Wat we nodig hebben voor 2017? Niets minder dan een nieuw mensbeeld. Het is oud nieuws. Maar wel superdringend. En het begint hier en nu, met het afwerpen van de oude mens (of toch minstens het oude mensbeeld – en dat kan niet moeilijk zijn, want we hebben allemaal een kater [zeker van 2016]).

We hebben dringend nood aan een nieuw mensbeeld. Dat stond plots, een beetje tot mijn eigen verbazing, bovenaan, toen ik mijn filosofische wensen voor het nieuwe jaar aan het oplijsten was.  

De ‘homo economicus’, een gevaarlijke fictie

De zogenaamde rational choice-theorie¹, die stelt dat mensen competitieve egoïsten zijn, die altijd uit zijn op winst, op wat voor hen het meest voordelig is, baart monsters. In de woorden van Gordon Gekko uit Wall Street (de film en helaas ook de realiteit): ‘Greed is good’ (‘hebzucht is goed’). Deze rational choice-theorie is niet alleen verwerpelijk maar ook gewoon fout.

Wij zijn geen solitaire roofdieren, wij zijn kuddedieren. Zonder de kudde zijn we niets. Zonder de gemeenschap zouden we niet kunnen spreken, we zouden niet eens kunnen lopen. De menselijke samenleving is gebouwd op samenwerking, niet op concurrentie. Wij verlangen naar affectie, erkenning, respect, liefde, vriendschap, gezelligheid, feesten, tederheid, erotiek, seks, enzovoort.

Dat is allemaal niet egoïstisch, economisch of individualistisch maar wezenlijk sociaal: wij zijn fundamenteel, ontologisch², ja bijna biologisch gericht op ‘de ander’, zeker als culturele kuddedieren.

De mens is een sociaal wezen

Wij zijn empathische wezens: vanaf de mimetische³ glimlach tussen moeder en kind worden we onszelf via anderen. De mimetische glimlach van de baby is het beste bewijs dat er van die hele individualistische, egoïstische mensvisie niets klopt. Wij zijn sociale beesten, gezelschapsdieren: ‘zoön politikon’⁴ tot in onze klieren.

Dus die egoïst die uit de lucht valt en anderen alleen maar ziet als concurrenten, in een oorlog van allen tegen, allen gebaseerd op een zogenaamd wetenschappelijk economische theorie van ‘rational choice’ (die dan ook de speltheorie infecteerde), is gewoon gevaarlijke nonsens. Gevaarlijk omdat het een selffulling prophecy is: als je mensenkinderen voorhoudt dat ze egoïsten zijn en moeten zijn, dan worden ze misschien ook egoïsten.

Egoïsme is een minpunt voor onze overlevingsinstincten als kuddedier. Liefde, trouw, en rouw en al de rest, passen niet in rational choice, en vriendschap al helemaal niet. Vriendschap dient immers nergens toe. Dat is het mooie eraan. Zoals kunst. Of spel. Of feesten. Een feest, dat is niets anders dan dat: het vieren van de gemeenschap.

De these dat in de religie de gemeenschap zichzelf viert, vond ik altijd al kolossaal bij Durkheim⁵. Natuurlijk is dat nieuwe mensbeeld waar ik van droom ook stokoud: het gaat uit van wat we gemeen hebben, van gemeenschap, gemeente, gemeengoed, gemeenplaats, communie, communicatie, commune, solidariteit, wederkerigheid of reciprociteit, mutualiteit, coöperatie, van gezelschap en gezelligheid. Uiteraard.

Goed en slecht tegelijk

Wij zijn ook ongezellig, dat is waar. Kant⁶ had zeker een punt met zijn ‘ungesellige Geselligkeit des Menschen’ , te vertalen als de asociale sociabiliteit van de mens. Leuker is natuurlijk: de ongezellige gezelligheid van de mens. Natuurlijk zijn we ook ergens egoïstisch, anders kunnen we ook niet overleven, first things first, als ik honger heb, moet ik eten.

Kant wees met zijn paradoxale formule naar een synthese van twee onhoudbare uitersten van politieke antropologie: tussen egoïsme en altruïsme, tussen de oorlog van allen tegen allen van Hobbes en de bon sauvage van Rousseau.

Dus begrijp me niet verkeerd: het linkse, rousseauïstische mensbeeld – de mens is van nature goed en het zijn alleen de structuren die hem slecht maken – is natuurlijk als extreem even onhoudbaar als het rechtse mensbeeld van de mens als (geld)wolf die door structuren in het gareel moet worden gehouden.

De mens is… goed en slecht tegelijk. Natuurlijk. Het is een beetje onbegrijpelijk dat we nu al eeuwen politiek bedrijven gebaseerd op twee onhoudbare mensbeelden.

Een nieuw mensbeeld

Daarom is er dringend nood aan een nieuwe politieke antropologie. Als selffulling prophecy of ten minste als wishful thinking. Als nieuwjaarswens. Of ben ik nu met het minst dringende begonnen? Misschien. Maar zo zijn filosofen: radicaal betekent naar de wortels gaan (van radix, wortel, zoals in radijs).

Geblaat over populisme is symptoombestrijding, we moeten in de diepte werken: vanuit dat nieuwe mensbeeld, en alleen vanuit dat nieuwe mensbeeld, kunnen we de rest van de hele waslijst (klimaat, migratie, racisme, terrorisme) misschien aanpakken.

Oplossen is nog wat anders. De tijd van de goede oplossingen is voorbij, zeggen sommigen, met name over klimaatverandering en de mogelijk ongeziene catastrofes die erbij horen. Over het Midden-Oosten zou je hetzelfde kunnen zeggen. En dan zijn wel al snel bij het terrorisme, dat door onze Midden-Oostenpolitiek is aangewakkerd…

Maar een ding is zeker: zonder dat nieuwe mensbeeld halen we het niet.

Voetnoten bij de tekst zijn van de redactie:

1   Het idee dat mensen zich gedragen zoals ze zich gedragen omdat ze geloven dat hun gedragingen uitvoeren op de door henzelf gekozen manier meer voor- dan nadelen heeft. Volgens deze theorie maken mensen ‘rationele keuzes’ gebaseerd op hun doelstellingen en deze keuzes bepalen hun gedrag.

2  Ontologie is de tak in de filosofie waarin het ‘zijn’ van het geheel van dingen wordt behandeld. ‘Ontologisch’ betekent dat we bepaalde vastliggende kenmerken hebben die onlosmakelijk met ons ‘zijn’ verbonden zijn.

3   Mimetisch = de werkelijkheid nabootsend. Een baby begint te ontwikkelen door bepaalde gedragspatronen van zijn ouders na te bootsen, zoals glimlachen als uiting van blijdschap.

4   De Griekse filosoof Aristoteles ontwikkelde het idee van de mens als van nature een ‘sociaal wezen’.

5   Emile Durkheim (1858-1917), Franse filosoof, vader van de moderne sociale wetenschappen, naast Karl Marx en Max Weber.

6   Immanuel Kant (1724-1804), Duits filosoof, vader van de moderne filosofie. Zijn stelling is dat niet geloof of ideologie maar de rede de bron is van de moraal.