In de menselijke maatschappij is er altijd geweld geweest, nu en in het verleden. Vandaag is er uiteraard het barbaarse geweld van ISIS maar er is ook het even barbaarse geweld van de Mexicaanse drugkartels dat veel minder aandacht krijgt. De mens is een eigenaardige soort. Zij organiseert zelfs ceremonies waar slachtoffers, soms vrijwillige, soms eigen kinderen, geofferd worden aan een hogere macht. Een macht waarvan niemand ooit bewijzen heeft getoond dat ze werkelijk bestaat. Willen we begrijpen om te zien waar de wortels van het kwaad kunnen vandaan komen dan zijn we verplicht om te kijken wat ons biologisch verleden ons kan leren.

Geweld bij onze neven, de Pan, chimpansees en bonobo’s

Voor we naar de oorsprong van geweld bij de mens en zijn voorlopers kijken is het interessant om te zien hoe het er aan toegaat bij chimpansees en bonobo’s (samen Pan), genetisch de nauwste verwanten van de mens.

De voorlopers van de mens en de voorlopers van chimpansees en bonobo’s splitsten ongeveer zeven miljoen jaar geleden. Circa twee miljoen jaar geleden splitsten chimpansees en bonobo’s. Bonobo’s leven op de linkeroever van de Kongostroom in een dicht regenwoud. Hun levensomstandigheden verschilden aanzienlijk. Bonobo’s vonden gemakkelijk veel voedsel in het rijke regenwoud. Zij leefden in grotere groepen dan chimpansees, gebruikten onderling weinig of geen geweld. Nog specialer is dat de vrouwen baas zijn bij de bonobo’s. Omdat te bereiken sluiten zij lesbische bondgenootschappen met andere vrouwen en steunen ze op hun zonen. Conflicten worden vermeden door veel seks. Dat neemt de spanning weg. Bonobo’s jagen wel op kleine zoogdieren als aapjes. Ze houden van vlees.

Chimpansees woonden meestal in gebieden met regenwoud maar ook in savanne. Dat was een omgeving met seizoenen, met meer of minder voedsel. Om zich daar in stand te houden was vlees een welgekomen aanvulling van het voornamelijk plantaardig dieet. De chimpanseemaatschappij was gewelddadig in vergelijking met die van bonobo’s. Concurrentie tussen mannen over wie seksuele toegang had tot de vrouwen en die soms leidde tot gevechten met dodelijke afloop. Er kwam ook kannibalisme voor, binnen dezelfde groep en tussen groepen. Chimpanseemannen stonden i.t.t. bonobomannen vijandig tegenover alle andere chimpanseegroepen. Het kwam tussen groepen tot geweld. Soms werd een andere groep compleet uitgeschakeld. Soms konden vrouwen van een uitgeschakelde groep overgenomen worden door de winnaars. Gelijkaardig gedrag kwam bij de mens tot recent ook voor.

Jacht, macht en moord bij chimpansees

Jacht op klein wild

Een groep chimpansees moet zich kunnen verdedigen tegen roofdieren en tegen andere groepen chimpansees. De mannen, die groter en zwaarder zijn dan de ouwen, doen dit. Men biedt efficiënter verzet als men in groep leeft omdat veel meer individuen waken en op uitkijk staan. Dit is ook het geval bij in groep levende dieren als bavianen en dolfijnen. Een groep heeft vaak ook een groot voordeel als er gezamenlijk gejaagd wordt. Onderzoekers hebben vastgesteld dat chimps jagen op meer dan 35 soorten gewervelde dieren. In goede tijden benadert de hoeveelheid vlees die volwassen mannelijke chimpansees eten die van menselijke jagers-verzamelaars. In Oeganda had de gewelddadige alfaman Frodo op zekere dag zelfs een mensenbaby van 14 maanden van een begeleidster afgenomen, gedood en ervan gegeten.(73) Een groep chimpansees kan zich niet alleen beter verdedigen maar ook beter jagen. Groepen chimpansees jagen regelmatig op antilopen en kleinere apen. Ze lijken niet gepland noch op vaste tijdstippen op jacht te gaan. De jacht begint veeleer –maar niet altijd– als een potentiele prooi in zicht komt.

