle bewegingen van elke geïnfecteerde persoon en lokaliseert alle contacten aan de gsm van zij die in haar of zijn buurt waren. Ze worden daarop allemaal in quarantaine gestuurd. Zodra burgers een bevel tot zelfisolatie ontvangen van hun plaatselijk medisch centrum, is het hen wettelijk verboden hun quarantainegebied – meestal hun huizen – nog te verlaten en worden ze gedwongen strikt gescheiden te leven van andere mensen, familieleden inbegrepen.

Met deze app kan men ook elke van besmetting verdachte persoon volgen met een satelliet-GPS-systeem. Als die persoon het toegewezen insluitingsgebied verlaat, weet de app dit onmiddellijk en stuurt hij een waarschuwing naar zowel de verdachte als de officieel benoemde ambtenaar die dat gebied controleert. De boete voor ongehoorzaamheid kan oplopen tot 8.000 dollar (7340 euro). De app stuurt daarenboven meldingen van nieuwe coronagevallen naar de betrokken buurt en naar omliggende gebieden. Het objectief is om zo meer controle over het virus te garanderen door te allen tijde te weten waar zowel geïnfecteerde als in quarantaine geplaatste burgers zich bevinden⁴⁶.

In de zwaarbewaakte natie Singapore lanceerden het State Technology Agency en het ministerie van Volksgezondheid afgelopen maart een zeer vergelijkbare app TraceTogether die met terugwerkende kracht alle nauwe contacten van elke persoon kan identificeren en hen kan informeren als een familielid, een vriend of kennis het virus heeft opgelopen. Burgers kunnen worden gevolgd door een gesofisticeerde combinatie van beelden van beveiligingscamera’s, telefonische geolocatie en politieonderzoek door echte ‘ziektedetectives’ met de uiteindelijke hulp van de recherche, het anti-narcoticabureau en de politie-inlichtingendiensten. De Singapore Infectious Diseases Act verplicht de medewerking van burgers aan de politie, een uniek systeem in heel de wereld. De boete voor overtredingen kan gaan tot 7.000 dollar (6.420 euro), een gevangenisstraf van zes maanden, of beide.

China heeft eveneens een soortgelijke toepassing ontwikkeld, HealthCheck, die wordt geïnstalleerd op de gsm via berichtensystemen als WeChat of Alipay. Die genereren een ‘gezondheidscode’ met kleurengradatie in groen, oranje of rood, volgens de bewegingsvrijheid die elke burger is toegestaan (vrij verkeer, quarantaine voor een week of veertien dagen). In ongeveer tweehonderd Chinese steden gebruiken mensen HealthCheck om zich vrijer te kunnen bewegen, in ruil voor het weggeven van informatie over hun privéleven. Deze app is zo effectief gebleken dat de WHO er zelf inspiratie uit haalt om de soortgelijke software genaamd MyHealth te ontwikkelen.

Dit ‘Zuid-Koreaanse model’ werd door Singapore, China, Hongkong en Taiwan⁴⁷ overgenomen en is gebaseerd op massaal gebruik van gegevens, verbonden met meerdere ‘videobeveiligingssystemen’. Tot voor kort leek dit dystopisch en futuristisch, maar het wordt al nagevolgd in Duitsland, Groot-Brittannië, Frankrijk, Spanje en andere westerse landen.

Hierbij moet wel worden vermeld dat sommige staten en grote privé gsm-exploitanten reeds enkele jaren miljarden gegevens hebben verzameld en steeds exact weten waar elk van hun vele gebruikers zich bevindt. Google en Facebook hebben ook bergen gegevens gestockeerd die, onder het mom van eender welke pandemie, kunnen worden gebruikt voor massaal en opdringerig toezicht. Zelfs datingapps zoals Happn of Tinder kunnen met stedelijke coördinaten nu worden gebruikt om besmette personen op te sporen. We vergeten ook best niet dat Google maps, Uber, Grab, Cabify of Waze reeds lang de reiswegen en geschiedenis van al hun miljoenen klanten kennen.

Overal ter wereld is de digitale controle versneld. In Spanje bijvoorbeeld lanceerde de staatssecretaris voor Digitalisering en Kunstmatige Intelligentie op 1 april 2020 een ‘Datacovid’ programma om 40 miljoen gsm’s op te sporen en besmettingen onder controle te krijgen. Spoorwegmaatschappij RENFE van haar kant zal passagiers dwingen naam en gsm-nummer op te geven om een treinticket te kopen.

In Italië hebben de belangrijkste mobiele en internetproviders besloten om gevoelige gegevens van hun klanten geanonimiseerd, te delen met de Werkgroep Epidemie Preventie, opgericht in het ministerie van Wetenschap en Innovatie. In de regio Lombardije wordt GPS-geolocatie ingezet, eveneens in samenwerking met gsm-operatoren. Zo worden alle bewegingen van de mensen anoniem geregistreerd en kon men vaststellen dat, ondanks de beperkingsmaatregelen, de verplaatsingen slechts met 60 procent waren verminderd … veel minder dan was verwacht.

