Openingsparade Gnawa Festival Essaouira. Foto: Gnaoua Festival Essaouira
Reportage -

Eerste gnawa-festival in Gent: Marokkaanse heimweemuziek uit slavernij

Het begon allemaal met een droom van programmator Zohra Boucharafat, programmator in de Centrale in Gent. Ze programmeert vooral Arabische kunst en cultuur. Waarom geen gnawa-festival in België dacht ze. En hop ze voegde meteen de daad bij het woord. Eind september en begin oktober kunnen we genieten van Ghent Gnawa Festival. Het allereerste festival gewijd aan de gnawa-traditie. Maar wat is die gnawa-stijl eigenlijk en wat is er zo anders aan? 

vrijdag 13 september 2019 09:05
Spread the love

Naar aanleiding van het eerste Belgische gnawa-festival in Gent zijn we met een aantal journalisten alvast gaan voorproeven in Essaouira, de bakermat van de gnawa-muziek tijdens het grootste jaarlijkse gnawa-muziekfestival ter wereld. Het is avond als we landen in Marrakech op één uur van Essaouira. Een klein charmant Marokkaans vissers-havenstadje aan de Atlantische oceaan. Gedurende het jaar wordt het vooral bezocht door de betere toerist en windsurfers. De kleurrijke en door de UNESCO beschermde binnenstad is een walhalla voor liefhebbers van artisanale kunst, decoratie en textiel.

Als we aankomen worden we door Othman Elkheloufi, onze gids en mede-organisator van het festival in Gent richting hotel begeleid. Het is nog opvallend rustig. Het festival begint de volgende dag. Dan wordt het drummen in de pittoreske binnenstad.

Essaouira, hub van de slavenhandel

Foto: Gnaoua Festival Essaouira

Dit slaperige kleine kuststadje transformeert één keer per jaar in een groot straatfeest voor de gnawa-muziekliefhebber. Alternatieve urban jongeren uit heel Marokko en daarbuiten zakken af naar Essaouira. De binnenstad puilt uit van het volk en ’s avonds slapen de jongeren her en der in de straten en steegjes. Het geeft een soort Woodstock gevoel. Rasta’s, afro’s en hipsters struinen tussen de eetstands en van podium naar podium.

Essaouira was vroeger een rijke havenstad waar goederen vanuit Sub-Sahara richting het westen gingen. Het was een hub voor de slavenhandel zowel voor binnen- als naar het buitenland. Ook de rijke kooplui in de stad hadden tot slaaf gemaakte mensen.

Essaouira is daarom de bakermat van de gnawa-muziek. Gnawa, ook wel gnaoua geschreven, is Afro-Magrebijnse trancemuziek van de tot slaaf gemaakte mensen in Noord-Afrika (gnaoua is afgeleid van het woord agnaou, dat betekent de onverstaanbare in het berbers). Je kan de muziekstijl vergelijken met blues of jazz. De gnawa-stijl is diep geworteld in de geschiedenis en trauma’s van de tot slaaf gemaakte zwart-Afrikanen.

Gnawa, het ritme van de heimwee

Video: Openingsparade Gnawa festival Essaouira 2019

Tijdens de 18de en 19de eeuw werden er tienduizenden zwarte mensen uit voornamelijk West-Afrika, zoals Mali, Senegal, Ghana, Burkina, Niger – ook wel het oude Sudan genoemd – tot slaaf gemaakt, geïmporteerd en verhandeld in Noord-Afrika. In Marokko werkten ze vooral in het zuiden en in de grote steden. Ze spraken verschillende talen maar de heimwee naar hun roots verenigde hen in het gnawa-ritme en de gnawa-rituelen. Dat werd hun gemeenschappelijke taal.

De gnawa-muziek was oorspronkelijk beperkt tot hun genootschap, de kringen van de zwarte mensen en hun families die de ceremonies bijwoonden. Het werd enkel mondeling overgeleverd en van generatie op generatie.

De ritmische hypnotiserende muziek was oorspronkelijk ook in West-Afrikaanse talen zoals Bambara, Fulani, Hausa, Wassulu, Peul en vermengde zich later met Arabische soefiliederen. Hier en daar hoor je nog West-Afrikaanse woorden maar de meeste gnawa-liederen zijn vandaag de dag voornamelijk in het Arabisch.

