Duurzaam reizen: contradictio in terminis?

Duurzaam en reizen, twee aparte begrippen, twee andere werelden? Duurzaam vertrekt vanuit principes van respect en rechtvaardigheid tegenover elk levend wezen, nu én tegenover de volgende generaties. (1)

Reizen betekent hier het toerisme waarbij we ons effectief verplaatsen naar een andere streek, land of zelfs een ander werelddeel vooral met als doel ontspanning.

Het nut van en recht op ontspanning voor iedereen, trekken we niet in twijfel. De autonome wilsbeschikking of de volledige vrijheid voor iedereen om te doen en laten wat hij of zij wil, is al iets anders …

Vrijheid is een mooi ideaal, maar wat als jouw vrijheid die van een ander beknot ? Wat als jouw vrije keuzes het leven van anderen gaan bepalen, dat al te sterk (negatief) beïnvloeden of bedreigen?

Reizen heeft gevolgen, daar kan je dus niet omheen …

Mag de toerist nog zelf kiezen waar hij/zij zijn zuurverdiende centen aan besteed?

Jouw individuele keuze om in dát verre land die unieke droomreis te maken, blijft niet zonder gevolgen. Zelfs al ben je nog zo’n verantwoorde ‘backpacker’ die ter plaatse kiest voor openbaar vervoer, niet vies is van de lokale keuken, zich gepast weet te kleden, zuinig omgaat met water en de plaatselijke economie steunt … Alleen al je vliegtuigreis maakt dat de positieve impact gering is door de enorme CO2-uitstoot die deze met zich meebrengt.

Laten we het typevoorbeeld nemen van een reis naar Bali, die door vele touroperators wordt aangeboden, ook door het groenere segment van de markt. De vliegreis kan zelden rechtstreeks, meestal moet je  overstappen en dus extra vluchten nemen. Dit levert een CO2-uitstoot op van 8.900 kg, of omgerekend meer dan 1 ha (carbon footprint).

Wetende dat de jaarlijkse CO2-productie van een lokale inwoner slechts 1,5 ha bedraagt, wordt al direct duidelijk dat je als reiziger een wel zéér grote ecologische voetafdruk (2) hebt.

De duurzame reissector uitgedaagd

De vraag die zich stelt, is hoe de duurzame reissector die negatieve impact kan wegwerken? We vergelijken twee voor de hand liggende spelers op de Vlaamse duurzame reismarkt: Joker en Kris Kras.

Joker is een relatief grote touroperator die zich zowel met avontuurlijke groepsreizen als met verkoop van vluchten richt op een zeer breed publiek van diverse leeftijdsgroepen.

Kris Kras daarentegen is veeleer een nichespeler die enkel groepsreizen aanbiedt voor jongeren van minder dan 30 jaar. Joker is een commerciële firma (NV), terwijl Karavaan vzw hen de reisbegeleiding levert voor het merendeel van de groepsreizen. Kris Kras vzw is een erkende Vlaamse jeugddienst.

3 P’s verdienen respect

De meeste touroperators vertrekken vanuit een visie op duurzaamheid gebaseerd op respect voor de 3 P’s: people (mens & cultuur), profit (lokale economie) en planet (milieu & klimaat). (3)

Zowel Kris Kras als Joker vertrekken vanuit deze benadering. De visie bij Joker berust volgens de organisatie op vier pijlers: openheid, gelijkwaardigheid, ontmoeting en verwondering.

Het besef dat reizen invloed heeft op de omgeving en op haar inwoners is er wel. Duurzaam reizen betekent voor hen het streven om die invloed zo positief mogelijk te maken. Met andere woorden dat een bezoek de bevolking zo veel mogelijk ten goede komt en het milieu zo min mogelijk schaadt.

Daarom dus reizen in kleine groep (wat meer kansen biedt op boeiende contacten), verblijven in logies in handen van plaatselijke families, zoveel gebruik maken van openbaar vervoer, naleving van ecologische basisregels …  

Left home, travel right

Mooie principes, maar deze in de realiteit waar maken, vergt een bewuste houding van de reiziger. Daarom investeren ze veel in vorming van hun reisbegeleiders (Joker doet dit via vzw Karavaan), want deze vervullen een cruciale rol in het verloop van een ‘duurzame’ reis.

De opleidingstrajecten van Karavaan zijn door Toerisme Vlaanderen erkend en bieden heel wat achtergrondinformatie over de impact van toerisme wereldwijd.

Informeren en sensibiliseren van de klanten gebeurt bij Kris Kras via de folder ‘Reiswijzer’ én een educatief spel dat mee op reis gaat. Joker schreef zelfs een boek ‘Voor wie thuisblijven geen optie is’, dat elke reiziger meekrijgt mét inspirerende bladwijzer ‘Left home, Travel right’.