In Israël besloot de regering eveneens om digitale technologieën voor terrorismebestrijding in te zetten om coronapatiënten te volgen. Het ministerie van Justitie gaf groen licht om de informatie van tracking tools te gebruiken en besmette patiënten digitaal te monitoren met behulp van internet en gsm, zonder toestemming van gebruikers. Hoewel ze “een zekere inbreuk op de persoonlijke levenssfeer” toegaven, legden de overheid uit dat de doelstelling “de isolatie van het coronavirus is, niet van het hele land” door na te gaan met wie besmette personen in contact kwamen, wat ervoor gebeurde en wat erna gebeurde⁴⁸.

Vanuit datzelfde perspectief op wereldwijde schaal, besloten de twee digitale wereldreuzen Google en Apple tot samenwerking om de contacten te volgen van al degenen die getroffen zijn door de pandemie. Onlangs hebben ze aangekondigd te zullen samenwerken om een technologie te ontwikkelen waarmee gsm’s informatie kunnen uitwisselen via Bluetooth om mensen te waarschuwen wanneer ze in de buurt zijn geweest van iemand die positief werd getest op het nieuwe coronavirus⁴⁹.

COVID-19 is daarmee de eerste wereldwijde ziekte die digitaal wordt bestreden. En natuurlijk leidt dit, zoals we eerder al zeiden, tot een debat over de risico’s voor de individuele privacy. Zelfs sommige verdedigers van dit cybersurveillance-systeem erkennen het: “Het feit dat de ‘app’ de persoon geolokaliseert en volgens bepaalde gegevens een soort verkeerslicht vormt als een certificaat om op straat te komen, kan de privacy schaden”⁵⁰.

Het lijdt geen twijfel dat het monitoren van gsm’s, zelfs voor een goed doel, de deur opent naar een mogelijke massale digitale bewaking. Temeer daar de toepassingen die op elk moment van de dag aangeven waar u zich bevindt de staat alles kunnen vertellen en dat ze, eenmaal de pandemie over is, veralgemeend kunnen worden tot het nieuwe ‘normaal’.

De staat zal ook toegang willen krijgen tot medische dossiers van de burgers en andere informatie die tot dusver door de privacy werd beschermd. En als deze plaag voorbij is, willen overheden over heel de wereld mogelijkerwijze dit toezicht gebruiken om de samenleving gewoon grondiger te controleren, zoals trouwens al gebeurde met de antiterrorismewetten (denk maar aan de Amerikaanse Patriot Act⁵¹) na de aanslagen van 11 september 2001.

Paradijzen van cyberbewaking Zuid-Korea, Singapore, Taiwan en China kunnen de modellen van de toekomst worden, samenlevingen waarin een soort coronoptikon heerst⁵² (naar het ‘panoptikon’, het overal zichtbare’, een cirkelvormige gevangenis waar alle gevangenen door één bewaker kunnen worden bekeken, nvdr), waar binnendringen in het privéleven en technologische hyperbewaking gemeengoed worden. In feite heeft een recente opiniepeiling in Europa over het al dan niet accepteren van een app op de gsm om personen te volgen die met het coronavirus zijn besmet, reeds aangetoond dat 75 procent van de respondenten zich daarbij neerlegt.⁵³

Op deze manier zouden regeringen – zelfs de meest democratische – de Big Brothers van vandaag kunnen worden, die zonder aarzelen hun eigen wetten kunnen overtreden om hun burgers beter te controleren⁵⁴. De ‘uitzonderlijke’ maatregelen die overheden nemen tegen dit pandemisch alarm, kunnen in de toekomst blijven voortbestaan, vooral die met betrekking tot cybersurveillance en biocontrole.

Zowel regeringen, Google, Facebook of Apple kunnen profiteren van onze huidige angst om ons bereid te maken een belangrijk deel van onze intieme geheimen op te geven. Ze kunnen ons immers tijdens de pandemie vertellen dat we levens moeten redden, u hebt toch zonder protest geaccepteerd dat toen andere vrijheden absoluut werden ingeperkt.

Zeep en naaimachine

Het lijdt geen twijfel dat geolocatie en tracking van mobiele telefonie samen met het gebruik van voorspellingsalgoritmen, geavanceerde digitale apps en de gedigitaliseerde studie van zeer betrouwbare statistische modellen hebben bijgedragen tot een zekere beheersing van de infecties. Maar het is even waar dat, ondanks wat Byung-Chul Han hierboven bevestigde, deze uitbarsting van futuristische technologieën niet voldoende en bepalend was om de uitbreiding van de COVID-19 tegen te gaan, zelfs niet in Zuid-Korea, China, Taiwan, Hong Kong, Vietnam of Singapore.

Het relatieve succes van deze landen tegen COVID-19 wordt voornamelijk verklaard door de ervaring die ze al hadden opgedaan met hun lange strijd tussen 2003 en 2018 tegen SARS en MERS, de twee voorgaande epidemieën eveneens veroorzaakt door coronavirussen… SARS was het eerste dodelijke virus op wereldschaal dat gevoed werd door de hyperglobalisering. Dit virus sprong over naar de mens vanuit civetkatten, een ander zoogdier dat op de Chinese markten wordt verkocht. Via commerciële lijnvluchten verspreidde dit micro-organisme zich over de hele wereld en bereikte het dertig landen.