Maalem, meester in de gnawa-muziek

Generaties Sub-Saharanen hebben zich vermengd met de Noord-Afrikaanse bevolking en ook de muziek word niet meer alleen door de zwarten gespeeld. Als je de roeping voelt en je ouders of familie zitten niet in de gnawa-traditie, kan je in de leer gaan bij een gnawa-meester, Maalem genoemd. Maalem word je niet zomaar. Er gaan jarenlange training en toewijding aan de liederen en de instrumenten aan vooraf. Als je klaar bent voor het meesterschap organiseer je een avond met verschillende Maalems waar je jouw skills toont? Zij bepalen of je al dan niet een Maalem wordt.

In Essouira ontmoetten we verschillende Maalems die ook geprogrammeerd staan in Gent. Eén van hen is Maalem Hassan Boussou. Zoon van de bekende Maalem Hmida Boussou. Hij begeleidt tijdens het festival in Gent de dansvoorstelling L’Haal met Gnawa liederen.

Gnawa voor ontwortelde Marokkanen uit diaspora

Maalem Hassan Boussou

Maalem Hassan Boussou vindt het heel positief dat de voordien gemarginaliseerde gnawa-cultuur mainstream aan het worden is:

“In het begin was het geen muziekstijl maar een expressievorm om trauma’s van slavernij te verwerken. Later vermengde het zich meer en meer met de Soefi-traditie. De Soefi-genootschappen met haar muziek  en trance is altijd een heel sterke traditie geweest in Marokko. Door deze link is de voordien gemarginaliseerde zwarte muziek en traditie ingebed geraakt in de Marokkaanse samenleving en cultuur.”

“Daarnaast zijn er ook etnologen en musicologen die onderzoek hebben gedaan rond de gnawa-traditie. En verschillende bekende westerse muzikanten zoals o.a Jimmi Hendrix, Randy Weston, Led Zeppelin, Santana … raakten erdoor gefascineerd en vermengden het met hun muziek. Dat heeft ook geholpen om de muziek meer te ontsluiten”, vertelt Boussou.

In Gent treedt jij op met de dansgroep L’haal. Iets helemaal anders?

“Het is een experiment met gnawa-muziek en daar hou ik van. De choreograaf Khalid Bengrib, is opgegroeid in de buurt van de gnawa-genootschappen en bezocht vaak ceremonies. Het klikte meteen tussen ons. In de gnawa-muziek is er altijd een dialoog tussen de verschillende instrumenten. Nu is het een dialoog tussen de ritmes en de dans. Met als centrale vraag tot waar kunnen we het menselijk lichaam meenemen in een trance.”

Vind je het belangrijk dat Marokkanen uit de diaspora de muziek leren kennen?

“De gnawa-muziek en -traditie heeft ook wel nut voor de ontwortelde Marokkanen uit de diaspora. Toen ik in Brussel was in de jaren 90 ontmoette ik er veel jonge Marokkanen die niet eens wisten dat er zwarte Marokkanen zijn. En je ziet nu dat het festival in Essouira ook veel jonge Marokkanen uit de diaspora trekt.”

Zorgen de fusions en de moderne gnawa er niet voor dat het rituele aspect verloren gaat? 

“Ja de gnawa-traditie verliest enerzijds wel een beetje van haar rituele functie zoals het is overgedragen door onze voorouders maar we zijn verplicht om ons te openen naar de moderne stromingen om te overleven. Naast de entertainment en het artistieke van de fusions hou ik ook nog steeds van de echte rituelen en dat is voor mij het echte gnawa-zijn, we mogen de rituelen niet vergeten.”

Gnawa fusions op mainstream podia

Maalem Hamid El Kasri. Foto: Gnaoua Festival Essaouira

De bekende muzikanten Maalem Hamid El Kasri en Maalem Majid Bekkas zijn het gezicht van de fusion gnawa. Beiden mixen hun gnawa-stijl met andere muziekstijlen en werken samen met artiesten uit heel de wereld. Ze staan bijna elk jaar met een fusionproject op het festival in Essaouira. Ze zijn allebei ook geprogrammeerd in Gent.

