Chiapas en de schreeuw om rechtvaardigheid
Na een aantal tours door Mexico komen de Zapatisten dit najaar naar Europa. Via social media, in 6 talen en geïllustreerd met professioneel beeldmateriaal wordt de hele reis, per boot en per vliegtuig, in beeld gebracht. Maar hoe gaat het er nu echt aan toe in Mexico? Tijd voor een analyse.
1 januari 1994, Mexico ondertekent het vrijhandelsakkoord Nafta[2] met de VS en Canada en lijkt zo met één ruk de eerste wereld in gekatapulteerd. Terwijl de neoliberale overheid en de economische elite uitbundig vieren, bestormen duizenden gemaskerde en gewapende inheemse mannen en vrouwen het gemeentehuis van San Christobal in Chiapas, de meest zuidelijke staat van Mexico. “Ya basta”, roepen de zapatisten.
25 jaar later keer ik terug naar Chiapas. Ik wil ter plaatste uitzoeken wat het effect is van 25 jaar Zapatisme. San Christobal, een koloniaal stadje in het hart van Zapatistenterritorium, is het epicentrum geworden van een soort revolutionair toerisme. Ik hoor ontgoocheling en kwaadheid maar ook respect en bewondering. Het knettert in mijn hoofd.
Ik spreek met Raul, socioloog en coördinator van het Huis van Landbouwstudies, een kleinschalig project in de bergen rond San Christobal. Hij neemt me mee in zijn jeep, de bergen in. Houten huisjes slingeren zich langs de bergflank. Raul schetst me het historisch kader. Chiapas is de armste staat van Mexico maar tegelijk ook het rijkst aan grondstoffen zoals petroleum en gas. Chiapas produceert 50 procent van de waterkrachtenergie van het land terwijl de helft van de huishoudens niet over elektriciteit of stromend water beschikt. De kindersterfte en de graad van analfabetisme zijn er het hoogst van het land.
De kleine boerengemeenschappen gebruiken het ejido-systeem, een prekoloniaal gebruik waarbij de grond collectieve eigendom is. In 1992 schafte de neoliberale regering het ejido-systeem af wat de doodsteek betekende voor vele inheemse boerendorpen. Gronden werden verkocht en boeren werden, verblind door het snelle geld, landloos. Hieruit ontstond de Zapatistenbeweging, uit noodzaak, uit een schreeuw naar rechtvaardigheid.
Afbeelding: https://datamexico.org/en/profile/geo/chiapas-cs
Maar ook Raul is ontgoocheld en kwaad. “Ja, de Zapatisten hebben Mexico en de wereld wakker geschud, ja ze hebben de inheemse gemeenschappen en hun noden zichtbaar gemaakt, maar nu 25 jaar later, zijn ze verworden tot een geïsoleerde groep die krampachtig vasthoudt aan gedateerde recepten uit Maoïstische handboeken. Ze weigeren elke samenwerking, met de Mexicaanse overheid maar vaak ook met de Mexicaanse civil society. Projecten om wegen, waterleidingen of elektriciteit aan te leggen worden tegengehouden.”
De huidige breuklijnen
Het politieke landschap anno 2021 is totaal veranderd. Na bijna een eeuw rechts en neoliberaal bestuur won Andrés Manuel López Obrador (AMLO) met zijn linkse beweging Morena de verkiezingen in 2018. Een breuk met het verleden. Zijn slogan “De armen eerst” was het verkiezingsthema.
De Mexicaanse progressieve middenklasse stemde massaal voor AMLO. De nieuwe president zocht toenadering tot de Zapatisten en wou de in 1996 afgesprongen vredesonderhandelingen terug opnemen, wat de zapatisten weigerden. AMLO wordt verweten een populist te zijn. Hij heeft, na slechte tussentijdse verkiezingen, de Mexicaanse progressieve middenklasse, de civil society én de vrouwenbeweging op de kast gejaagd door hen rechtstreeks aan te vallen.
Tegelijk wordt er massaal geïnvesteerd in grote infrastructuurwerken en herbebossing, worden rechten van inheemse gemeenschappen in heel het land erkend en eist hij excuses van Spanje en het Vaticaan voor misdaden tegen de inheemse bevolking tijdens de kolonisatie in de 16de eeuw. Na bijna een eeuw rechts, neoliberaal en corrupt bestuur in Mexico lijkt hij voorlopig zowat ‘de beste onder de slechten’.
