Gebruik van geweld en oorlog zijn een van de grootste plagen voor de mensheid.

Sedert de mens verscheen zijn naar schatting minstens 100 miljoen mensen gedood in oorlogen. Deze moordpartijen gaan door. Elke dag sterven mensen door de hand van andere mensen.

De maatschappijen van jagers en verzamelaars waren niet vrij van geweld. Het annibalisme van de vroege mens was niet enkel endo-kannibalisme, het opeten van overleden familieleden omwille van religieuze redenen, maar ook exo-kannibalisme, het opeten van vijanden.

Het doderinstinct vermenigvuldigd met wapens

Mannelijke gorilla’s zijn onderling vaak gewelddadig. Moord is een van de belangrijkste doodsoorzaken van mannelijke gorilla’s. Mannelijke chimpansees treden zeer agressief op tegen leden van andere groepen. Bij confrontaties vallen regelmatig doden.

Geweld komt bij chimpansees voor in elke groep. Mannen slaan vrouwen, mannen slaan elkaar en soms slaan vrouwen elkaar. De tegenstellingen kunnen hoog oplopen, moord en kannibalisme kunnen voorkomen. Het geweld tussen mannen heeft een duidelijke reden: wie de macht heeft in een groep chimpansees bekomt meer seks en heeft vaak voorrang bij de verdeling van voedsel, bijvoorbeeld als een fruitboom wordt gevonden. Mannelijke chimpansees treden zeer agressief op tegen leden van andere groepen. Bij confrontaties vallen regelmatig doden.

Noodzakelijk voor de jacht: het doderinstinct

Om te doden moet de jager een eigenschap ontwikkelen die nodig is om succesvol te zijn. Hij moet bereid en in staat zijn om te doden, met andere woorden een doderinstinct hebben.(686) Dit doderinstinct is bij de man gedurende miljoenen jaren ontwikkeld voor de jacht, waarschijnlijk reeds in de periode voor de splitsing tussen chimpansees en de voorlopers van de mens. Er zijn andere vormen van agressie die vrijwel bij alle zoogdieren voorkomen, zowel bij predatoren, zoals de mens, maar ook bij herbivoren: de agressie die gebruikt wordt om de soort te verdedigen tegen aanvallers en de agressie in de competitie tussen mannetjes om de vrouwtjes.

De discussie of het menselijk geweld deel uitmaakt van de menselijke natuur wordt op zijn minst sedert duizenden jaren gevoerd. In het oude testament, een van de oudste boeken uit de menselijke geschiedenis, is een van de eerste verhalen dat van Kain en Abel, een verhaal over moord, over goed en kwaad. Het beeld dat de bijbel gebruikt is sterk, de eerste moord in de geschiedenis van de bijbel is een broedermoord. Enkel oudermoord en kindermoord zouden kunnen als erger bestempeld worden. Het verhaal van Kain en Abel wijst er op dat de mens moord ook duizenden jaren geleden als een belangrijk probleem van de mensheid beschouwde. De moord werd afgekeurd en er werd naar een verklaring gezocht. Dat god zelf in de bijbel met de regelmaat van een klok duizenden Israëlieten of hun vijanden doodde en ook tegenover bijvoorbeeld Mozes en Job een ongemene –maar menselijke– wreedheid toonde is een aanduiding dat moord en geweld in die periode van de geschiedenis een even groot probleem waren als in de recente geschiedenis.

In de jaren zestig schreef Konrad Lorenz een boek, de ‘Killer Ape’, waarin hij poneerde dat de voorlopers van de mens een ‘Killer instinct’ hadden. Daarna woedde een debat of de mens al dan niet een dodende aap was, dan wel of moord en geweld deel uitmaken van zijn natuur. Richard Leakey en Lewin antwoordden Lorenz in hun boek ‘Origins’ (1977) dat oorlog een cultureel verschijnsel is. Zij stelden dat onze aangeboren nood om samen te werken misbruikt wordt door leiders om soldaten de oorlog in te sturen. De vraag blijft dan wel open waarom soldaten in die legers de wreedheden vaak met groot enthousiasme uitvoeren. Waarom slachtten Europeanen in Amerika enthousiast de indianen af? Waarom vermoordden Duitse soldaten Joden en Sovjets in de USSR? Hutu’s de Tutsi’s in Rwanda? Enzovoort.

