Stijn Vanheule is ook auteur
van onder meer Psychose anders bekeken en Diagnosis and the DSM: A
Critical Review, een boek waarin hij brandhout maakt van de DSM-5 (‘Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders’), de nieuwe bijbel van de psychiatrie. Het handboek werd gepubliceerd door de
American ?Psychiatric
Association en functioneert in ons land als leidraad voor heel wat beslissingen
inzake zorg. Mensen met psychische problemen, maar zonder DSM-diagnose, hebben
bijvoorbeeld vaak geen recht op zorg en ondersteuning.

Daarnaast maakt hij zich met regelmaat druk over het epidemische karakter van
psychiatrisering en etikettering bij kinderen.

Het aantal
kinderen met een diagnose van een of andere psychische stoornis is in twintig
jaar tijd met bijna 40 procent gestegen. Het gebruik van psychoactieve geneesmiddelen
is zowat verdriedubbeld. Met name het gebruik van ADHD-medicatie is met 400 procent
toegenomen. Zijn er zoveel
meer ‘gestoorde’ kinderen in onze samenleving of is er iets anders aan de hand?

“Eerst en
vooral doet de zorg te veel aan checklistdiagnostiek: diagnoses worden al te
vaak gesteld op basis van eenvoudige checklists en houden geen rekening met
context en ervaring. Vooral de context wordt schromelijk over het hoofd gezien,
terwijl dat nu net een variabele factor is en je daar dus vrij makkelijk iets
aan kan doen. Een voorbeeld: een kind functioneert niet in een bepaald
onderwijssysteem of -methode en gedraagt zich onaangepast. Men verplaatst het
kind naar een ander schoolsysteem en het probleemgedrag verdwijnt. Het
allerbelangrijkste, namelijk in welke omgeving een kind zich ontwikkelt, wordt
over het hoofd gezien in het huidige zorgbeleid. Heel wat diagnoses vertalen
dus geen psychisch probleem, maar wel een mismatch tussen kind en omgeving. Bovendien
is karakter of temperament hebben iets helemaal anders dan gestoord zijn.”

“Daarnaast
groeien kinderen in een andere samenleving op dan twintig jaar geleden. We leven
ons in een hoogtechnologische kennismaatschappij, waarin kinderen haast nonstop
geprikkeld worden. Bovendien brengen onze kinderen nauwelijks nog
ongesuperviseerde tijd door. Er wordt constant op hen gelet. Gewoon vrij spelen zonder dat er iemand toezicht houdt, zoals vroeger heel gewoon was, is zeldzaam geworden.”

“Ons onderwijssysteem is ook erg competentiegericht: de leerplannen en einddoelen staan
centraal. Het voornaamste doel is iedereen naar die einddoelen leiden binnen
een welbepaalde afgebakende tijd. Ons onderwijssysteem is niet aangepast aan de
maatschappelijke veranderingen. Dat zou boven aan de prioriteitenlijst van de
volgende onderwijsminister moeten staan.”

“Wanneer er
over hervorming wordt gepraat, dan moet het ook gaan over hoe we met een
diversiteit aan kinderen willen omgaan in de huidige en toekomstige samenleving.
Onze maatschappij heeft geen brave kinderen nodig. Geef actieve en ondernemende
kinderen een plek waar ze zich kunnen ontwikkelen. Besteed in de
lerarenopleiding aandacht aan het leren omgaan met kinderen, ook met kinderen
die afwijken van de norm.”

Heeft al die labeldrift ook een impact op hoe kinderen zich ontwikkelen?

“Wanneer je een
kind een etiket opplakt, dan maak je er een stereotype van. En het werkt
blamerend. Het label of het etiket werkt als een soort virtuele gevangenis.
Kinderen gaan zich ook vereenzelvigen met dat label en zich ernaar gedragen
(self fulfilling prophecy). Als je iemand vertelt dat je in hem gelooft, dan
krijgt die persoon meer zelfvertrouwen. Maar dat werkt ook in de andere
richting: als je een mens maar vaak genoeg vertelt dat hij/zij luid, bazig,
grappig is, dan zal de persoon in kwestie zich ook als dusdanig gaan gedragen.”

“Er is ook nog
niet onderzocht wat zo’n label doet met de ontwikkeling van kinderen. En al
evenmin wat voor effect het gebruik van psychofarmaca heeft op lange termijn.
We zijn zo voorzichtig en angstig met drugs, alcohol en roken wanneer het over
kinderen gaat, maar over het dagelijks toedienen van medicatie aan een
opgroeiend kind stellen we ons geen vragen, terwijl rilatine net zo goed een
drug is, zij het een conventioneel aanvaarde.”

