Eleanor Marx (1855-1898), dochter van die andere Marx, was slechts 43 toen ze in tragische omstandigheden om het leven kwam. In haar te korte leven slaagde zij er echter in haar stempel te drukken op zowat alle sociale strijdthema’s van de eeuw waarin zij leefde.

Bijna vergeten

Dat die erfenis bijna vergeten was heeft twee oorzaken. Zij was kind van haar vader, een van de beroemdste filosofen aller tijden. En zij was een vrouw.

Eleanor ‘Tussy’ Marx. Foto: Public Domain

Hoewel ik vaagweg wist wie zij was, had ik nooit de reflex om meer over haar te weten te komen, tot ik dit boek las. Waarom? Het vrouw-zijn van persoonlijkheden heb ik nooit als een hinderpaal gezien. Dacht ik. Een van de hedendaagse vrouwen die ik nog steeds meest bewonder is Joni Mitchell. Hoewel, is dat niet eerder omwille van mijn waardering voor haar talent als componiste en vernieuwend musica (en, voor de gitaarnerds onder ons, voor haar creatief gebruik van alternatieve gitaar tunings), niet zozeer omdat ze vrouw is.

Onbewust of niet, ik kan alleen maar vaststellen dat mijn geringe kennis over Eleanor Marx een gevolg is van het feit dat zij als vrouw in de geschiedschrijving werd miskend. Dit boek zet dat euvel recht. En hoe.

Een jeugd in armzalige omstandigheden

Eleanor werd geboren in Londen als voorlaatste van zeven kinderen die hun moeder Jenny von Westphalen ter wereld bracht, waarvan er slechts drie volwassen werden. Twee jongens en twee meisjes overleden als baby of peuter, slachtoffer van de armzalige omstandigheden waarin het gezin Marx leefde in de negentiende eeuw, een lot dat zij deelden met het grootste deel van de Britse bevolking.

Net als al haar zussen had ze de naam van moeder Jenny als eerste naam, maar alleen oudste dochter Jenny Caroline (1844-1883) werd als Jennychen (‘kleine Jenny’ in het Duits) bij haar eerste voornaam genoemd. Jenny Laura (1845-1911) was ‘Laura’ en Jenny Julia Eleanor werd ‘Eleanor’. Iedereen noemde haar echter ‘Tussy’ (‘toessie’).

Ziekte en dood waren vaste ingrediënten van het gezin Marx. Moeder Jenny stierf aan een leverziekte op 67-jarige leeftijd. Haar vier jaar jongere echtgenoot overleed een jaar later op 64-jarige leeftijd na een leven vol gezondheidsproblemen, die hij nog verergerde door ongezonde eetgewoontes en een overdaad aan goedkope sigaren en alcohol en urenlang ‘s nachts staand schrijven (gewoon zitten was een probleem voor Marx). Vader Marx was weliswaar geen alcoholicus, maar wel een tomeloze sociale drinker.

Na Eleanor had moeder Jenny nog een doodgeboren naamloos kind. Eleanor werd zo de jongste van drie meisjes. Dat zij en haar twee zussen wel volwassen werden betekende echter niet dat ze van ziekten en ontbering gespaard bleven. Alleen hun ijzersterk gestel maakte dat zij de brute natuurlijke selectie van hun tijd overleefden.

Permanente intellectuele thuisscholing

In deze omstandigheden groeide Eleanor op. Waren de fysieke omstandigheden allesbehalve ideaal, Eleanor werd dagelijks omringd en ‘opgevoed’ door de intellectuele stimuli van haar vader, haar moeder – die bekend theaterrecensente was – en de ontelbare vrienden van vader Karl, die ten huize Marx passeerden (waar dat ook was tijdens de ontelbare verhuizingen naar steeds weer andere en altijd oncomfortabele adressen in groot-Londen. Wie ook maar enige betekenis had op politiek-filosofisch vlak in de 19de eeuw passeerde ooit bij hen.

Tegen de Victoriaanse tijdsgeest in namen de vrouwen actief deel aan de ontelbare debatten in de huiselijke kring, samen met de grote geesten van die tijd aan hun tafel. Hun bijdragen werden niet alleen maar aanhoord, ze werden gerespecteerd en de mannen luisterden en hielden er wel degelijk rekening mee. Want ook dat typeerde de tijdsgeest zonder telefoon, zonder radio, met alleen treinen als nieuwe technologie, bezoekers uit binnen- en buitenland kwamen niet even langs, maar bleven dikwijls wekenlang genieten van de kookkunde van Lenchen.