De 12 caracoles, subregionale ontmoetingscentra van de Zapatistenbeweging, zijn officieel gesloten wegens Covid. Onderweg zie ik regelmatig handbeschilderde bordjes waarop “Dit is Zapatistenterritorium”, of “Dorp in opstand, de strijd gaat voort” geschreven staat, maar waar verder niemand te zien is.
Afbeelding: https://www.sipaz.org/chiapas-en-datos-i/#REGZAP
Vijfentwintig jaar geleden ontvingen de Zapatisten de civil society met open armen om als mensenrechtenwaarnemers, uitgestuurd vanuit het bisdom, wantoestanden te rapporteren. De legendarische bisschop Samuel Ruiz was al jaren voor de opstand een voorvechter voor de rechten van de inheemse bevolking. Geïnspireerd door de bevrijdingstheologie werden lekenpriesters opgeleid die vaak belangrijke posities innamen in de guerrillabeweging.
Ik regel een interview met Rosie, coördinator van de vredesbrigades van Frayba. Het mensenrechtencentrum heeft waarnemers en contacten in zowel Zapatistengebied als daarbuiten. Er zijn nog steeds conflicten tussen het leger en de Zapatistengemeenschappen maar ook tussen gemeenschappen onderling, confrontaties met paramilitairen en drugskartels.
De staat Chiapas werd decennialang geregeerd door enkele families die alle politieke én economische macht in handen hadden. Morena, de centrumlinkse partij van de huidige president, lijkt ook hier het politiek landschap dooreen geschud te hebben. Of is het slechts schijn? Rosie: “ Het zijn nog steeds dezelfde oligarchische families die op lokaal vlak de macht hebben, ze zijn alleen van partij geswitcht.”
Ik spreek af met Barbara en Jet, twee Nederlandse NGO-medewerksters die hier al jaren leven en werken. Ik vraag hen wat het effect is van een decennialange aanwezigheid van de internationale gemeenschap in de conflictzone. Barbara: “Het is voornamelijk een psychologisch effect. Naast bedreigingen door paramilitairen, drugskartels, leger en politie zijn mensen bang voor hekserij en zwarte magie. In de beginjaren genereerde de Zapatistenbeweging een golf van internationale en nationale solidariteit. Geëngageerde progressievelingen uit de Mexicaanse middenklasse, universitaire studenten, en kunstenaars zagen een onbekend Mexico en kregen een ander, genuanceerder beeld van hun eigen land.”
In de jaren ’90 was de situatie redelijk duidelijk. Aan de ene kant had je de inheemse gemeenschappen, al dan niet Zapatist, met aan de andere kant de overheid, met corrupte politici en een agressief leger- en politie apparaat, ondersteund door paramilitairen. Vanaf de jaren 2000 wordt de situatie in Chiapas complexer. Het karakter van de oorlogsdreiging verandert. Geen rechtstreekse confrontaties tussen leger en rebellen maar een low intensity war. Ondertussen bouwen de Zapatisten tot op behoorlijke hoogte een vrije, democratische en rechtvaardige samenleving op met de meer dan 360.000 mensen die in het gebied wonen. Vanaf 2003 wordt het gebied onder controle van het EZLN[1] opgedeeld in 5 regionale centra, de caracoles. Barbara: “Een strakkere politieke opdeling leidde ertoe dat inheemse gemeenschappen een duidelijke keuze pro EZLN[1] moesten maken. Op dat moment zijn er heel wat dorpen en mensen uit de beweging gestapt. De scheiding tussen al dan niet Zapatist zijn werd veel zichtbaarder.“
Marcela, regiocoördinator van het herbebossingsprogramma Sembrar Vida (Leven Zaaien)[3] neemt me mee het oerwoud in. De streek is prachtig, met beboste heuvels, waarover een zachte nevel hangt. Rivieren en watervallen, enorme bomen, tropische plantengroei. Maar is tegelijkertijd ook de streek waar zich in de jaren ’70- ‘80 veel inheemse boeren vestigden, op zoek naar vruchtbare grond. Net vanuit deze kleine, armoedige boerendorpjes klonk de schreeuw “Ya basta”. Dit was de thuisbasis van de Zapatistische guerrilla. Mannen, vrouwen, kinderen, ouderen, iedereen in deze regio was Zapatist.