Minder vaak, trager en minder ver reizen

Dit zou het uitgangspunt van duurzaam reizen kunnen zijn. Reisorganisaties worstelen nog wat met deze stelling, het gaat hier dan ook om hun kernactiviteit. Ze nemen echter ook initiatieven om effectief trager en minder ver te gaan reizen.

Kris Kras hanteert een ‘duurzaamheidsmeter’ die vereisten oplegt qua minimum verblijfsduur bij vliegtuigreizen (bijvoorbeeld min. 3 weken voor een intercontinentale reis) en ook het transport ter plaatse inschaalt. Zij experimentert eveneens met nog trager gaan reizen en breidt het aanbod kortbij-reizen jaar na jaar uit.

Joker zegt met haar Roots-reizen een voorloper te zijn van slow travel (4) door de focus op langdurige ontmoetingen met homestays en minder verplaatsingen. Ook zij experimentert nog met kortbij-vakanties of bijvoorbeeld enkel een terugvlucht bij bepaalde Europese bestemmingen. Ook een combinatie van trein en vouwfiets voor citytrips biedt ze nu aan, in de hoop dat dit mensen inspireert om hun mobiliteitsgedrag ook thuis aan te passen.

Enkel heksen vliegen groener … of toch niet?

Het feit dat je met het vliegtuig op reis gaat, doet veel van de goede intenties teniet, tenminste als je de ecologische voetafdruk ervan bekijkt.

De duurzame reisorganisaties lijken zich hier sterk van bewust en trachten onnodige vluchten dan ook zo veel mogelijk te weren uit hun programma. Ze blijven echter veel vliegtuigreizen aanbieden … omdat er nu eenmaal veel vraag naar is. Kiezen voor directe vluchten is ecologisch de gunstigste optie, maar helaas vaak te duur om nog commercieel haalbaar te zijn.

Wel bieden zowel Kris Kras als Joker (en ook tal van andere touroperators) de mogelijkheid om de CO2-uitstoot van de vluchten te compenseren.

Beide doen dit automatisch voor hun reisbegeleiders. Joker werkt met Greenseat, een firma die een opvallend goedkoper tarief aanbiedt en de middelen investeert in compensatieprojecten zoals de aanplanting van bossen.

Kris Kras koos voor CompenCO2, een initiatief van de Belgische milieu- en Noord-Zuidbeweging. CompenCO2 biedt de keuze uit enkele adaptatieprogramma’s van NGO’s waarbij de bevolking in het Zuiden zich gaat aanpassen aan de gevolgen van de klimaatverandering.

Helaas wordt deze CO2-compensatiebijdrage bij de reisorganisaties nog niet standaard mee opgenomen in de prijs, het zou de werkelijke ‘kost’ (met klimaatimpact erbij) nochtans duidelijker maken. Vanuit een bewuste keuze misschien, net om de toerist er meer bij te laten stilstaan.

Of heeft dit toch ook iets met concurrentiepositie te maken? Maar volgens ons een gemiste kans … Alhoewel opgemerkt dient te worden dat compensatiefondsen (zoals Greenseat) geen structurele oplossing biedt voor de klimaatimpact van vliegverkeer.

Adaptatieprogramma’s (zoals CompenCO2) doen iets beter, maar belangrijkste is toch vooral dat we met z’n allen minder gaan vliegen, zelfs al wordt vliegen op termijn misschien iets ‘groener’ door technologische innovatie.

Reizen voor ontwikkeling

Als er aandacht is voor lokale economie door in reisprogramma’s bijvoorbeeld te verblijven in community based tourism-projecten dan zorgt de toerist effectief voor lokale middelen voor ontwikkeling. Maar ontwikkeling gaat verder dan het betalen voor geleverde diensten.

Als toerist heb je een impact op de mensen die je bezoekt en mogelijks ook op hun wereldbeeld.

Kris Kras werkt samen met Protos, een NGO (5) die vooral actief is in duurzaam beheer van water in enkele ontwikkelingslanden. Deelnemers betalen automatisch een kleine bijdrage voor deze projecten. Omgekeerd verzorgt Protos educatieve bijdragen in publicaties, in sommige programma’s en zit er bijvoorbeeld in Ecuador een projectbezoek in het reisprogramma.

Joker startte 15 jaar geleden met de eerste ViaVia-reiscafés (6) ontmoetingsplaatsen verspreid over de hele wereld die in de lokale omgeving zijn ingebed en waar zowel inwoners, reizigers, kunstenaars enz. vanuit hun eigen authenticiteit met elkaar in contact kunnen komen. De ViaVia-cafés zetten acties op vanuit vijf van de acht VN-Millenniumdoelstellingen (7).

In Tonsupa/Atacames werd gestart met een kunstschool voor kinderen. Het toerisme aan de kust in Ecuador is de laatste jaren enorm gegroeid en hiermee samenhangend de problemen die vooral kinderen en jongeren treffen: goedkope arbeidskrachten, sekstoerisme… Het project beoogt via dans en theater, kinderen en jongeren te versterken in hun zelfvertrouwen en hen weerbaarder te maken tegenover de problemen en bedreigingen waar ze mee te maken krijgen.