In de tijdsperiode die de epidemie duurde – waartegen geen vaccin of therapeutische behandeling bestond – werden bijna 10.000 mensen besmet waarvan bijna 800 doden werden bevestigd⁵⁵ … Toen deze landen in 2012 net rondwaren met de beheersing van de SARS-epidemie, ontstond MERS , eveneens veroorzaakt door een ander coronavirus dat ditmaal van kamelen naar mensen in het Midden-Oosten oversprong.

Geen van deze twee plagen bereikte Europa of de VS. Dit verklaart ook gedeeltelijk waarom de Europese en Amerikaanse regeringen laat en slecht op de pandemie hebben gereageerd. Ze hadden er geen ervaring mee, terwijl China, Taiwan, Hong Kong, Singapore en Vietnam de wrede aanval van SARS ondergingen. En Zuid-Korea kreeg in 2015 ook te maken met een bijzonder schadelijke uitbraak van de MERS-epidemie⁵⁶.

Tegen deze twee nieuwe coronavirussen verspilden deze Aziatische landen geen tijd aan experimenten met digitale technologieën om de infecties te beteugelen. Dat presteerden ze in een situatie van absolute urgentie en zonder dat de westerse machten hen te hulp schoten. Ze maakten gebruik van voorzieningen voor volksgezondheid uit hun historische verleden. Epidemiologen waren zich daar terdege van bewust, omdat, zoals we hier al hebben vermeld, ze reeds sinds de middeleeuwen maatregelen zoals quarantaine efficiënt hebben ingezet.

Het sociale isolement, de beperking tot omlijnde gebieden, het sluiten van grenzen, het afsnijden van wegen, de veiligheidsafstand en het toezicht op de contacten van elke geïnfecteerde, al deze maatregelen werden onmiddellijk toegepast. Zonder de hulp van hedendaagse technologieën, baseerden de overheden zich toen op een eenvoudige overtuiging: als bij toverslag alle inwoners veertien dagen onbeweeglijk zouden bleven, anderhalve meter bij elkaar vandaan, zou de hele pandemie onmiddellijk stilvallen.

Daarna raakte het veralgemeend gebruik van gezichtsmaskers in heel Azië ingeburgerd. Tientallen fabrieken werden opgericht gespecialiseerd in de massaproductie van mondmaskers. Koortscontroles met digitale infrarood pistoolvormige thermometers werden routine. In de steden van de getroffen Aziatische landen is het sinds 2003 al gebruikelijk om de temperatuur van mensen te meten voor ze een bus, een trein, een metrostation, een kantoorgebouw, een fabriek, een disco, een theater, een bioscoop of zelfs een restaurant betreden.

Het was eveneens al verplicht om je handen te wassen met chloorwater⁵⁷ of zeep. In ziekenhuizen – zoals dat reeds in de 19e eeuw werd toegepast – werden de gebouwen verdeeld in “schone” en “vuile” zones en medische teams staken nooit over van de ene naar de andere zone. Tussenwanden werden gebouwd om hele vleugels van elkaar te scheiden, medisch personeel kwam binnen via het ene uiteinde van de kamer gekleed in beschermende pakken en vertrok via het andere uiteinde waar ze werden gedesinfecteerd onder toezicht van verplegend personeel.

De volledige regio van Oost-Azië beleefde toen reeds voor het eerst wat wij nu op wereldschaal ervaren. Daar ook, met name in Zuid-Korea, werden toen niet toevallig enkele van de beste post-apocalyptische films over plotselinge besmettingen gemaakt, zoals The Flu (2013) van Kim Sung-soo en Train to Busan (2016)  van Yeon Sang-ho.

Uit SARS en MERS hadden de regeringen van deze landen geleerd om uit voorzorg enorme hoeveelheden beschermende uitrusting op te slaan (maskers, gelaatsschermen, handschoenen, duikpakken, desinfecterende gel, jassen, enz.). Ze wisten dat ze bij een nieuwe uitbraak snel en agressief moesten handelen⁵⁸.

Dit is dan ook wat ze afgelopen januari deden, toen COVID-19 zich begon te verspreiden. China verspilde geen tijd en legde een strikte quarantaine op. Het land isoleerde zijn besmette mensen en hun contacten in hermetisch afgesloten gebieden. Zuid-Korea noch Japan gingen zover maar eisten wel allemaal de veiligheidsafstand en het dragen van hygiënische maskers. Bovendien verhoogden ze massaal het aantal screeningstests.

Het meest paradigmatische geval in Zuidoost-Azië is Vietnam. Het was een van de landen die in 2003 het snelst en het meest resoluut optrad tegen SARS en daar een les leerde. Toen het nieuwe SARS-CoV-2 zich over de hele regio verspreidde, paste de overheid in Hanoi onmiddellijk – met op dat ogenblik slechts zes besmette mensen – de strengste insluitings- en isolatiemaatregelen toe. In februari 2020 kondigden ze aan dat ze de pandemie hadden ingedamd⁵⁹. Vietnam werd zo het eerste land ter wereld dat het nieuwe coronavirus versloeg⁶⁰. Alle geïnfecteerden genazen. Geen enkele patiënt stierf.