Jacht bij chimps en bonobo’s

Een van de recentste waarnemingen in verband met jacht door chimps werd gedaan in Oeganda. Een chimpanseeman lanceerde een oproep waarop de mannen –indrukwekkend stil– door het woud trokken. De vrouwen volgden op enige afstand. Na vier uur marcheren kregen ze kleinere apen in zicht. De vrij grote groep stelde zich zo op dat de kleinere apen omsingeld werden. Toen de klopjacht begon bleek vrij snel dat deze geen partij waren voor de sterke en goed georganiseerde chimps. Het vlees werd nadien verdeeld. Botten werden gebroken om het merg op te eten. Het vlees werd vaak samen met bladeren gegeten.(74) De vrouwtjes en jongen die de mannen wat later vervoegden kregen hun deel van het vlees. Als mannelijke chimpansees vlees delen geven ze dit wel bij voorkeur aan tochtige vrouwen.

Uit dit voorbeeld blijkt dat chimpansees georganiseerd jagen. Ze hadden een strategie (prooi, vlees) en verschillende tactieken (zoeken, omsingelen, schrik aanjagen, vangen). De jonge mannetjes liepen achteraan in deze groep. Heel de groep is zeer gedisciplineerd, stil en er was een taakverdeling: sommigen omsingelen, jagen op, anderen vallen aan.(75)

Men stelde vast dat een groep chimpansees tijdens een periode van 68 dagen 71

Colobusaapjes doodde, gemiddeld meer dan een per dag! Jaarlijks worden tot 30% van deze aapjes door chimpansees gedood. Bonobo’s eten ook graag vlees, doden soms antilopenjongen, aapjes, vliegende eekhoorns (een knaagdier) en eten aardwormen.Een verschil tussen chimpansees en bonobo’s is dat, hoewel ze aan verschillende oevers van de Congorivier in het regenwoud wonen, ze anders eten. Chimpansees eten

fruit en regelmatig vlees. Bonobo’s eten fruit maar ook de vezels van jonge scheuten groen, maar veel minder vlees. Wrangham & Peterson merken op dat meer beschikbaar voedsel de bonobo’s toelaat grotere groepen te vormen. (76)

Bij de chimpansees hebben de mannen nog krachtige slagtanden, vrouwelijke chimpansees hebben aanzienlijk kleinere slagtanden. Bonobo’s hebben kleinere slagtanden dan chimpansees. Bij de mens zijn de slagtanden waarschijnlijk verdwenen omdat het malen van voedsel zonder slagtanden gemakkelijker is en hij stenen en andere werktuigen gebruikte om voedsel te pletten. Darwin legde al een verband tussen het verdwijnen van de slagtanden en het gebruik van stokken, gebruikt als knots, en andere instrumenten voor de verdediging.(77) De voorlopers van de mens hebben waarschijnlijk miljoenen jaren geleden, lang voor het gebruik van vuur, ook stenen als werktuigen gebruikt om vlees en groenten te bewerken voor ze er van aten, zodat ook daardoor het gebruik van slagtanden overbodig werd.

Chimps gebruiken geen wapens om te jagen. Een gevangen prooi wordt met handen en tanden verscheurd. Er zijn wel chimpansees gezien die een steen in een waterpoel gooien om een jong varken of een antilope op te doen schrikken of stenen werpen naar bavianen in hun omgeving. De chimpansees die het meest jagen, die van het Tai-woud in Ivoorkust, zijn ook diegenen die stenen gebruiken om noten te breken.(78)

Moord tussen leden van verschillende groepen chimpansees

De mannetjes van een groep chimps patrouilleren vaak aan de rand van hun territorium. Ze zijn dan stil, blijven dicht bij elkaar en ruiken intens. Soms kijken ze naar het gebied van een andere groep uit een hoge boom. Indien twee groepen elkaar tegenkomen roepen ze naar elkaar maar het komt dan zelden tot een gevecht. Meestal trekken beide groepen zich terug. Ontmoeten ze echter slechts een individu van een andere groep dan wordt die vaak aangevallen. Jane Goodall bestudeerde vanaf 1966 in Gombe, Tanzania, de Kasekelagroep. Ze stelde vast dat er twee subgroepen ontstonden die in 1973 definitief in aparte groepen uiteen vielen, de originele Kasekela en de zuidelijke Kahamagroep. Oude vriendschappen werden toen verbroken. Op 7 januari 1974 zag een veldassistent van Jane Goodall in Gombe dat zes volwassen mannetjes, een adolescent en een vrouwtje van de Kasekela hun territorium verlieten om dat van de Kahama binnen te dringen. Ze vielen er Godi, een chimpansee van de andere groep aan en verwondden hem door slagen, beten en stampen. Godi overleefde de aanval nog enkele dagen maar werd daarna niet meer gezien. Hij was waarschijnlijk gestorven aan de gevolgen van zijn verwondingen. Moord! Het was de eerste keer dat wetenschappers in de natuur vaststelden dat chimpansees elkaar vermoordden. De onderzoekers kwamen overal tot de vaststelling dat mannelijke chimpansees woeste verdedigers waren van hun gebied en daarbij geweld en moord niet schuwden. Zeven weken na de moord op Godi werd opnieuw een mannetje, De, van de Kahamagroep dusdanig verwond dat hij aan de gevolgen van de aanval stierf. De volgende drie jaar zouden alle mannetjes van de Kahamagroep op een gelijkaardige manier vermoord worden. Van de vrouwtjes van de groep verdwenen ook Wanda en Mandy met hun jongen. Madam Bee, een ander vrouwtje, werd ook gedood maar haar dochters Honey Bee en Little Bee zouden in de Kasekela-groep terechtkomen. Zo verdween de Kahama-groep.

