De auteur

Ljoedmila Oelitskaja^[1] (1943), auteur van meerdere bekroonde romans en  kortverhalen was niet echt voorbestemd voor een literaire carrière. Zij is ingenieur biochemie en genetica van opleiding. Haar literaire ambities begonnen kort na de ontbinding van de Sovjet-Unie. Haar debuut maakte ze met twee filmscripts in1990). Ze brak door in het Russisch taalgebied een jaar later met haar roman Sonjetsjka. Sindsdien zijn meerdere van haar romans vertaald. Ze is buiten Rusland zelf vooral succesrijk in Duitsland.

De steeds in haar werk weerkerende thema’s zijn etnische en religieuze tolerantie, de rol van intellectuelen en het alledaagse leven in een totalitair systeem. Er werden reeds eerder vijf boeken van haar vertaald naar het Nederlands. Ze zijn echter niet meer verkrijgbaar. Deze roman publiceerde ze in 2010 onder de titel ‘Zeljonyi sjatjor’ (‘groene tent’) maar werd vertaald als ‘Een Russische geschiedenis’. 

Oelitskaja behoort tot de strekking van intellectuelen die onder het Sovjet-regime fel te lijden hadden van de censuur en vanuit die ervaring in het hedendaagse Rusland een uiterst liberale, individualistische kijk op de maatschappij voorstaan. Haar literaire oeuvre is zeer kritisch voor de ex-Sovjet-Unie. Dat doet ze niet zozeer door middel van droge analyses en feitenmateriaal maar vooral door een nauwgezette omschrijving van het alledaaagse leven van Russen uit de stedelijke middenklasse.  De auteur is niet politiek actief, maar in interviews over haar werk en tijdens literaire lezingen spaart ze de kritiek op het huidige regime niet. 

Een geschiedenis van drie jongens en hun leraar

Als omschrijving klopt de Nederlandstalige titel wel. Dit is inderdaad ‘een Russische geschiedenis’. Deze Nederlandstalige titel is wel een beetje misleidend. Er staat ‘roman’ onder de titel op de boekcover, maar de argeloze kandidaat-koper kan toch enigszins misleid worden door deze eerder wetenschappelijk klinkende titel. Dit is immers een volledig fictief verhaal.

De drie jonge jongens op de coverfoto, gezeten op een sociaal-realistisch standbeeld ergens in de ex-Sovjet-Unie, geven al een aanwijzing. Dit boek overloopt het leven van drie jonge kerels, die 13 jaar worden in 1953, het jaar dat de Georgiër Ioseb Besarionis dze Jugashvili komt te overlijden, beter bekend onder zijn bijnaam ‘stalen Jozef’, kortweg Stalin.

Het boek vertelt het leven van Ilja, Sacha en Micha en hun favoriete leraar. Ze groeien op in een stedelijk middenklassemilieu van waar ze heel andere richtingen uitgaan. Eén van hen wordt dissident en actief in de samizdat-beweging (de kleinschalige krantjes met kritische analyses die via netwerken werden verspreid), een andere wordt muzikant, nog een andere wordt fotograaf en publiceert in het ‘vrije ‘westen en de derde vertrekt naar het buitenland. Eén van hen verliest zijn baan, komt in de gevangenis terecht en pleegt uiteindelijk zelfmoord, een andere wordt verklikker voor de geheime dienst (ondermeer van zijn eigen vriend).

Waarom maken mensen die in gelijkaardige omstandigheden opgroeien dergelijke uiteenlopende keuzen? Oelitskaja oordeelt niet. Haar kritiek op het verstikkende regime onder Stalin is vooral door sfeerschepping aanwezig. Ze veroordeelt echter niemand. Verraders van de goede zaak komen tot wat ze doen vanuit edele motieven, mensen die rechtlijnig zijn over hun politieke idealen zijn niet per sé aangename mensen. Lafaards blijken af en toe dappere dingen te doen, anderen berokkenen vanuit een verkeerd begrepen heroïsme vooral schade aan de mensen die ze denken te verdedigen.