Dit alles toont aan dat, ondanks hun belangrijke impact, digitale technologieën voor locatie- en identificatie niet voldoende zijn om het coronavirus te overwinnen. Bovendien belemmert het wijdverbreide gebruik van hygiënische maskers het efficiënte gebruik van biometrische systemen voor gezichtsherkenning. China, Zuid-Korea, Hong Kong, Taiwan en Singapore hebben vanaf de eerste weken vastgesteld dat hun systeem voor biocontrole met videocamera’s niet effectief werkte, door het massale gebruik van mondmaskers en oogbeschermers.

Met andere woorden, de spectaculaire technologische suprematie, waar we vroeger zo trots op waren, met onze zoveelste ‘ultieme’ generatie smartphones, futuristische drones, sciencefiction-robots en innovatieve biotechnologieën heeft, zoals we hier eerder al zeiden, net nu weinig nut gehad om de eerste impact van deze pandemische vloedgolf in te dijken.

Voor drie uiterst urgente doelstellingen – desinfecteren van de handen, maken van maskers en het vertragen van het virus – heeft de mensheid haar toevlucht moeten nemen tot oeroude producten en technieken van eeuwen geleden: zeep, nog vóór onze jaartelling door Romeinen ontdekt; de naaimachine, uitgevonden door Thomas Saint in Londen rond 1790; en vooral, de wetenschap van opsluiting en sociaal isolement, in Europa reeds op punt gesteld na tientallen opeenvolgende pestgolven sinds de vijfde eeuw⁶¹. Wat een les in nederigheid!

Opoffering van ‘overtollige oudjes’

Dit zijn ook tijden zonder solidariteit. Nationale egoïsmen manifesteerden zich met verrassende en meedogenloze snelheid. Bevriende buurlanden hebben niet geaarzeld om een “maskeroorlog”⁶² te beginnen of als piraten medische voorraden bestemd voor hun partners in beslag te nemen. We hebben regeringen het dubbele of het drievoudige van de prijs van medische benodigdheden zien betalen om de producten te verkrijgen en te voorkomen dat ze aan andere landen werden verkocht.

De media hebben laten zien hoe op de tarmac van luchthavens containers met maskers uit vrachtvliegtuigen werden gesleurd om ze om te leiden naar andere bestemmingen. Italië beschuldigde Tsjechië van het stelen van in China gekochte maskervoorraden door ze in Praag tegen te houden. Frankrijk hekelde de VS voor hetzelfde. Spanje beschuldigde Frankrijk. Aziatische fabrikanten lieten Afrikaanse en Latijns-Amerikaanse regeringen weten dat ze op dit moment geen medische benodigdheden aan hen konden verkopen omdat de VS en de EU hen hogere prijzen betaalden⁶³.

Argwaan en wantrouwen in het dagelijks leven is toegenomen. Veel buitenlanders, buitenlandse inwoners, of gewoon zieke ouderen⁶⁴ die ervan werden verdacht het virus te hebben binnengebracht, werden gediscrimineerd, vervolgd, gestenigd⁶⁵, uit hun huis verjaagd.

Het klopt dat ouderen de groep zijn met het hoogste sterftecijfer⁶⁶. We weten niet waarom. Sommige ultraliberale fanatici aarzelden niet om openlijk de Malthusiaanse eliminatie te eisen van de zwaksten. Een vice-gouverneur in de VS verklaarde: “Grootouders moeten zichzelf opofferen en sterven om de economie te redden”⁶⁷.

Vanuit diezelfde vernietigende geestesgesteldheid riep Rick Santelli, neoliberaal analist van de Amerikaanse zender CNBC, op tot “gezondheidsdarwinisme” en vroeg “om het virus in de hele bevolking te enten. Dat zou de onvermijdelijke verspreiding alleen maar versnellen … maar de markten zouden wel stabiliseren”⁶⁸. In Nederland, waar ultraliberaal premier Mark Rutte eveneens gokt op “kudde-immuniteit”⁶⁹, verklaarde Frits Rosendaal, hoofd epidemiologie van het Leids Universitair Medisch Centrum, dat “te oude of te zwakke mensen niet mogen worden toegelaten tot intensieve zorgen”⁷⁰.

Dit zijn dreigementen die doen denken aan moordzuchtige demonen van graphic novels. En absurd omdat, zoals een verpleegster uitlegt: “COVID-19 is dodelijk en ik kan zeggen dat het geen leeftijdsgrens erkent. Geen kleur. Geen maat. Geen oorsprong. Geen sociale klasse. Niets. Het zal iedereen aanvallen”⁷¹.

Het is waar, COVID-19 maakt geen onderscheid, maar ongelijke samenlevingen doen dat wel. Omdat, wanneer gezondheid handelswaar wordt, arme, gediscrimineerde, gemarginaliseerde en uitgebuite sociale groepen veel meer worden blootgesteld aan deze infectie. Dit is bijvoorbeeld het geval in Singapore, waar – zoals we hierboven al vermeldden – de overheid aanvankelijk de epidemie onder controle had gekregen. In deze welvarende stadstaat leeft echter een minderheid van honderdduizenden migranten uit arme landen in de bouw, transport, huishoudelijk werk en diensten.

Het land is voor het functioneren van zijn economie afhankelijk van deze werkkrachten. Net in die banen is fysieke afstand bijna onmogelijk. Vanwege hun lage sociale status moesten veel van deze immigranten hun taken toch voortzetten ondanks het gevaar voor besmetting. Bovendien eist een wet in Singapore dat buitenlandse werknemers in ‘slaapkamers’ wonen, met een tiental mannen per kamer, met collectieve badkamer, keuken en douche. Deze gebouwen werden onvermijdelijk haarden van infectie.