Opmerkelijk was dat de slachtoffers elkaar vaak zeer goed hadden gekend. Ze had- den samen gespeeld, hadden elkaar gevlooid en waren bij een zieke vriend gebleven.

Later werd de Kasekela-groep zelf aangevallen door een andere groep, de Kalande. In 1982 werd Humphrey van Kasekela door leden van deze groep aangevallen en gedood. Twee kinderen van de Kasekela ondergingen later hetzelfde lot.(79) Toshisada Nisida bestudeerde chimps in het Mahale Mountains National Park (Tanzania) sinds 1965. Ook hier was er gelijkaardig geweld. Tussen 1969 en 1982 verdwenen hier zeven mannetjes van een gemeenschap tot de groep volledig uitgeroeid was. Ook in Senegal, Ivoorkust en Oeganda werden gelijkaardige moordpartijen vastgesteld. Het gebruik van geweld tegen leden van de eigen soort komt voor bij chimpansees over heel Afrika. Wrangham en Peterson leidden hier uit af dat groepen mannetjes van zowel chimpansees als mensen, doorheen de geschiedenis hun territoria actief verdedigden en andere groepen aanvielen. De vrouwtjes verhuizen nochtans bij beide naar de mannelijke gemeenschappen.(80) Bonobomannen zijn in tegenstelling tot chimps in staat tot het onderdrukken van de instinctieve drang tot strijd van mannelijke dieren om territorium, jacht, seks. Bij hen werd nog nooit moord vastgesteld.

Chimpanseepolitiek. Macht en moord in een chimpanseegroep

In 1982 schreef Frans de Waal ‘Chimpanseepolitiek’, een boek waarvan het belang nauwelijks kan overschat worden. Uit deze studie bleek dat chimpansees –net als de mens– niet enkel sociale maar ook politieke dieren zijn. Er is een permanente –openlijke of onderhuidse– strijd om macht. De alfaman moet zijn plaats houden maar kan dat enkel in bondgenootschappen met andere mannetjes en prominente vrouwtjes. Onder politiek wordt hier verstaan de politieke macht die wordt uitgeoefend in een groep en de invloed die dit heeft voor de toegang en/of verdeling van goederen en diensten (voedsel, seks, eerbetoon enzovoort). Gedurende jaren analyseerde Frans de Waal het gedrag van chimpansees in het Burgers Dierenpark te Arnhem. Dit had als voordeel dat de dieren dag na dag konden gevolgd worden, dat elk voorval, elk incident kon geregistreerd worden. Het nadeel was dat dit niet de natuurlijke habitat was van dieren. Ze hadden altijd voedsel en verzorging. In het wild gaat meer dan de helft van hun tijd op aan foerageren.

Frans de Waal zag dat chimps dagelijks bezig zijn met politiek. In een groep chimpansees wordt het alfamannetje als (politiek) machthebber erkend door de groep. Hij heeft die macht echter enkel door bondgenootschappen met een coalitie van andere mannetjes maar er zijn ook coalities van vrouwtjes die de alfaman steunen. Er kunnen ook bondgenootschappen zijn van mannen en vrouwen die zich tegen hem verzetten.

“De toekomstige nieuwe leider geeft hierbij de toon aan maar zich echt boven de rest verheffen kan hij niet. Een eenling kan het leiderschap niet aan de groep opleggen want zijn positie wordt hem gedeeltelijk door de groep verleend. De leider, of alfaman, zit net zo goed duidelijk gevangen als de anderen.”