Hoe arm ze ook waren, heel hun leven had het gezin een inwonende dienstmeid. Helene ‘Lenchen’ (‘Leentje’) Demuth (haar familienaam is Duits voor ‘deemoed’) was heel haar leven deel van het gezin Marx. Zelf ongeschoold, in het gezin werd ze altijd als gelijke behandeld. Uiteraard was ze volledig afhankelijk van haar functie in het gezin, ontslagen worden zou haar snelle einde in bittere armoede betekend hebben.

Dat risico liep ze echter nooit. Ongeschoold als ze was, werd ook haar bijdrage tot discussies geapprecieerd. Zij was de echte boekhouder in huis en de enige die Karl openlijk kon terechtwijzen wanneer hij weer eens een disproportionele woedeaanval had over een of ander huiselijk probleem, mét effect. Lenchen vergezelde het gezin van land tot land, van adres naar adres. Na de dood van moeder Jenny en Karl bleef Friedrich Engels in haar onderhoud voorzien.

Biografie van een tijdperk

Friedrich Engels was niet alleen de intellectuele kompaan van Marx. Nadat hij zijn erfdeel uit het industriële concern van zijn vader opnam en de zakenwereld achter zich liet, kon hij zichzelf een rentenierlseven permitteren om zich volledig aan intellectuele activiteit te weiden … en aan het financiële onderhoud van het gezin Marx. Hij speelt dan ook een voorname rol in deze biografie van dochter Eleanor.

Eleanor met zussen Jenny (links), Laura, papa Karl (links) en Friedrich Engels. Foto: Public Domain

Eleanor Marx – Een Leven is de vertaling van het gelijknamige Eleanor Marx – A Life uit 2014. Laat het volume van 519 pagina’s je niet afschrikken. Naar Angelsaksische traditie heeft historica Rachel Holmes Een Leven ingedeeld in 24 hoofdstukken van ongeveer gelijke lengte. Je kan het boek in evenveel episodes met tussenpozen ter hand nemen, maar Holmes schrijft zo goed dat je uiteindelijk toch zal kiezen om het in één ruk uit te lezen.

Een Leven is tevens een biografie van Karl Marx en zijn gezin wat betreft het gedeelte van hun leven in Groot-Brittannië vanaf 1850. Eleanor is het enige (overlevende) kind dat in Groot-Brittannië geboren werd. Haar eerste taal was Engels, hoewel ze even vlot Duits sprak. Eleanor had talent voor talen, want ze sprak ook Frans, Spaans, Italiaans en Nederlands, een vaardigheid die ze overvloedig inzette als redenaar en tolk op congressen, vertaler van redevoeringen, resoluties, pamfletten en van boeken. Zelf schreef ze meerdere boeken, al dan niet samen met haar laatste levenspartner Edward Aveling.

Een vol leven

Het zal de lezer niet verbazen dat zij de vertaler was van de eerste Engelstalige versie van Madame Bovary van Gustave Flaubert. Ze vertaalde tevens vier boeken van Noors auteur Henrik Ibsen, redigeerde de memoires van Prosper-Olivier Lissagaray, een van de weinige overlevenden van de slachting van de Parijse Commune en vertaalde Anarchisme en Socialisme van Russisch filosoof George Plechanov.

Eleanor met Wilhelm Liebknecht (links) en Edward Aveling tijdens hun tournee door de VS in 1886. Foto: Public Domain

Dat deed ze tegelijk met een niet te bevatten lijst van lezingen, toespraken, met tolken en vertalen op congressen, vergaderingen en met lezingentournees. Zowat bij alle sociale thema’s van haar tijd was zij betrokken, had ze meningen die haar tijd ver vooruit waren, over algemeen stemrecht, stemrecht voor vrouwen en vrouwenrechten tout court, over seksualiteit in een wereld waar voor de meeste vrouwen het idee zelfs van een keuze tussen kinderen of geen kinderen onbestaand was.

Ze zag tegelijk de beperkingen van de strijd voor stemrecht als oplossing zolang het economisch systeem zelf niet in vraag werd gesteld. Vrouwenrechten waren voor haar in hoofdzaak sociale rechten. Ze was gefascineerd door de nieuwste technologische uitvinding van de typemachine en de voordelen die dat had voor haar werk, maar kwam tezelfdertijd op voor sociale rechten van een nieuwe onderbetaalde vrouwelijke onderkaste: typistes. Thuiswerkende naaisters, mijnwerkers, dokwerkers, allen kregen ze haar steun, ging ze voor hen spreken, organiseerde meetings en betogingen, stelde platformteksten voor hen op. Ze zette zich verder onverdroten in voor internationale solidariteit, tussen vakbonden, tussen beroepsgroepen, met stakers in het buitenland.