Vanuit deze haarden verspreidde het virus zich opnieuw. Er werd gedocumenteerd dat zo bijna 500 nieuwe infecties zijn ontstaan. Een enkele slaapzaal veroorzaakte 15 procent van alle nieuwe gevallen in het land⁷², met als gevolg dat Singapore, ‘voorbeeld’ van een land dat de pandemie had overwonnen, nu wordt geconfronteerd met een gevaarlijke heropleving van COVID-19. Het coronavirus onthulde zo de verborgen ongelijkheden van de maatschappij.

Wat in die ‘slaapkamers’ in Singapore gebeurde, geeft een idee van wat er zou kunnen gebeuren in Zuidoost-Azië, India, Afrika, Latijns-Amerika en in landen met beperkte middelen, met slechts rudimentaire gezondheidsstelsels. Als in rijke staten – Italië, Frankrijk, Spanje – het virus de verschrikkelijke verwoestingen heeft aangericht die we kennen, wat zal er dan gebeuren in sommige verarmde gebieden van Afrika?

Hoe kan je spreken van ‘opsluiting’, ‘isolatie’, ‘desinfecterende gel’ of ‘afstand van bescherming’, of zelfs ‘handen wassen’ tegen miljoenen mensen die zonder stromend water wonen in favela’s, sloppenwijken of golfplaatbuurten, op straat slapen of in geïmproviseerde vluchtelingenkampen wonen, of in de ruïnes van door oorlogen verwoeste gebouwen? Alleen in Latijns-Amerika leeft 56 procent van de actieve bevolking van de informele economie.

Van zijn kant heeft de belangrijkste supermacht ter wereld, de VS, voor het eerst in de geschiedenis aan de leiding verzaakt van deze gezondheidsstrijd en de hulp aan de zieken van de wereld. In een land met dergelijke rijkdom heeft het virus onbeschrijflijke gezondheidsverschillen blootgelegd. De inwoners ontdekken een gebrek aan basisvoorzieningen en de tekortkomingen van hun systeem voor volksgezondheid.

Senator Bernie Sanders roept al lang op om “het gezondheidssysteem als een fundamenteel mensenrecht te erkennen”. En nog veel andere persoonlijkheden eisen die verandering: “We hebben een nieuwe zorgeconomie nodig’, zei bijvoorbeeld Robert J. Shiller, Nobelprijswinnaar economie 2013, “die de nationale openbare en private gezondheidssystemen integreert tot één geheel”⁷³.

Ondertussen veroorzaakt COVID-19 in dit land veke tienduizenden doden. De situatie kan bovendien nog verergeren omdat ongeveer 27 miljoen mensen (8,5 procent van de bevolking) geen ziekteverzekering heeft en nog eens 11 miljoen arbeiders zonder documenten, die niet naar het hospitaal durven te gaan.

In wat nu het mondiaal epicentrum van de pandemie is, merken analisten een “verergering van de gezondheidskloof”. Sommige etnische minderheden – Afro-Amerikanen, Latijns-Amerikanen – blijken een veel hoger sterftecijfer door het coronavirus te hebben dan hun proportionele representativiteit. In New York City maken bijvoorbeeld Afro-Amerikanen en Latino’s 51 procent uit van de bevolking, maar ze ondervinden 62 procent van alle COVID-19-sterfgevallen. In de staat Michigan vormen Afro-Amerikanen 14 procent van de bevolking, maar vertegenwoordigen ze 33 procent van de besmettingen en 41 procent van de sterfgevallen. In Chicago zijn mensen van Afrikaanse afkomst 30 procent van de bevolking, maar 72 procent van de sterfgevallen … “Cijfers die je ademloos achterlaten”, zei Lori Lightfoot, burgemeester van Chicago⁷⁴.

In een land waar de test om erachter te komen of je positief bent voor het nieuwe coronavirus 35.000 dollar (32.100 euro) kost ⁷⁵, is gezondheid meestal een afspiegeling van de sociale ongelijkheid. Wild kapitalisme geeft niets om de pijn van armen. Latino’s en Afro-Amerikanen zijn kwetsbaarder voor het coronavirus in de VS omdat ze het slachtoffer zijn van een reeks sociale nadelen.

Het zijn tevens dezelfde minderheden die vroeger al vaker leden aan een reeks ernstige pathologieën, omdat ze historisch gezien minder toegang hadden tot gezondheidsdiensten: “We hebben het altijd geweten”, legt Anthony Fauci, directeur van het National Institute of Allergy and Infectious Diseases, uit, “dat ziekten zoals diabetes, hoge bloeddruk, obesitas en astma een onevenredige impact hebben op de minderheidsgroepen, in het bijzonder op Afro-Amerikanen”⁷⁶.