We verlaten de asfaltweg en rijden de heuvels in. 25 jaar geleden was dit Zapatistenterritorium, afgesloten met controleposten en slagbomen en omringd door legerkampen. Er was geen elektriciteit, geen stromend water en de boeren woonden er in houten hutjes, meestal met kinderen, kippen en varkens in één ruimte.
Nu zie ik onderweg elektriciteitspalen, stenen huisjes, reclame voor internet, winkeltjes , dorpskernen met geplaveide straatjes. En af en toe een bordje “Dit is een dorp in verzet”. Marcela waarschuwt me: “Vanaf hier is het verboden om foto’s of notities te maken. Als we worden tegengehouden door een Zapatistische controlepost, doe je ook maar beter alsof je geen Spaans spreekt. Als je je telefoon boven haalt, is de kans groot dat je kaartje eruit wordt gehaald”.
Marcela vertelt over de ecologische problematiek van de regio. Van oudsher wordt hier de slash and burn-techniek toegepast. Deze techniek veroorzaakt erosie en uitputting van de grond en stilaan wordt het hele woud letterlijk opgegeten. “In het programma Leven Zaaien willen we boeren overtuigen om nieuwe landbouwtechnieken te gebruiken en de uitgeputte grond te herbebossen.“
We praten over de dilemma’s die dit soort ontwikkelingswerk met zich meebrengt: verdeeldheid tussen dorpen die al dan niet in het programma stappen, overheidsgeld dat rechtstreeks aan mensen wordt gegeven, contradictie tussen respect voor inheemse gewoonten en gebruiken en de noodzakelijkheid om een ecologische catastrofe af te wenden, … Enorme stukken woud zijn al verloren, op de heuvels zie ik graasland en weilanden in plaats van bossen. Marcela vertelt me dat dit ook gebeurt in de Zapatistendorpen. Armoede en honger wegen zwaarder door dan hun ecologisch discours.
“Territorio Zapatista” Foto: gaelx, Flickr / CC BY-SA 2.0
We rijden door naar een volgend dorpje. De mannen dragen plastic botten en machetes, de vrouwen kleurrijke blouses en rokken. Marcela stelt me voor. Ik spreek met Jesus, een van de boeren, over kolen, mais en compost. En dan vertelt Jesus dat zij ex-Zapatisten zijn. “We zijn uit de Zapatistenbeweging gestapt uit noodzaak, we leden honger en er was geen vooruitgang. Het was verboden om met ontwikkelingsprogramma’s van de overheid of NGO’s samen te werken. Van ideologie konden we onze kinderen geen eten geven.”
De inheemse gemeenschappen in Chiapas zijn allemaal Maya’s, maar er worden meer dan tien verschillende talen gesproken en elke etnische groep heeft zijn eigen gewoonten en gebruiken. Bepaalde etnische groepen hebben zich nooit bij de Zapatisten aangesloten. Economische, politieke en religieuze breuklijnen veroorzaken fricties die soms leiden tot interne gewelddadige conflicten. Een belangrijke breuklijn is de religieuze verdeeldheid in de inheemse gemeenschappen. De zapatisten zijn katholieke aanhangers van de bevrijdingstheologie, een radicale op marxistische ideologie gebaseerde versie van de Bijbel. Jet: “Het bezoek van paus Franciscus aan Chiapas in 2016 betekende een enorme boost voor de erkenning van de theologia indigena, het integreren van inheemse gebruiken in katholieke riten.” Reeds decennialang wordt de regio overspoeld door Amerikaanse missionarissen vanuit allerlei evangelische groepen. De verdeling leidt de laatste jaren meer en meer tot gewelddadige confrontaties.
Een recent fenomeen is de aanwezigheid van drugskartels uit het Noorden van het land die infiltreren in de lokale politiek. Een extreem voorbeeld hiervan is de regio Pantehlo, waar door drugsgeweld duizenden mensen moesten vluchten. De drugskartels zorgen voor de aanwezigheid van zware oorlogswapens in de regio. Als reactie hierop ontstond begin dit jaar de zelfverdedigingsgroep Machetes, gewapende boeren die zelf de strijd aangaan met de narcos en de door drugsbendes overgenomen lokale besturen. Het zijn geen Zapatisten maar het Zapatisme is wel de voedingsbodem geweest om zelf het heft in handen te nemen.
25 jaar Zapatisme en wat nu?