Onderzoekster, redactrice, vertaalster, publiciste

Tot aan de dood van haar vader was ze zijn voornaamste onderzoekster en redactrice, uren, dagen, weken spendeerde ze in bibliotheken voor opzoekingen, om het werk van haar vader te verlichten, werk dat van haar de ideale persoon maakte later om zijn onuitgegeven delen van Das Kapital af te werken, te vertalen en te publiceren. Haar biografie van vader Marx is nog steeds de basistekst voor de honderden publicaties die over hem blijven verschijnen (ook al wordt ze daarin nog steeds te weinig erkend).

Alleen deel I van Das Kapital verscheen, terwijl Karl Marx nog leefde. Twee volgende delen had hij grotendeels klaar. Het literair succes van zijn werk heeft hij nooit gekend. Friedrich Engels en Karl Kautsky worden algemeen erkend als de verdienstelijke redacteurs van zijn nagelaten werken. In dat eerbetoon heeft Eleanor Marx minstens een even prominente plaats.

Zij deed nog zoveel meer, combineerde haar sociale inzet met werk als scenariste en actrice in het theater met – hoe kon het ook anders – telkens maatschappelijk relevante thema’s als onderwerp. Was ze briljant auteur, vertaler en redenaar, haar prestaties als actrice waren blijkbaar toch minder, wat ze op latere leeftijd wel inzag.

Dat ze heel haar leven lang hyperactief was verbaasde niemand van haar entourage, zo was ze immers reeds als opgroeiende tiener en puber. Ze kon de maatschappelijke druk van een huwelijk met kinderen weerstaan, wat zelfs in het gezin Marx niet evident was. Haar zussen Jennichen en Laura deden het wel en hadden geen van beiden een gelukkig huwelijk.

Victoriaanse wantoestanden

Geslaagde huwelijken waren er toen zeker ook, maar de kans was al bij al klein. Alle romantische fluitjesliteratuur ten spijt huwden – of eerder ‘werden gehuwd’ – de meeste meisjes een wat oudere man, op dwingend ‘advies’ van ouders, familie en de maatschappij in het algemeen.

Eleanor Marx’ huisje op Jew’s Walk, Londen, de enige eigendom die ze zich in de laatste jaren van haar korte leven kon veroorloven. Foto: Public Domain

Ook Eleanor Marx ondervond systemische Victoriaanse onderdrukking. Een voorbeeld uit vele, op uitnodiging van vakbonden in de VS ondernam Eleanor een uitgebreide lezingentournee met haar partner Edward Aveling. Hoewel ze officieel beiden als spreker werden uitgenodigd konden de organisatoren er niet naast kijken dat het publiek voor haar kwam en hem enkel als extra zag. Dat weerhield de vakbonden er niet van alleen hem een fee uit te betalen en niets aan haar te besteden. Niets …

Een Leven is niet fraai voor die partner. Zowat heel haar entourage poogde haar te overtuigen hem te verlaten. Waarom zij, een zelfbewuste vrouw, zijn financieel bedrog, zijn verspillingen en zijn seriële ontrouw tolereerde zal nooit opgehelderd raken. Als lezer voel je mee, dump die vent toch.  Aveling heeft uiteindelijk nooit kunnen profiteren van haar erfenis, die hij in vrij louche omstandigheden wist te versieren. Hij stierf zelf enkele maanden later aan een slepende nierziekte. Een al bij al zeer bitter smakende genoegdoening bij al het onheil dat hij tijdens zijn leven heeft aangericht.

Dit boek leest alsof je naast Eleanor staat, thuis bij vader en moeder Marx, op reis, tijdens congressen, tijdens debatten, gesprekken, ruzies en verzoeningen, de mooie momenten met de kinderen van haar zus en met de zoon van Lenchen, en het sluimerend drama … Eleanor had haar gebreken, zij was een mens, maar wat voor een. Dit boek moet je gelezen hebben.

Een Leven is eerherstel voor een zeer onterecht vergeten oersterke historische persoonlijkheid.

PS. Het boek werd uitstekend vertaald door Jan Reyniers.

Rachel Holmes. Eleanor Marx – Een Leven, EPO, Berchem, 2021, 575 pp. ISBN 978 94 6267 279 6 (met index, bibliografie en lijst van haar voornaamste artikels en boeken, vertalingen en eindredacties).