Ondanks de uitbraak van COVID-19 zijn sommige werkgevers blijven eisen dat hun werknemers terugkeren naar hun baan om de economie te redden. Latino’s en Afro-Amerikanen moeten daarom op straat blijven werken, het zwaarste werk doen, gebouwen schoonmaken, bussen besturen, ziekenhuizen ontsmetten, supermarkten bedienen, taxi’s besturen, pakketten afleveren, enzovoort. Naast het risico op infectie waarmee ze dagelijks worden geconfronteerd in hun gemarginaliseerde wijken, ondergaan ze de gevaren van het dagelijks openbaar vervoer en tijdens hun werk. Ongedocumenteerde immigranten worden achtervolgd door de autoriteiten en gaan dus niet naar de gezondheidsdiensten. We zeiden het al, uit angst om aangehouden te worden.

Elke dag van deze plaag raken meer mensen er van overtuigd dat het de staat is die hen redt en niet de markt. “Deze crisis”, legt Noam Chomsky uit, “ is het zoveelste voorbeeld van het rampzalig falen van de markt. En het is daarbij een voorbeeld van de reële dreiging van een milieuramp. Door de neoliberale aanvallen zijn de ziekenhuizen zonder middelen gevallen. Ziekenhuisbedden werden verwijderd in naam van de ‘economische efficiëntie’ (…) De Amerikaanse regering en de farmaceutische multinationals weten al jaren dat de kans op een pandemie groot is. Maar aangezien een voorbereiding niet goed was voor de winsten, werd er niets aan gedaan”⁷⁷.

Van zijn kant merkt Frans filosoof Edgar Morin op: “Uiteindelijk is het offer van de meest kwetsbaren – ouderen, zieken – immers functioneel in een logica van natuurlijke selectie. Zoals dat het geval is in de wereld van de markt, zal hij die de concurrentie niet aankan, ten onder gaan. Het creëren van een echt menselijke samenleving betekent ten allen prijze ingaan tegen dit sociale darwinisme.”

Helden van ons tijdperk

De pandemie heeft zijn helden en zijn martelaren. In dit gevecht zijn de krijgers die naar de frontlinie trokken, naar de vooruitgeschoven posten om het dodelijke SARS-CoV-2 het hoofd te bieden, de dokters, het verpleeg- en hulppersoneel en andere gezondheidswerkers onvrijwillige protagonisten geworden. Zij krijgen lof en applaus van de balkons, pleinen en straten in steden over de hele wereld. Bijna allen zijn het openbare functionarissen, voor wie de gezondheid van de bevolking geen handelsartikel is, maar een basisbehoefte, een mensenrecht.

Zij zullen uitgeput de geschiedenis ingaan voor hun toewijding aan het dagelijkse werk om infecties te bestrijden en levens te redden. Voortdurend werden ze direct geconfronteerd met het besmettelijke virus zonder maskers, schorten of beschermende uitrusting. “We gaan naar de oorlog zonder wapens!” hekelde een verpleegster met jaren ervaring in Guayaquil, Ecuador, vol woede over de besmetting van tachtig van haar collega’s en de dood van vijf van hen⁷⁸.

Gezondheidswerkers riskeren hun eigen leven. Volgens het Center for Disease Control van de VS zijn tussen de 10 en 20 procent van alle mensen besmet met het coronavirus gezondheidswerkers. Velen sterven. Op een dag, als deze nachtmerrie verdwijnt, zullen we monumenten moeten oprichten ter ere van deze wit- of blauwgeklede martelaren, om hun moed, hun zelfverloochening, hun menselijkheid voor altijd te eren. Dit was zeker waar Albert Camus aan dacht toen hij zei dat “de pest ons leert dat er meer dingen zijn in de mensen die bewondering afdwingen dan minachting”⁷⁹.

Op dit vlak onderscheidt een klein land zich, dat ook onze bewondering verdient, door zijn altruïsme en vrijgevigheid. Het gaat over Cuba. Dit eiland werd al zestig jaar belegerd en geblokkeerd door de VS en door Washington onderworpen aan meedogenloze eenzijdige sancties.

Het eiland was het eerste land dat China te hulp schoot toen de pandemie uitbrak. Sindsdien is de Cubaanse overheid doorgegaan met het zenden van brigades artsen en gezondheidspersoneel naar een twintigtal landen om COVID-19 te bestrijden⁸⁰, in antwoord op de gekwelde verzoeken van hun regeringen. Onder hen drie uit het rijke Europa: Italië, Frankrijk en Andorra⁸¹. Deze Internationale Brigades van Artsen gespecialiseerd in rampsituaties en ernstige epidemieën bestaan sinds de jaren 1960. In 2005 namen ze de naam “Henry Reeve” aan, naar een Amerikaanse brigadegeneraal die vocht en stierf voor de Cubaanse onafhankelijkheid – naar aanleiding van de passage van Orkaan Katrina door de zuidelijke VS⁸².

De wereld ontdekt nu wat de belangrijkste internationale mainstream media tot nu toe hebben proberen te verzwijgen, namelijk dat Cuba een medische grootmacht is⁸³ met meer dan 30.000 artsen en verpleegkundigen ter plaatse in 66 landen⁸⁴. Zo eren zij de humanistische en visionaire oproep van Fidel Castro die hij formuleerde met deze woorden: “Op een dag zei ik dat we nooit of te nooit preventieve en verrassingsaanvallen zouden kunnen uitvoeren in eender welke donkere uithoek van de wereld, maar dat ons land in plaats daarvan wel de nodige dokters naar die donkerste uithoeken van de wereld kon sturen. Artsen en geen bommen, artsen en geen slimme wapens”⁸⁵.