Net voor zijn concert konden we Maalem Majid Bekkas nog klissen voor een interview. Bekkas groeide op in een artistieke familie in Salé bij Rabat. Hij volgde gitaar aan het conservatorium en ging ook in de leer bij een gnawa-meester bij wie hij de guembri leerde, een soort basgitaar met drie snaren.

Maalem Majid Bekkas. Foto: Gnaoua Festival Essaouira

Bekkas: “Ik was in de jaren 70 enorm beïnvloed door de groep Nass el Ghiwane. Ze worden ook wel de Beatles van Marokko genoemd. Ik begon eerst met banjo te spelen en zong de liedjes van Nass el Ghiwane. Ik ben dan van Banjo naar guembri en gitaar overgestapt. En heb zo mijn eigen stijl ontwikkeld.”

“Mijn eerste cd African Gnawa Blues heb ik trouwens in 2001 in België opgenomen. Het is een mix van Afrikaanse muziek, Amerikaanse blues en gnawa muziek. Al deze drie stijlen komen uit West-Afrika. Dat is ook de rode draad in mijn muziek.”

“Ik speel af en toe op Lila’s, ceremoniële nachten. Maar mijn doel sinds het begin was altijd om de gnawa-muziek op de podia te brengen met een jazzy, blues benadering.”

“Ik ben blij te zien dat dit gnawa-festival in Essaouira geëxporteerd wordt in de wereld. Er is het afgelopen jaar al een gnawa-festival opgestart in Berlijn en dit jaar in Gent. Ik ben dus zeer vereerd om deel te nemen aan de allereerste editie van het Ghent Gnawa Festival. Mijn droom is een gnawa-festival in elk land”, voegde Bekkas er lachend aan toe.

De ketens en de boot

Maalem Najeeb Soudani

We gingen tijdens ons verblijf ook op bezoek bij twee Maalems en instrumentenbouwers Najeeb Soudani en Seddik El Arch. Ze bouwen en repareren guembri’s op de traditionele manier. De guembri is een soort basgitaar die het hoofdinstrument vormt van de gnawa-muziek naast de metalen kastanjes (qraqeb) en een grote trom (tbel).

Maalem Najeeb Soudani is een minzame rustig man die bijna helemaal blendt in zijn met instrumenten volgestouwde winkeltje in een kleine zijstraat van de binnenstad. Naast zijn zelf gebouwde guembri kan je er alle andere Gnawa-instrumenten aanschaffen.

“Ik was acht jaar toen ik met de qraqeb speelde. De Soudani’s zijn een van de oudste gnawa-families in Essaouira. Mijn vader was een Maalem. Ik kreeg de muziek met de paplepel ingegoten. We waren met acht broers en speelden allemaal gnawa-muziek. De eerste gnawa school was hier. Mahmoud Guinea en veel andere bekende meesters hebben bij ons hun leerschool gevolgd.”

“De guembri kan je zien als een boot waar tot slaaf gemaakte mensen in vervoerd werden en de qraqeb, de metalen kastanjettes zijn de ketens. Het geluid van de qraqeb verwijst volgens de overleveringen naar het geluid die de ketens maken als de tot slaaf gemaakte mensen wandelen richting de slavenmarkt. Ook in de gnawa-liederen worden de verhalen van de trauma’s van de slavernij verteld”, aldus Soudani.

Maalem Seddik El Arch

Maalem Seddik El Archs werkplaats is een klein atelier verscholen in een donkere achterbouw in de binnenstad. Naast een werkplaats voor guembri’s is het ook een opleidingsplek voor jongeren die de gnawa-muziek willen leren.  Het is een zoete inval van jongeren en vrienden die even een praatje komen maken of een theetje drinken. Seddik blijft er onverstoorbaar bij. Hij floreert in zijn biotoop. Met trots vertelt hij honderduit over de kunst van guembri bouwen, terwijl hij regelmatig zijn kifpijpje aanvult.

Een guembri klankkast wordt gemaakt van een uitgeholde halve boomstam. Liefst hout van ceder-,noten- of acaciaboom. Het vel rond het instrument is gemaakt van halskamelenvel. De drie snaren zijn van geitendarmen gemaakt. Mensen komen van overal in Marokko en daarbuiten om mijn guembri te bestellen. Elk instrument dat hier ligt heeft een ziel. Ze zijn met veel liefde gemaakt. Ik herken mijn zelfgemaakte guembri’s uit duizenden, aldus Seddik.