De coalities zijn geen toeval. De chimps handelen op basis van hun eigen voorkeur. maar de realiteit is complexer dan dit. De bondgenootschappen zijn niet altijd direct zichtbaar, ze veranderen. Elke dag kunnen subtiele veranderingen optreden. Coalities worden sterker of zwakker. Het wederzijds vlooien smeedt banden en coalities kunnen er beter van worden. Chimpansees zijn meesters in het berekenen van hun kansen. Ze doen met andere woorden aan politiek, zij leiden een uiterst subtiel, complex sociaal

leven, “de sociale organisatie van chimpansees is bijna te menselijk, om waar te zijn.”(81) De hoofdrolspelers in Arnhem waren Yeroen, het alfamannetje dat het eerst aan de macht was en dan werd afgelost door Luit, later door Nikkie en nog later door Dandy. Mama was het alfavrouwtje.

Tegenstellingen binnen de groep, strijd om macht, geweld, verzoening

In een chimpanseegroep zijn er voortdurend tegenstellingen en is er regelmatig agressie. Als de mannetjes agressief worden ondergaan ze een gedaanteverwisseling en komt hun haar recht. (de Waal, 1982, p. 23). Indien een vrouw wordt aangevallen door een man is het in veel gevallen een vrouw die die man heeft opgehitst, bijvoorbeeld door haar tegenstandster aan te wijzen. (de Waal, 1982, p. 44). Soms hebben spanningen tussen kinderen als gevolg dat de moeders ook slaags geraken. (de Waal, 1982, p. 52-53). Indien er geen tegengewicht zou bestaan om het geweld in een groep te counteren, dan zouden groepen uiteen vallen, er zouden meer gewonden en doden vallen. (de Waal, 1982, p. 77, 84) Het gebit van een volwassen chimpanseeman is immers even gevaarlijk als dat van een panter. Er zijn wel mechanismen die het geweld temperen. Mannen komen vaak tussen om vechtenden te scheiden.

Dominantie, machtsverhoudingen en coalities

De alfaman dwingt respect af bij de chimpansees. Hij maakt zich regelmatig groter, zet zijn haar overeind, door zijn overdreven zware manier van lopen imponeert hij. Andere chimpansees moeten onderdanig zijn, hem groeten terwijl ze omhoog kijken.De baas stapt dan soms over zijn onderdanen, de ‘bluf-over’. Een chimpanseevrouw toont haar achterwerk als teken van onderdanigheid. (de Waal, 1982, p. 102) Het groeten is een geritualiseerde bevestiging van de dominantieverhoudingen. Chimps groeten elkaar ook onderling maar kinderen worden nooit gegroet. (de Waal, 1982, p. 105) De onderdanen kunnen echter door coalities, ook met de vrouwen, de baas op de vlucht drijven. (de Waal, 1982, p. 106) De lichamelijke krachtsfactor is slechts een van de factoren die de dominantie bepalen. Slaan komt tussen mannen zelden voor, slechts een keer op honderd ontmoetingen, maar de aandacht voor veranderingen in houdingen verslapt nooit. Bewust of onbewust zijn chimps altijd bezig met sociale dominantie. Bij chimpansees is er een evenwicht tussen een starre hiërarchie en de menselijke neiging tot gelijkheid. (de Waal, 2005, p. 80) Frans de Waal kent chimpansees triadisch inzicht toe waaronder hij verstaat het vermogen om sociale relaties tussen anderen te begrijpen en gevarieerde driehoeksverhoudingen te vormen. Bijvoorbeeld: Luit wist op een bepaald moment dat Yeroen en Nikkie bondgenoten waren. Hij zou nooit een conflict met Yeroen uitlokken als Nikkie in de buurt was. Chimpansees kennen verzoening, scheidende interventies, (82), verklikking en coalities. (de Waal, 1982, p. 106)

Seks: inzet van de macht

Er is veel seksuele rivaliteit tussen chimpanseemannen. (de Waal, 1982, p. 120) Hoe hoger men als man op de rangorde van de chimpanseeladder staat des te meer seks men heeft. Alfamannen moeten hun bondgenoten wel eens hun gang laten gaan maar Yeroen, een alfaman, staat normaal zeer intolerant tegenover seksueel verkeer van andere mannen. (de Waal, 1982, p. 107) Jonge chimps komen sowieso minder aan hun trekken maar worden bij het hebben van seks vaak ook nog eens tegengewerkt door de alfaman. Toch gebeurt het dat vrouwen clandestiene paringen, uit het zicht van de alfaman, hebben. Ze onderdrukken dan vaak hun –normaal luidruchtige– climax. Dit in tegenstelling tot makaken die hun gekrijs niet kunnen onderdrukken. (de Waal, 1982, p. 55-56) Het is een voorbeeld dat chimpansees hun intenties en gedrag kunnen verbergen. Ze kunnen doelgericht denken.