Havana levert ook het antivirale geneesmiddel Interferon Alpha-2B Recombinant, dat werd ontwikkeld door hun wetenschappers in biotechnologie-laboratoria, en waarvan het gebruik verergering en complicaties zou kunnen voorkomen bij patiënten besmet met het nieuwe virus.

Apotheose van desinformatie

De mainstream media verzwijgen Cuba’s medische solidariteit maar bieden tegelijk wereldwijde permanente verslaggeving over de pandemie als nooit tevoren. Maandenlang, zonder enige adempauze, vertelden de mainstream media over de hele planeet ons één enkel verhaal: het coronavirus. Overinformatie tot de duizendste macht. Een hypermedia-fenomeen⁸⁶ van dergelijk wereldwijde omvang heeft zich nooit eerder voorgedaan, noch toen de Berlijnse muur viel, noch met de aanvallen op de Twin Towers in New York.

Tegelijkertijd zijn we getuige van een bitsige oorlog tussen verschillende fracties om hun dominant narratief van deze crisis op te leggen⁸⁷. Die veroorzaakte een ware epidemie van fake news en halve waarheden. De WHO heeft dit fenomeen gedefinieerd als ‘infodemie’, een pandemie van informatie-leugens.

De angst voor COVID-19, net als de wens om te overspoelen met informatie en de wens om alles met betrekking tot deze pest te willen begrijpen, hebben de voorwaarden geschapen voor een perfecte storm van giftige nieuwsberichten. Die hebben zich met dezelfde of nog grotere snelheid verspreid dan het nieuwe virus.

Bergen leugens circuleren op de sociale media. De systemen van gsm-berichten zijn continue fabrieken geworden van nepnieuws, vals nieuws en ongefundeerd nieuws. In sommige landen wordt geschat dat 88 procent van de mensen die naar sociale media kijken om zich te informeren over SARS-CoV-2 besmet waren door misleidend nieuws⁸⁸.

Fake nieuws verspreidt zich tien keer sneller dan echt nieuws. Zelfs nadat het weerlegd word, blijft het overleven in de sociale netwerken omdat ze zonder enige controle worden gedeeld. Veel van die berichten worden technisch geproduceerd met indrukwekkende professionaliteit: onberispelijke teksten, perfecte taalredactie geïnspireerd door de meest gerespecteerde media, zeer zorgvuldige beelden, geluid van hoge kwaliteit, ernstige en gematigd klinkende stemmen van de offscreen commentaar, nerveuze en verslavende beeldredactie, intrigerende muziek. Dit alles moet een indruk wekken van ernst, respectabiliteit en betrouwbaarheid. De garantie van geloofwaardigheid is essentieel om de misleiding te ondersteunen. En het is daarna aan de gebruikers om het viraal te laten gaan.

We mogen ook niet vergeten dat, tijdens deze eindeloze quarantaine, in een context van onzekerheid en emotie, en gezien ieders reële behoefte om deze plaag te begrijpen en te doorgronden, twee met elkaar gecombineerde ingrediënten de krachtige uitstraling van deze leugens begunstigen.

Enerzijds is er de vertrouwdheid, het vertrouwen tussen mensen die met elkaar informatie delen op hetzelfde netwerk. Anderzijds is er de herhaling van berichten in dezelfde matrix. Als iemand die ik goed ken mij informatie stuurt en als ik ook op verschillende andere manieren aan dezelfde informatie kom of er zeer nauw bij aansluitende versies van die informatie ontvang, dan zal ik denken dat het geloofwaardig is, dat het waar is. Ik betrouw de bron, omdat andere bronnen er mee samenvallen en haar bevestigen.

Instinctief zal ik er zelfs van uitgaan dat door deze twee mechanismen (nabijheid en herhaling) de authenticiteit van de informatie werd geverifieerd. Nochtans kan het nieuws vals zijn. Met andere woorden, elke vorm van fake news zal pogen beide vereisten te respecteren om zijn onwaarheid beter te verbergen of te verhullen. Het is een wet van mediatieke intoxicatie: elke manipulatie van de publieke opinie door middel van fake news moet aan deze twee protocollen voldoen.

Het is in deze tekst niet mogelijk om een volledige lijst te maken van het fake news dat onze netwerken overspoelt sinds de plaag begon, maar we onthouden toch best dat bijna onmiddellijk verschillende complottheorieën zich begonnen te verspreiden. De meest verspreide berichten bevestigden, zoals we al hierboven hebben gezegd, dat het nieuwe coronavirus werd geproduceerd in een geheim biolaboratorium in China (of in de VS) en dat het een bacteriologisch wapen is voor de oorlog tussen de twee supermachten.

Ander vals nieuws, even absurd, is dat SARS-CoV-2 door Bill Gates zou zijn gemaakt; of dat het door China is vervaardigd om zijn etnische minderheden uit te roeien; of dat de epidemie zich zo snel verspreidde omdat het virus meereisde met goederen die door China werden uitgevoerd; of dat COVID-19 een ziekte is die door de grote farmaceutische laboratoria wordt verspreid om vaccins te verkopen; of dat 5G-telefoonantennes het coronavirus versterken en dodelijker maken⁸⁹; of dat deze plaag bestemd was om de exporteconomie van Noord-Italië te ruïneren voor concurrent China; of dat er al een vaccin bestaat; of dat het virus al is gemuteerd⁹⁰, enzovoort.