Bureaucratische absurditeit

Tussen dat alles is er ook plaats voor humor, vooral dankzij de vele absurde situaties waar de drie hoofdpersonages, hun vrienden, collega’s, partners en familie regelmatig in terecht komen. Een steeds weerkerend thema is bijvoorbeeld heel alledaags, de strijd voor betere huisvesting, het herstel van een waterleiding, een lift, de elektriciteit. Alles verloopt volledig via het politieke dienstbetoon van het partij-apparaat. Strikte en nauwkeurig omschreven criteria worden daarbij willekeurig toegepast door ‘herinterpretatie’.

Gunsten worden verleend om onduidelijke redenen en even misterieus weer afgepakt, in omstandigheden waar de personages geen vat op hebben. Personen die betrapt worden op ernstige dissidentie krijgen een beloning op voorwaarde van collaboratie, ten koste van anderen die netjes in het lijntje lopen. Het ene personage gaat eerbaar naar een convocatie voor een verhoor op het vereiste uur en plaats, mag na bekentenissen weer naar huis maar wordt een paar dagen later dan toch opgepakt, wegens ‘ongehoorzaamheid’. Een andere persoon gaat niet in op een convocatie en enkele weken later blijkt de zaak gewoon geklasseerd te zijn.

Ook de vijand, het overal aanwezige staatsapparaat, blijkt te bestaan uit opportunisten en meelopers, die het zelfs bij verhoren van verdachten niet al te nauw nemen. Op een bepaald ogenblik wordt één van hen gevraagd als arts een ‘medisch’ advies van schizofrenie af te leveren om een politiek dissident in een psychiatrische instelling te plaatsen. De betrokken ambtenaren doen niet eens moeite om te doen alsof. Lever ons het juiste papier met de juiste termen en de juiste stempel, daar komt het op neer.

Administratieve dictatuur

Het leven voor een kritisch denkend mens blijkt niet eenvoudig te zijn. Soms botsen mensen met de autoriteiten alleen maar omdat ze in hun ijver om de regels te respecteren net iets te ijverig zijn, iets verkeerd interpreteren … Het Sovjetsysteem is in dit boek geen stereotypische karikatuur van de wrede stalinistische dictatuur maar een log verstikkend administratief apparaat, dat er in slaagt mensen in de pas te houden met kleine pesterijen, zoals een groter appartement dat maar niet toegewezen geraakt, een overplaatsing zonder verklaring, een onverwachte promotie waar een onverwachte nieuwe verplichting aan vast blijkt te hangen, een premie die wordt toegekend wordt maar prompt weer ‘vergeten’ wordt.

Tussendoor proberen mensen gewoon te leven, te eten, een gezinsleven te leiden, zich te amuseren. Dat lukt aardig, maar altijd is er die onuitgesproken vrees dat het snel voorbij kan zijn. Het is niet altijd eenvoudig om bij te houden wie wie is – een aparte pagina met de talrijke Slavische namen, stambomen en andere verbanden zou nuttig geweest zijn. Bovendien springt het verhaal regelmatig in de tijd en komen dezelfde gebeurtenissen terug vanuit het standpunt van andere personages, met een andere interpretatie van wat er aan de hand is.

Dit is een lijvig boek, niet altijd gemakkelijk om de karakters te volgen. Het is het verhaal van de Russiche intellectuele middenklasse in de steden. Boeren en fabrieksarbeiders komen alleen in het verhaal voor op de achtergrond. Als je die beperkingen in het achterhoofd houdt, is dit zeker een leerrijk boek. Het geeft je een goed idee hoe het leven concreet was voor Russen uit de maatschappelijke klasse, waarin de auteur zelf is opgegroeid.

Met dit boek levert Ljoedmila Oelitsjkaja haar interpretatie van het leven in de Sovjet-Unie, kort na het overlijden van Stalin tot aan de ontbinding van het land in zijn huidige staten. Je hoeft het niet met de visie van de auteur eens te zijn – zoals eerder gezegd, dit is een terugblik van een intellectueel uit de middenklasse – om het een boeiend boek te vinden.

Ljoedmila Oelitskaja schrijft mooi. Russisch heeft als Slavische taal een heel andere interne logica dan Germaanse en Latijnse talen. Toch is de vertaling zeer goed geslaagd. 

Voetnoten

• [1]Ljoedmila betekent ‘geliefd persoon’. Oelitsa is ‘straat’, Oelitska ‘straatje’, ‘oelitskaja ‘van het kleine straatje’.