Ondanks een relatief brede consensus, gedeeld door klimaatwetenschappers, grote delen van de politieke klasse, economische elites en milieuactivisten enerzijds, en ondanks verwoede pogingen om de klimaatontsporing te voorkomen door allerhande technologische ingrepen, beleidsinitiatieven, internationale conferenties, en groene consumptie, neemt de broeikasgasuitstoot in de atmosfeer stelselmatig toe, met een gemiddelde van circa 2% per jaar gedurende de afgelopen 30 jaar.

Dat is een paradoxale situatie. Enerzijds is de verlichte elite en de goegemeente het erover eens dat de klimaatuitdaging ernstig moet genoment worden, anderzijds hebben de genomen klimaatmaatregelen een niet waarneembaar effect op de klimaatuitstoot. Voor tal van wetenschappers is een globale temperatuurtoename van 4 graden celcius tegen het einde van de eeuw nu vrijwel onvermijdelijk.

Populisme

De huidige klimaatconsensus past perfect in een context van algemene depolitisering en toenemend populisme waarbij de onderliggende reële sociale en ecologische tegenstellingen niet of nauwelijks onderkend worden. Het vigerende klimaatdebat en -actie versterkt zelfs de depoliserende en populistische tendensen in de samenleving. De kennis over het klimaat wordt gemobiliseerd in een ‘post-truth’ vertoog dat de fundamentele processes die aan de basis liggen van de klimaatproblematiek verdringen of verhullen. Deze psychologische dissonantie, verwoord door de psycho-analyticus Octave Mannoni (ik weet het wel, maar toch…) wordt precies gevoed door het dominante, veelal verondersteld progressieve, klimaatvertoog. Het is precies dit klimaatpopulisme dat aan de basis ligt van de impasse.

Dit populisme stelt dat we het klimaat kunnen beheren door een reeks van technologische en institutionele beleidsingrepen, terwijl we tegelijkertijd een ongebreideld economische groeimodel kunnen veilig stellen. Nochtans wijzen alle gegevens aan dat de globale klimaatuitstoot recht evenredig is met de globale economische groei. Ondanks energiesubstitutie en alternatieve energiebronnen blijven de broeikasgassen toenemen. Sommigen beweren zelfs dat we groener kunnen worden door economiche groei op specifieke wijze te stimuleren (zoals in de Green New Deal van de Europese Unie).

Net zoals met alle populistische vertogen wordt het probleem gesitueerd in een ding (broeikasgassen) dat moet aangepakt worden (erg vergelijkbaar met het rechts-populistisch migratievertoog). Dit is een klassieke fetishistische verplaatsing van de oorzaken naar de gevolgen van het probleem. Het is deze verdringing die toestaat dat 1) het klimaat ernstig kan genomen worden, 2) dat de oplossing zich situeert in technologische vernieuwing, institutionele aanpassingen en veranderd individueel gedrag, en 3) dat er geen fundamentele veranderingen moeten doorgevoerd worden in de bestaande sociaal-ecologische machtsverhoudingen. We kunnen het klimaat redden en het kapitalisme sociaal en economisch duurzaam onderhouden.

Post truth

Nochtans weten we wel dat ongebreidelde economische groei de basisoorzaak is van tal van ecologische en sociale problemen, maar we handelen alsof we het niet weten. De verdringing van deze kennis leidt naar een vertoog waarbij de fantasie onderhouden wordt dat we onze ‘beschaving’ gewoon kunnen verder zettern als we erin slagen de broeikasuitstoot te beheren en te beheersen, en dit kan met technische beheersmaatregelen. Het gaat niet om een specifieke politiek probleem maar om een technologisch en management-probleem.

Dit ‘post-truth’-vertoog van het klimaat verdringt het trauma dat aan de basis lig van het probleem. De fetishistische verdringing van de klasse- en andere sociale tegenstellingen en de verbeelding van een komende klimaatcatastrofe verhinderen de noodzakelijke omslag van de sociaal-ecologische verhoudingen. De dominante fantasie van een mogelijk rechtvaardig klimaatbeleid met behulp van louter technologische en institutionele beheersmaatregelen, gekoppeld aan een ander consumentengedrag, moet worden doorbroken. Dat is een noodzakelijke voorwaarde om een effectieve klimaatomslag mogelijk te maken.

Dit veronderstelt, ten eerste, de transgressie van de fantasieën waarmee de noodzaak voor een klimaatomslag gelegitimeerd wordt. Enerzijds moeten we af van de veronderstelde dreiging voor de mensheid zoals we die kennen en, anderzijds, ook van de beeldvorming van een beloofde catastrofe ergens in de nabije toekomst indien er geen adequaat klimaatbeleid komt. Het doorprikken van deze mythes houdt in te erkennen dat de ‘mensheid’, nooit bestaan heeft enerzijds en dat, anderzijds, de milieucatastrofe reeds een realiteit is voor grote delen van de wereldbevolking.

Inderdaad, de klimaatcatastrofe is ongelijk verdeeld en voor velen is het reeds te laat. Het is voor velen altijd al te laat geweest. Het erkennen van deze tegenstellingen, ongelijkheden, en conflicten opent de deur voor een politisering van het klimaatvraagstuk. Met andere woorden, als we de ecologische conditie echt ernstig willen nemen dan moet het ecologisch probleem verplaatst worden naar het terrein van agonistische politisering gebouwd op een geloof dat een meer gelijke, democratische en inclusieve sociaal-ecologische orde niet alleen wenselijk is, maar uiteindelijk de enig mogelijke en duurzame is. Het pessimistisch defaitisme dat het dominante klimaatvertoog doordringt en wat de Amerikaanse intellectueel Fredric Jameson omschreef als ‘het is gemakkelijker het einde van de wereld in te beelden dan het veranderen van de kapitalistische economie’ moet dringend veranderen in het vertrouwen dat een andere wereld niet alleen mogelijk is, maar noodzakelijk.

Erik Swyngedouw is verbonden aan The University of Manchester

Dit is een opiniestuk dat gebaseerd is op Verbraekenlezing die Erik Swyngedouw gaf op 12 september. Het bijhorende essay, Klimaatactie in Gele Hesjes: De Postpolitieke Impasse van de Klimaatconsensus,is gepubliceerd bij VUBPRESS, Brussel.