Jong en oud in de stad kent Seddik en zijn ateliertje. En veel muzikanten die nu op de podia van het gnawa-festival staan, zijn hier begonnen, legt Seddik uit. Hij kent niet alleen de gnawa-meesters van zijn stad maar ook heel hun stamboom.  Seddik leeft en ademt gnawa-muziek.

Lila, de trance genezingsritueel

Voor de echte rootsy gnawa-muziek moet je tijdens het festival in Essaouira niet bij de grote podia zijn maar snuisteren in het betalend programma gedeelte. En je hart ophalen tijdens de intiemere concerten in de verborgen cultuurhuizen in de binnenstad. Op een van die concerten ontmoeten we Maalem Abdellah Akharraz.

Maalem Abdellah Akharraz

Hij nodigde ons uit bij hem thuis waar we bij een glaasje muntthee meer leerden over de Lila’s, de ceremoniële gnawanachten (lila betekent nacht). Akharraz komt ook uit een gnawa nest. Zijn vader en zijn grootmoeder waren Maalems. Hij vertelde dat hij geboren werd tijdens een gnawa-Lila.

Akharraz is verbonden aan de gnawa genootschap Sidna Blal, het oudste gnawa-huis van Essaouira. De naam Bilal verwijst naar de eerste zwarte bekeerling tot de Islam. Het huis was de allereerste ontmoetingsplek van de tot slaaf gemaakte zwarte mensen. Daar vonden ze elkaar in de muziek en vooral in de trance genezingsrituelen.

Maar hoe gaat zo’n tranceritueel in zijn werk?

Akharraz: “Elk jaar organiseert onze genootschap ceremoniële nachten waar mensen met problemen zoals trauma’s, depressies, etc … naartoe kunnen komen. Daarnaast kunnen mensen zelf het initiatief nemen om zo’n ritueel te organiseren bij hen thuis of in de genootschap.”

De Lila-nacht heeft verschillende gedeeltes. Het begint met een profane gedeelte en dan het ceremoniële gedeelte. Tijdens het ceremoniële deel worden bepaalde liederen gebracht om de Mluks, de engelen of elementen aan te roepen. Er zijn zeven kleuren, die elk hun eigen repertoire van liedjes hebben en gelinkt zijn aan een bepaald element. Sommige liederen die tijdens de ceremonie gebracht worden, zal je nooit horen tijdens een concert. Ze zijn voorbehouden voor de rituelen.”

“De Maalem waakt erover dat de liederen in de juiste volgorde gespeeld worden. Dit is ook het gedeelte waar mensen in trance gaan. De ceremonieleidster zorgt ervoor dat mensen die in trance gaan begeleid worden. Tijdens de trance is zij ook de verbinding tussen de muzikanten, de Mluks die aangeroepen worden en de mensen die voor genezing komen. Zo’n Lila begint overdag en als de nacht valt gaan de mensen in trance tot de zonsopgang”, vertelt Akharaz.

Akharraz nodigde ons na het gesprek uit om naar de genootschap te komen waar daags nadien een Lila plaatsvond. Zijn genootschap organiseerde er een mini-gnawa-nacht voor de gnawa-fans die na het festival nog in Essouira waren. Ik zat er heel de avond met open mond naar te kijken. Zelfs de jongeren die uit nieuwsgierigheid eens kwamen kijken gingen gelijk in trance. (Zie filmpje onder). Wat moet dat geven bij een echte 24-uurs ceremonie vraag ik me af.

Video: Gnawa Lila, links Maalems Abdellah Akharraz en rechts Maalem Najeeb Soudani

 

Wil je proeven van de gnawa-cultuur? Net als in Essouira zullen ze in Gent ook openen met een parade en Odegand is daar een goede gelegenheid voor. Nu zaterdag 14 september kan je in de Gentse binnenstad genieten van een heuse gnawa-parade met gnawa-muzikanten uit heel België. Meer info hier.

Het overige programma van het Ghent Gnawa Festival vindt plaats eind september, begin oktober. Met optredens, film, workshops etc. Bekijk het volledige programma hier.

 

Creative Commons

take down
the paywall
steun ons nu!