Doelgericht gedrag en sociaal gedrag

Doelgericht gedrag bleek in Arnhem ook toen Dandy grapefruits vond. Hij begroef ze, uit het zicht van de andere leden van de groep, om ze voor zich te houden. Hij misleidde hen, want later, als ze elders lagen te zonnen, groef hij zijn grapefruits op en at ze op zijn gemak op. (de Waal, 1982, p. 87) “Bij chimpansees komt echter ook doelgericht gedrag voor waarvan het goede resultaat niet rechtstreeks uit het verleden bekend kan zijn.”

Chimps kunnen dus uitdagingen, waar ze nog geen ervaring in hebben opgedaan, op een goede manier oplossen. Ze hebben een meer dan goed geheugen. Ze kunnen denken, redeneren. Ze zijn gericht op resultaat: dit is rationeel gedrag. (de Waal, 1982, 57) “Primaten blijken zoveel sociale informatie bij hun afwegingen te betrekken, en zijn zo gevoelig voor de stemmingen en handelingen van anderen, dat er wel eens de gedachte is geopperd dat zij hun hoge intelligentiepeil bereikten omdat ze zich moesten handhaven in een steeds ingewikkelder groepsleven. Deze theorie, die bekend staat als de sociale intelligentiehypothese, zou ook van toepassing kunnen zijn op de enorme toename van het hersenvolume in onze eigen lijn. Vanuit die redenering vormt het technisch vernuft een secundaire ontwikkeling: de evolutie van de intelligentie bij primaten begon bij de behoefte om anderen te slim af te zijn, om listige trucjes te doorzien, om voor beide partijen voordelige compromissen te sluiten, om de sociale banden die de carrière ten goede kunnen komen te koesteren. Chimpansees blinken hier absoluut in uit. In technisch opzicht mag hun inventiviteit duidelijk voor die van de mens onderdoen, in sociaal opzicht zou ik zoiets niet durven beweren.” (de Waal, 1982, p. 58)

Conflicten en Moord!

Op een gegeven moment was Yeroen de alfaman in het dierenpark in Arnhem. Hij werd door iedereen aanvaard en stond zeer sterk bij de vrouwen. Hij werd echter ouder en werd uitgedaagd door Luit, een veel sterker mannetje dat met bruut geweld Yeroen probeerde te verdringen. Dat Luit aan de macht kwam was enkel mogelijk door de steun van de jonge Nikkie. Later zouden Yeroen en Nikkie een verbond sluiten dat Nikkie aan de macht zou brengen.

Op een bepaald moment kwam het echter tot een breuk tussen de oude Yeroen en alfaman Nikkie. Hoewel ze bondgenoten waren stond Nikkie niet meer toe dat Yeroen copuleerde met vruchtbare vrouwen. Yeroen trok daarop zijn steun aan Nikkie Luit vulde het machtsvacuüm en werd opnieuw de alfaman. Nikkie koos eieren voor zijn geld en sloot met Yeroen een nieuw verbond. Tijdens dergelijke maneuvers om de macht zochten de topmannetjes veelvuldig contact met de vrouwen die ze vlooiden om zich van hun steun te verzekeren. Op een nacht gingen Yeroen en Nikkie samen vrijwillig in een hok. Gezien de spanningen wilden de bewakers Luit niet bij hen laten. Luit liet de bewakers niet toe om hem af te zonderen. Hij werd ‘s nachts aangevallen door Yeroen en Nikkie. Ze beten niet enkel tenen en vingers af, ze verwijderden ook zijn testikels. Luit stierf op de operatietafel.

Later zou men gelijkaardige moorden vaststellen in de natuur. De Japanse onderzoeker Nishida registreerde in het Mahalegebergte (Tanzania) een dergelijke situatie waarbij een oudere man als een volleerd machiavellist twee jongere mannetjes in coalities betrok om mee deel te kunnen nemen aan de macht. De moord in Arnhem was geen toeval. (de Waal, 1982, p. 101-165)

‘s Anderendaags viel de vrouw Puist Nikkie aan. Ze was de trouwste bondgenoot van Luit geweest en ze had waarschijnlijk ‘s nachts gezien en gehoord dat Luit zwaar gewond was. Er vormde zich die dag een nieuw triumviraat met Yeroen, Nikkie en Dandy. Yeroen speelde beide jongere mannen tegen elkaar uit, vooral in periodes van seksuele rivaliteit. Zo kwam hij zelf beter aan zijn trekken. Later steunde Yeroen Dandy tegen Nikkie. Nikkie werd op een gegeven moment zelf radeloos, vluchtte en liep in de omheiningsgracht waar hij jammerlijk verdronk. Chimpansees kunnen niet zwemmen. (de Waal, 1982, p. 251-256)

In Gombe stierven ongeveer 30% van de volwassen mannelijke chimpansees door moord. Dat is in tegenstelling met de vaststelling dat mannelijke chimps zich in hun onderlinge contacten beheersen maar een deel van de doden worden gedood door leden van andere groepen. Mannen beheersen zich in eigen groep in het grootste aantal van de onderlinge contacten wel degelijk. Tussen de mannen van verschillende groepen is wederzijdse vijandigheid de regel.

Gelijkaardig geweld ziet men bij de orang-oetans. Orang-oetanmannetjes leven solitair. Als ze elkaar ontmoeten kunnen gewelddadige gevechten ontstaan. Gebroken vingers, tenen en tanden, een verloren oog, een gescheurde lip kunnen het gevolg zijn.

Conflicten en Verzoening

Mama heerste ooit kortstondig in Arnhem, ook over de mannen. Door het wegvallen van de onderlinge solidariteit tussen de vrouwen bleef mama’s heerschappij niet duren en werd Yeroen de baas. Yeroen werd de alfa door te imponeren en de anderen te slaan. Toen hij eenmaal aan de macht kwam werden er onderling minder verwondingen toegebracht omdat Yeroen onderling geweld niet tolereerde, en vechtenden scheidde. Belangrijk is dat ondanks alle dagelijkse spanningen, opponenten als Yeroen en Luit nooit onverzoend hun nachthok ingingen, behalve die laatste fatale keer toen Nikkie er ook bij was. (de Waal, 1982, p. 70, p. 134-136)

Cultuur en natuur

De nauwe genetische verwantschap van chimpansees en bonobo’s is interessant om na te gaan wat biologisch bepaald is en wat cultuur is. Cultuur is hier het geheel van aangeleerde gebruiken en kennis van een soort. Cultuur wordt van generatie op generatie doorgegeven. Bij de mens is cultuur zeer belangrijk, bij chimpansees niet te onderschatten. Zo zijn er groepen die noten kunnen kraken met stenen en andere niet. Sommige maken gebruik van bepaalde houten werktuigen, die ze maken, andere niet.

Bij de mens en chimpansees is geweld zo duidelijk aanwezig dat er wel een genetische, biologische, component moet zijn die de mens in staat stelt om te moorden ook al zal niet ieder lid van de soort dat doen.

De cultuur van bonobo’s is veel vreedzamer dan die van chimpansees. Dat er bijna geen geweld gebruikt wordt is waarschijnlijk niet te herleiden tot een andere cultuur. Bonobo’s ondergingen waarschijnlijk genetische veranderingen waardoor ze minder geweld tegen soortgenoten gebruiken.

Volgend deel: Een korte geschiedenis van geweld (2). De bron van geweld, het moordinstinct.

Dr. Marc Vermeersch – marc.vermeersch@gmail.com

Het grootste deel van deze tekst komt uit: Marc Vermeersch. De geschiedenis van de mens. Deel I. Jagers en verzamelaars. – Boek 1, van Pan tot Homo sapiens. (2^de uitgebreide druk 2014), p. 37-43.

Ik plaats de tekst in het publiek domein. Dat wil zeggen hij mag onveranderd gekopieerd en verspreid worden. Geplaatst op sites, gedrukt in een blad enz.
Als je één van deze mogelijkheden gebruikt: geef mij een seintje, ik blijf graag op de hoogte.
Ik kan de tekst ook mailen in Word-formaat. Mail mij daarvoor.
Andere blogs in de kleine geschiedenis van geweld
Deel 1: Geweld bij chimpansees, bonobo’s en de mens 
Deel 2: Het moordinstinct
Deel 3: in de prehistorie
Deel 4: het neolithicum
Deel 5: bij de Australische Aboriginals