Veel van dit fake news circuleert nog steeds en wordt tot in het oneindige gerepliceerd door botfarms, met duizenden accounts die door één gebruiker worden gecontroleerd. Hun bedoeling is een “groot aantal” berichten te vertonen, alsof veel mensen het onderwerp delen of erop reageren, om zo de perceptie van het onderwerp te manipuleren. Sommig fake news-berichten lijken onschadelijk, maar andere fake berichten kunnen dodelijke gevolgen hebben – met name wanneer ze het bestaan van een of andere wonderbehandeling of magisch medicijn tegen het virus propageren⁹¹. In Iran bijvoorbeeld verspreidden netwerken het fake news dat methanol COVID-19 zou voorkomen en genezen. Resultaat: 44 mensen stierven en honderden slachtoffers werden in het ziekenhuis opgenomen omdat ze methylalcohol hadden gedronken⁹².

Dankzij de algemene paniek veroorzaakt door de pandemie en miljoenen mensen die wanhopig op hun beeldschermen zoeken naar gegevens over het onbekende coronavirus, vonden deze ‘desinformatiebubbels’ een perfect ecosysteem om zich tot in het oneindige te vermenigvuldigen. Dit alles werd ook mee gefaciliteerd sinds in 2016 de belangrijkste sociale mediabedrijven de hiërarchische algoritmen van hun berichten aanpasten. Sindsdien krijgt communicatie met vrienden en kennissen voorrang op berichten van organisaties of media.

We kunnen in ieder geval niet langer naïef blijven en onschuldig alles geloven wat via de sociale media op onze beeldschermen terechtkomt. In dit opzicht is dit momentum van het coronavirus ook een keerpunt. Wegens de overweldigende hoeveelheid fake news, moet vanaf nu elke burger de verschillende platforms voor verificatie kennen die gratis beschikbaar zijn, bijvoorbeeld:

• https://maldita.es/ en https://www.newtral.es/ in Spanje;
• https://www.factcheck.org/, https://www.newsguardtech.com/ en https://www.politifact.com/ in de VS;
• https://www.poynter.org/coronavirusfactsalliance/, gepromoot door het https://www.poynter.org/ifcn/ (IFCN) van het Poynter Institute https://www.poynter.org/⁹³, dat meer dan honderd verificatieplatforms in zeventig landen en in veertig talen bij elkaar brengt⁹⁴;
• https://chequeado.com/latamcoronavirus/, dat een twintigtal media uit vijftien Latijns-Amerikaanse landen samenbrengt.

Daarnaast zijn er meerdere gratis internettools om de waarheidsgetrouwheid te verifiëren van elke foto die door sociale netwerken wordt verspreid: bijvoorbeeld TinEye, Google Reverse Image Search, FotoForensics die belangrijke verificaties mogelijk maken, zoals de oorspronkelijke bron van een afbeelding, of ze al bestaat of eerder al werd gepubliceerd, welke andere media ze al hebben uitgezonden, of ze is gemanipuleerd en of het origineel werd geretoucheerd.

Om valse video’s te detecteren die eveneens overvloedig voorkomen, kunnen we onze toevlucht nemen tot InVid, beschikbaar voor Google Chrome en Mozilla Firefox-browsers, waarmee we gemanipuleerde video’s kunnen ontcijferen⁹⁵. Ook op de Reverso-site – een samenwerkingsproject waarbij Chequeado⁹⁶, AFP Factual⁹⁷, First Draft⁹⁸ en Pop-Up Newsroom⁹⁹ zijn betrokken – kunnen we nep-virale video’s op internet detecteren¹⁰⁰. Er is geen excuus meer om je voor de gek te laten houden. Dat heeft deze pandemie ons tenminste aangeleerd.

 

Dit is het tweede deel van het essay van Ignacio Ramonet. Het eerste deel vind je hier, het derde hier.

 

Dankwoord van de auteur

Mijn meest uitbundige erkenning gaat uit naar mijn vrienden Bernard Cassen, Lydia Castro, Camilo Pérez Casal, Miguel Mejía, Ferran Montesa, Marisa Ros en Sandra Sarmiento. Zij hadden de enorme lieftalligheid om mijn tekst te herlezen en op zeer korte tijd temidden van de turbulentie van deze wereldwijde quarantaine te corrigeren, te wijzigen en een hele reeks originele suggesties te doen. Daarmee kon ik het manuscript verrijken en, volgens mij, aanzienlijk verbeteren. Dank daarvoor.

Ignacio Ramonet, Havana, Cuba, 22 april 2020

 

Het artikel La pandemia y el sistema-mundo  werd gepubliceerd op 25 april 2020 in Le Monde diplomatique en español, Le Monde diplomatique Edición Cono Sur El Diplo, Le Monde diplomatique Edición Chilena, NODAL, La Jornada, Cubadebate en Mémoire des luttes. Vertaling door Lode Vanoost, met hulp van Marc Vandepitte en Christophe Callewaert.

 

Notes: