Fadila Maaroufi stichtte samen met de Franse antropologe Florence Bergeaud-Blackler het Observatoire des fondamentalismes in Brussel, dat begin 2020 online kwam. In het recente boek dat uit de kringen van dit Obruxelles voortkwam, brengt zij een autobiografisch relaas van haar ontwikkeling en haar engagement tegen het islamisme. Zopas verscheen ook een interview met haar in het Franse blad Marianne. Wat kunnen we er uit leren?
Maaroufi vertelt in haar essay een klein beetje over haar familiale achtergrond. Zij behoort tot de derde generatie van een Marokkaans Berbers immigrantengezin en groeide op in de Anderlechtse wijk Kuregem. “Ik heb het islamisme zien groeien. In het begin noemden we het niet zo. Als we bebaarde mannen zagen met een zwarte djellaba, noemde mijn vader hen Ikhwan (Arabisch voor broeders). Hij bekeek ze vanuit zijn ooghoeken met wantrouwen en weerzin. Hun sombere blik maakte me bang en ik had ook geweldscènes meegemaakt waarbij kinderen werden geslagen door ouders die tot die Ikhwan behoorden.” In het interview voegt zij daaraan toe: “Ik ben getuige geweest van de opgang van het islamisme, mijn zussen gingen een hoofddoek dragen en mijn ouders droegen pantalons met brede pijpen. Ikzelf kwam onder druk te staan, ook in mijn eigen familie. Het was ondenkbaar geworden dat ik geen hoofddoek zou dragen.”
Hier zit een hiaat in het verhaal, want het is onduidelijk waarom de vader eerst argwanend is tegenover de bebaarde mannen, maar daarna zichzelf en zijn gezin toch aanpast aan hun vestimentaire regels. Was dat een aanpassing onder dwang aan iets dat hij bleef afwijzen, of veranderde hij van overtuiging? Maar kennelijk denkt en voelt Fadila Maaroufi in de lijn van die eerste reacties van afkeer die ze bij haar vader opmerkte. Ik blijf zitten met de vraag naar de relatie van Berbers en Arabieren en van hun visies op de islam.
Verder beschrijft Maaroufi het milieu waarin zij opgroeit als gesloten, met veel dwang, sociale controle en fysiek geweld, allemaal toegedekt door censuur en zwijgplicht. Daar breekt zij mee, en het eindresultaat beschrijft zij in het interview: “Ik heb helemaal geen contact meer met mijn familie. Ze hebben me zelfs gevraagd mijn naam te veranderen en aangegeven dat ik geen deel meer uitmaak van hun gemeenschap. Ik word beschouwd als een afvallige. Dat is een manier om mij ter dood te veroordelen, want op afvalligheid staat voor hen de doodstraf.”
De afwezige islam
Over de islamitische opvoeding van Fadila Maaroufi vernemen we, afgezien van het dragen van de hoofddoek, helemaal niets. De Koran bestaat niet, de Profeet is afwezig, het gebed ontbreekt. Totale desinteresse of absolute verdringing? Toch heeft Maaroufi uitgesproken standpunten over de hoofddoek: “De hoofddoek is een nadrukkelijk getoond uniform, hij betekent de ondergeschikte positie van de vrouw, onderworpen in naam van God. Hij schept een grens tussen de ‘zedige’ en de ‘onzedige’ vrouwen. Aan de vrouwen die hem niet dragen, brengt hij in herinnering dat ze bestemd zijn voor de hel.”
Maaroufi, die uitbreekt uit haar milieu en uitgesloten wordt, spreekt ook over de omgekeerde uitsluiting: “Ik belet gesluierde vrouwen niet naar school te gaan of te gaan werken. Zij sluiten zichzelf uit, zij doen dat helemaal zelf, ze hebben mij niet nodig om zich te marginaliseren ten opzichte van de gemeenschappelijke waarden.” Een hoofddoek dragen is jezelf uitsluiten? En wat als je het recht opeist publiekelijk als moslima door het leven te gaan, de hoofddoek te dragen, en “erbij te horen”? De hoofddoek als opeising van erkenning, als assertiviteit, of zelfs als provocatie – die lijkt niet te passen in de visie van Maaroufi.
Participerende observatie
De beschrijving van de islam die Maaroufi geeft, is niet uitsluitend gebaseerd op haar eigen opvoeding (waar we zo weinig over vernemen), maar ook op haar ervaringen als sociaal werkster en haar studie. Omwille van de problemen die zij heeft met de islamitische wereld in Brussel besluit zij antropologie te gaan studeren en een eindwerk te maken over die wereld, gebaseerd op de methode van de participerende observatie. Drie jaar lang verkeert zij in islamitische milieus, bezoekt moskeeën, culturele centra enz. “Dag na dag, week na week, in de loop van de maanden ontdekte ik de diepte van de indoctrinatie waarin de vrouwen en de jonge meisjes ondergedompeld werden. Hatelijke uitlatingen, oproepen tot moorden naar joden en homo’s toe, ontkenning van de wreedaardige misdaden begaan door Daech. Er werd opgeroepen tot de hijra, om ten oorlog te trekken in Syrië. Er werd uitdrukking gegeven aan wantrouwen tegenover de westerse media, die gelijk wat zouden vertellen, en de ‘zusters’ werden aangemoedigd om zich ter plaatse te begeven om zich er rekenschap van te geven ‘dat het onmogelijk is dat moslims andere moslims doden’. Het ordewoord was: ‘Wij moeten solidair zijn’.”
Antisemitisme en homofobie zijn ook belangrijk in de katholieke religieuze traditie en niet specifiek voor de islam, en in die zin niets bijzonders. Dat moslims geen andere moslims mogen doden is dan weer een mooi ethisch principe, des te mooier als het niet wordt nageleefd. En wantrouwen tegenover westerse media is een goede zaak, al moet dat wantrouwen ook gelden voor de niet-westerse media. Ten oorlog trekken doen allerlei instanties, staten als de VS of Frankrijk en Engeland voorop, op grond van dubieuze, maar als hoogstnoodzakelijk voorgestelde beslissingen.
Over de islam als levensvisie en als spiritualiteit heeft Maaroufi het nauwelijks, hooguit over het geloof in de hel en de dreigementen daarmee. En verder over enkele dubieuze standpunten, zoals je die vanuit andere hoeken elke dag kan lezen op het internet. Zaken die gewoon moeten worden aangepakt met wettelijke middelen, we hebben wetten over haatpraat, discriminatie, racisme, homofobie… die kunnen ingezet worden. Maar voor Maaroufi moet de islam/het islamisme (zij maakt geen verschil) gewoon in zijn geheel bestreden worden. (Volgens die redeneertrant moet je dat ook doen met het katholicisme, met zijn homofobie, zijn seksisme, zijn kindermisbruik… Afschaffen maar!)
Een ramp?
Ik ben niet onder de indruk van het betoog van Fadila Maaroufi. Er zijn in de islam problemen, maar die zijn er ook bij andere godsdiensten of politieke visies, en die problemen horen te worden aangepakt, binnen de islam zelf of van buitenaf, naargelang het geval. (Ik denk dan op de eerste plaats aan het bestraffen van afvalligheid en het fysieke geweld van ouders tegen kinderen of van mannen tegen vrouwen.)
Maar islam en islamisme en fundamentalisme als één kluwen behandelen en bestrijden is geen goed idee, en het maakt ook weinig kans op succes. Even problematisch is het idee dat de islam moet worden bestreden via het gevecht tegen de hoofddoek. Die heeft veel betekenissen, net zoals de islam veel verschillende stromingen kent. En het is niet aan de buitenstaanders en tegenstanders om vast te leggen wat hij moet betekenen.
Ook ontbreekt in het discours van Maaroufi de godsdienstvrijheid, een centraal gegeven in alle discussies over de islam. Als mensen de islam en de communautaire “dwang” van de islamitische gemeenschap achter zich willen laten, is dat hun goed recht, dat niemand kan betwisten. Maar net zo goed hebben moslims en moslima’s die zich thuis voelen in hun gemeenschap het recht daarvan te genieten. En de staat moet, voor zover er geen andere rechten geschonden worden, beide groepen in staat stellen te leven volgens de grondwettelijk gegarandeerde vrijheid van geweten en godsdienst.
Verder stoort het dat Maaroufi de gehanteerde begrippen niet definieert en becommentarieert. Islam, islamisme, fundamentalisme, communautair… En als Maaroufi het heeft over de “ramp” (désastre) waar de islam/het islamisme naartoe leidt, lijkt dat mij wel een tikkeltje overdreven.
Het boek “Cachez cet islamisme, Voile et laïcité à l’épreuve de la cancel culture”, uitgegeven door Florence Bergeaud-Blackler en de Brusselse advocaat Pascal Hubert, verscheen bij La Boîte à Pandore in Parijs.