“Bovendien zijn
er heel wat kinderen die zelf geen last ondervinden van hun gedrag, die zich
prima in hun vel voelen. Toch krijgen ze probleemgedrag aangepraat. Volwassenen
observeren en beoordelen kinderen. Het oordeel van het kind zelf wordt niet in
beschouwing genomen. Hoe kinderen hun eigen gedrag ervaren telt niet mee. Dat
is ondenkbaar bij volwassenen. In de psychiatrie geldt de regel dat je
volwassenen geen diagnose mag geven als ze daar niet zelf om vragen. Het gaat
eigenlijk voorbij aan de kinderrechten dat men die ervaringscomponent niet
hanteert voor diagnoses bij kinderen.”

Eens een kind
het etiket ADHD of ASS krijgt opgeplakt, raakt het daar nooit meer vanaf. Zijn
dat soort stoornissen, gesteld dat er werkelijk sprake is van een stoornis,
voor altijd?

“Labels als
ADHD en ASS worden als stabiel gezien. Maar dat klopt niet. Heel wat
kinderen vertonen op een gegeven moment of gedurende een periode bepaalde
verschijnselen, maar die blijken te verdwijnen wanneer de context waarbinnen ze
zich bewegen aangepast wordt. Zodra je de schoolomgeving of opvoedstijl
verandert, verandert het gedrag.”

“Het onderzoek
naar dergelijke neurobiologische stoornissen focust zich op de genetica. De
symptomen worden zuiver biologisch bekeken en bestudeerd. Maar tot nader is er
niets bewezen, alle onderzoek ten spijt. Het gaat nog steeds om
veronderstellingen. Er is nog nooit aangetoond dat er een genetische factor
bestaat die dergelijke stoornissen veroorzaakt. Er wordt voorbijgegaan aan de
context. Nochtans kan je genen niet veranderen en context wel. Alleen wordt er heel
wat geld verdiend met psychoactieve medicijnen.”

Vanwaar dan
toch die onweerstaanbare aandrang om te meten, testen en te etiketteren?

“Men is
vergeten dat statistiek eigenlijk beschrijvend bedoeld is, en niet
voorschrijvend. Dat geldt voor heel wat dingen. Elke ouder kent wel de
dwangbuis van groeicurven en ontwikkelingssprongen waarin de consultatiebureaus
hen van bij de geboorte van hun kind proberen te wurmen. Maar kinderen
ontwikkelen zich niet allemaal aan hetzelfde tempo. Als je baby niet rechtopzit
tussen de leeftijd van vier en zes maanden, dan wordt er al alarm geslagen.
Meestal is dat nergens voor nodig. Statistiek geeft enkel aan hoe de
meerderheid zich gedraagt. Afwijkingen van die gemiddelden zijn dus geen
stoornissen, maar gewoon normaal.”

Zijn er ook
kinderen die wel degelijk gebaat zijn bij labels en medicatie?

“De groep
kinderen die een etiket krijgen is allesbehalve een homogene groep. We hebben
een aantal kinderen van dichtbij gevolgd. We zien kinderen die zelf vertellen
dat ze zonder rilatine niet normaal functioneren en in de gevangenis zouden
belanden. Maar andere kinderen vertellen dat hun creativiteit hen ontglipt
wanneer ze medicatie slikken en dat het voornaamste positieve aspect voor hen
is dat hun ouders minder boos zijn op hen. Ook opvallend: een kind dat vertelt
dat rilatine onzin is want dat hij ze achterhield en dus niet innam, maar toch
positieve reacties kreeg op zijn ‘verbeterde’ gedrag.”

“Het voordeel
is vooral dat het niet de schuld van het kind is. Het kind is niet stout, maar
‘gestoord’. Voor mij persoonlijk wegen de nadelen echter zwaarder door: het
feit dat  kinderen worden wat anderen
zeggen dat ze zijn en nooit meer van dat etiket af geraken. En het feit dat de
problematiek voornamelijk vanuit een neurobiologisch perspectief worden bekeken
en niet vanuit de context, de omgeving van het kind. Ik denk dat het essentieel
is dat we elk kind bekijken als een individu in plaats van als een label of een stoornis.”