De beweging en haar manier van zelforganisatie en empowerment hebben een enorme impact gehad op de Mexicaanse maatschappij. Toch stel ik vast dat er twee kanten aan het verhaal zijn: de flashy beelden op sociale media vanuit de Zapatistendorpen, de grappige en ontroerende communicados van Subcomandante Marcos(militair leider, woordvoerder en belangrijkste ideoloog van het EZLN), de Europese Zapatour, … lijken er vooral op gericht om internationale steun te genereren. In Mexico zelf hoor ik vooral ontgoocheling en kwaadheid. Meer en meer keert de progressieve middenklasse zich af van de beweging. Het contrast tussen het imago dat het EZLN ophangt in Europa en de realiteit in Chiapas is groot. “De Zapatisten zitten op droog zaad, zij hebben door zich af te sluiten van elke samenwerking met NGO’s en de regering quasi geen inkomsten en leven van donaties vanuit de internationale gemeenschap”, hoor ik.
“Zapatista women at Dec 2007 Encuentro”. Foto: trailofdead1, Flickr / CC BY-NC-ND 2.0
Alle inheemse gemeenschappen in Chiapas, ook de Zapatisten, maken deel uit van een extreem patriarchale cultuur waar vrouwen geen recht hebben op grond, niet mogen studeren, meisjes zeer jong worden uitgehuwelijkt enzovoort. Maar het EZLN heeft vrouwenrechten tot een belangrijk thema gemaakt. NGO’s en ontwikkelingsprogramma’s van de overheid proberen al decennialang allerlei vrouwenprojecten op te zetten in de regio met weinig succes. Decennialang leefde Mexico in een collectieve ontkenning van haar inheemse cultuur. Media en politiek waren uniform wit, archeologische sites representeerden een dode Mayacultuur en vrouwen in typisch klederdracht waren niet meer dan een folkloristische attractie. Anno 2021 is de inheemse bevolking springlevend, zij hebben hun rug gerecht en eisen hun plek op. Vroeger was het schande om indigena te zijn, een reden voor vernedering en racisme. Nu zijn Mexicanen, ook Mestiezen[4], trots op hun afkomst. Er is meer en meer aandacht voor inheemse talen, er zijn universiteiten voor inheemse studies, schrijvers in inheemse talen, modeontwerpers die weefsels verwerken, inheemse acteurs zoals Yalitza Aparicio in de film Roma, ambassadrice voor Cartier en Tenoch Huerta, drugsbaron Rafael Quintero in Narcos, Mexico.
“045 – Escuela Primaria Rebelde Autonoma Zapatista”. Foto: Mr. Theklan, Flickr / CC BY-SA 2.0
De reis naar Europa, ‘La Extemporánea’
Vanaf de begindagen in 1994 genereerde de beweging wat Subcomandante Marcos een intergalactische weerklank noemt. De eerste internetzaadjes begonnen nog maar net te kiemen maar de Zapatisten gebruikten het medium volop. Na een reeks tours door Mexico waarbij Sub. Marcos als een moderne Che Guevara met een motorfiets het land doorreisde, Steken de zapatisten de oceaan over.
Heel de reis is doordrenkt van symboliek. In mei kwam een kleine delegatie per boot aan in Spanje, 500 jaar na de verovering van Mexico door Hernan Cortez. Op 13 september vertrok een grotere delegatie per vliegtuig naar Wenen. De focus ligt op Spanje, waar ook de meeste solidariteitsgroepen zijn.
Ze zijn niet gekomen om in bomvolle aula’s lezingen te geven hoe de antikapitalistische strijd aan te gaan, nee, ze willen uitwisselen en leren en met deze expertise terugkeren. Interessant? Zeker. Relevant? Ook … maar verwacht geen mirakeloplossingen, Marcos is geen rockster en de Zapatisten zijn geen profeten maar mensen als u en ik, op zoek naar een eigen levenswijze in respect en autonomie.
Zapatisten in Antwerpen: aanvullend verslag
Een delegatie Zapatisten waren afgelopen donderdag in Antwerpen, waar ze ontvangen werden in coöperatieve drukkerij De Wrikker en nadien bij Toko door KifKif, interculturele en antiracistische beweging in Antwerpen. De sociale klimaatbeweging Climaxi organiseerde de ontmoeting en ook DeWereldMorgen was aanwezig.
In de namiddag bracht Climaxi samen met de Zapatisten een bezoek aan de Haven in Antwerpen. Ze waren enorm onder de indruk van de Schelde en de vele industrieën die op één plek samenkomen. Toch vonden ze het ook triest en boos makend dat diezelfde haven de natuur en de gezondheid van de inwoners volledig vernielt. Ze maakten ook de vergelijking tussen de kraakbewegingen van de jaren 90 hier en hun eigen strijd om land. “Voor jullie is het een strijd om ruimte en wonen”, zei een van hen.
Tijdens het bezoek aan de Wrikker luisterden en noteerden de Zapatisten aandachtig hoe de werking van de coöperatieve drukkerij in elkaar zit. “De drukkerij heeft een horizontale structuur, waarin elke werknemer gelijk is. We zijn in totaal met zeven”, vertelde een van de werknemers. In de Zapatistengemeenschappen zijn ook heel wat coöperatieven, voor suikerriet, koffie, enzovoort. Koffie is hun belangrijkste exportproduct.
Nadien werd het gesprek verdergezet in Toko, waar we door KifKif verwelkomd werden. Veel tijd was er niet, want de delegatie Zapatisten moest snel weer de trein naar Brussel nemen. We hadden het over de antiracistische strijd in België, over de verschillende gemeenschappen met migratieroots en hoe zij geconfronteerd worden met discriminatie, racisme en politiegeweld. Toen aan de Zapatisten de vraag werd gesteld hoe in hun gemeenschappen de openbare orde gehandhaafd wordt, vertelden ze over hun zelf opgezet rechtssysteem:
“Elke gemeenschap beslist zelf over wetten en rechtspraak. Elk dorp kan zelf beslissen welke straf zij gepast vinden voor misdrijven. De beslissingen worden gemaakt in volksvergaderingen, echte politie is er niet.” Wat de Zapatisten zich afvroegen, was het volgende: “Werken sociale en antiracistische organisaties hier voldoende samen?”, waarop het antwoord duidelijk was. “Dat zou meer moeten gebeuren, want veel thema’s hangen samen.” Voor hen is het gemakkelijker, vertelden ze. Ze vormen een groep over verschillende culturen en talen heen, omdat ze duidelijk één gemeenschappelijke vijand wisten te identificeren en het voor hen neerkomt op ‘verenigen of sterven’. Ze willen de natuur redden en daarvoor moeten ze samen het kapitalisme bestrijden. We eindigen de dag op positieve noot. “We zijn hier om te luisteren, uit te wisselen, ideeën op te doen, elkaar te inspireren en samen te strijden tegen dit systeem.”
Een versie van dit artikel (zonder aanvullend verslag van DeWereldMorgen) verscheen eerder al op uitpers.be en verschijnt binnenkort op KifKif.be.
Foto: alpuerto, Flickr / CC BY-SA 2.0
Notes:
[1]EZLN= Het Zapatistisch Nationaal Bevrijdingsleger (Ejército Zapatista de Liberación Nacional, EZLN), vernoemd naar de Mexicaanse rebellenleider Emiliano Zapata (Mexicaanse revolutie 191).
[2]Nafta : De Noord-Amerikaanse Vrijhandelsovereenkomst, afgekort NAFTA (North American Free Trade Agreement), is een vrijhandelszone die Canada, de Verenigde Staten en Mexico omvat. Gevolgen: verlaging/afschaffing importtarieven, opheffing beperkingen op buitenlandse bezittingen en investeringen. Dit betekende dat goedkoop Amerikaanse mais de Mexicaanse markt zou overspoelen en zo de lokale markt zou ontwrichten.
[3] Sembrar vida : overheidsprogramma over heel Mexico ikv herbebossing en strijd tegen armoede in achtergestelde rurale gebieden. 450.000 boeren die maandelijks zo’n 250€ krijgen om in het programma te werken. Reeds 1 miljoen fruitbomen en tropisch hardhout gepland. AMLO wil plan uitbreiden naar heel Centraal Amerika mét fondsen van Biden’s USA. Achterliggend idee is om zo arbeidsplaatsen te creëren én de ecologische uitputting van de grond tegen te gaan zodat migratiestromen van boeren uit centraal Amerika en Mexico worden gestopt.
[4] Een mesties (Spaans: mestizo, Portugees: mestiço, Frans: métis, Engels: mestee) is een persoon geboren uit één Europese, vaak Spaanse of Portugese ouder, en één inheemse ouder.