Rotsgravure van vechtende mannen in de Sahara tijdens het mesolithicum

Wij beperken ons hier tot de vaststelling dat de mens een doderinstinct heeft meegekregen uit de miljoenen jaren waarin hij jaagde. Dit instinct werd en wordt ook gebruikt tegen andere mensen, voor aanval en verdediging. Het doderinstinct leidt niet enkel bij de mens tot het doden van de eigen soort. Het komt ook voor bij leeuwen (die daarenboven jongen van andere mannetjes doden als ze een groep leeuwinnen overnemen), hyena’s en wolven. Soms gaan deze predatoren alleen op stap. Als ze dan het ongeluk hebben om bij toeval in een andere groep terecht te komen kan dit hun leven kosten.(687) De vergelijking met een chimpansee die alleen op stap gaat en op een vreemde groep stoot die hem aanvalt, verwondt en eventueel doodt is opvallend. Bij de mens was het vaak niet anders, jagers die verdwaalden en botsten op een vijandige clan konden dit met hun leven bekopen.

Soms richt het doderinstinct van de mens zich tegen andere mensen, een groep tegen een groep, een volk tegen een ander volk enzovoort. Dit leidt vaak tot afschuwelijke wreedheden waarvan de geschiedenis ons honderden voorbeelden levert: genocides, massamoorden, burgeroorlogen en oorlogen tussen landen en coalities van landen.

Oorlog is een complex fenomeen dat onder andere economische, sociale, historische, culturele en ideologische oorzaken heeft maar het zou niet kunnen bestaan als mensen, en mannen in het bijzonder, geen doderinstinct hadden. De bekende Belgische strafpleiter Jef Vermassen stelt in zijn boek(688) dat ieder mens een potentiële doder of moordenaar is: “In bepaalde omstandigheden zijn wij allen in staat te doden.” Of men het nu eens is of niet met deze stelling en of dit werkelijk geldt voor ieder mens of enkel voor de meerderheid, de ervaring leert dat heel veel moorden gepleegd worden op familieleden die men lief heeft of lief heeft gehad.

De geschiedenis toont dat geweld in de meeste maatschappijen endemisch is. Het is een erfenis uit het biologische verleden van de mens. Geweld kan niet louter herleid worden tot culturele oorzaken maar is in de eerste plaats biologisch geconditioneerd. Naarmate de geschiedenis vordert spelen culturele factoren zeker een groeiende rol.

Een verschil tussen man en vrouw

Een indirect bewijs dat het doderinstinct zijn oorsprong heeft in de jacht is dat moord bij de mens vooral door mannen gepleegd worden. Vrouwen plegen veel minder moorden. Tot voor kort waren soldaten (bijna) allemaal mannen.

Dat jagers mannen waren moet tot erfelijke aanpassingen bij de mens geleid hebben. Het doderinstinct was sterker aanwezig bij mannen dan bij vrouwen. Mannen gebruiken dan ook veel meer geweld dan vrouwen, ook in het dagelijks leven.

Dr. Marc Vermeersch  –  marc.vermeersch@gmail.com

Het grootste deel van deze tekst komt uit:
Marc Vermeersch. De geschiedenis van de mens. Deel I. Jagers en verzamelaars.
– Boek 1, van Pan tot Homo sapiens. (2de uitgebreide druk 2014), p. 342-344.

Ik plaats de tekst in het publiek domein. Dat wil zeggen hij mag onveranderd gekopieerd en verspreid worden. Geplaatst op sites, gedrukt in een blad enz.
Als je één van deze mogelijkheden gebruikt: geef mij een seintje, ik blijf graag op de hoogte.
Ik kan de tekst ook mailen in Word-formaat. Mail mij daarvoor.

Andere blogs in de kleine geschiedenis van geweld
Deel 1: Geweld bij chimpansees, bonobo’s en de mens 
Deel 2: Het moordinstinct
Deel 3: in de prehistorie
Deel 4: het neolithicum
Deel 5: bij de Australische Aboriginals
Deel 6: Geweld in de eskimomaatschappij
Deel 7: Geweld bij de Irokezen
Deel 8: Slaven bij jagers en verzamelaars