Joker is medeoprichter van de vzw Living Stone Dialoog (8) die toerisme wil inzetten als een hefboom voor duurzame ontwikkeling in de strijd tegen armoede en voor een meer solidaire wereld.

Het doel is enerzijds om de plaatselijke bevolking meer greep te laten krijgen op de economische, ecologische, sociale en culturele impact van het toerisme door de kwaliteit en het aanbod van opleidingen in toerisme en ondernemerschap lokaal te versterken.

Van reiziger tot wereldburger

Reizen biedt een maatschappelijke meerwaarde: naarmate kennis en contact met de ‘ander’ toenemen, groeien begrip en waardering. Een uitwisseling tussen verschillende culturen creëert een draagvlak voor solidariteit en tolerantie.

Velen gaan net door hun reisbelevingen bewuster leven, meer rekening houden met de gevolgen van hun keuzes en levensstijl … en sommigen nemen nog opvallender initiatieven zoals zélf een 4de pijlerproject (9) opstarten of een vrijwillig engagement in de milieu- of Noord-Zuidbeweging.

Reizen draagt zo dus bij tot actief wereldburgerschap. Joker verwoordt het zo: “Reizen prikkelt je zintuigen. Het trekt je blik open, brengt vergeten smaakpapillen weer in kaart. Je leert verrijkende culturen kennen, tradities en waarden die je op het eerste gezicht vreemd lijken. Terug thuis doe je met die souvenirs wat je wil, maar wij achten de kans groot dat ze een klein verschil zullen maken”.

Dus blijven (duurzaam) reizen, maar liefst minder vaak (ver), graag ook langer blijven en trager reizen!

Karima Harrouch, Marie Glorieux, Bart Smets, Nathalie Gielen, Hans Schilders, Annelies Beyens

De auteurs zijn studenten van de CIMIC-opleiding ‘Intercultureel management’ aan de Lessius Hogeschool Mechelen.

Gebruikte bronnen: Gesprekken met medewerkers, reisbegeleiders en deelnemers van Joker en Kris Kras ; enkele publicaties van Kris Kras en Joker, zoals reisbrochure, magazine, folder, …

Boeken

Geels Jolijn, Duurzaam reizen in de praktijk, 2007, Informatie Verre Reizen, Nijmegen

Jones Peter Tom & De Meyere Vicky, Terra Reversa. De transitie naar rechtvaardige duurzaamheid, 2009, Epo, Antwerpen. blz 241-266

Verbraecken Martine, Voor wie thuisblijven geen optie is , 2010, Joker.

Noten

(1) Duurzame ontwikkeling: ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen, aldus de definitie van de VN-commissie Brundtland uit 1987.

(2) Ecologische voetafdruk: de oppervlakte aarde die nodig is om te voorzien in de levensstijl van een persoon, stad of land. In België is dat bijvoorbeeld ca. 5 ha/inwoner en in Bangladesh slechts 0,5ha. Als alle bruikbare ruimte op aarde verdeeld wordt over alle mensen en de natuur voldoende ruimte krijgt om zichzelf te herstellen, dan zou elke bewoner gemiddeld recht hebben op 1,8 ha (het Eerlijke Aarde-aandeel).

(3) People Planet Profit (ook wel: de drie P’s) is een term uit de duurzame ontwikkeling. Het staat voor de drie elementen, people (mensen), planet (planeet/milieu) en profit (opbrengst/winst), die in een harmonieuze wijze gecombineerd dienen te worden. De 3P’s worden als richtlijn gebruikt voor maatschappelijk verantwoord ondernemen. Profit wordt vaak ook vervangen door prosperity (welvaart).

(4) Slow travel: minder reizen, maar meer zien. Een trend ontstaan vanuit de slow foodbeweging.

(5) NGO: niet-gouvernementele organisatie. Protos is een door de federale overheid gesubsidieerde NGO die bijdraagt in de ontwikkeling in een tiental Afrikaanse en Zuid-Amerikaanse partnerlanden waarbij vooral werk wordt gemaakt van toegang tot veilig drinkwater: www.protos.be

(6) Meer info op www.viaviacafe.com

(7) VN-Millenniumdoelstellingen (MDG’s): in september 2000 bekrachtigden de (toen) 189 lidstaten van de Verenigde Naties de Millenniumverklaring. Dit zijn afspraken om met alle landen samen tegen 2015 de belangrijkste wereldproblemen aan te pakken. Dit werd verwoord in 8 concrete en meetbare doelstellingen, deze moeten een einde maken aan armoede, ziektes, ongelijkheid en milieuproblemen.

(8) Meer info op www.lsdialoog.com

(9) 4de pijlerproject: een veelal particulier zuidproject. De 4de pijler is een verzamelnaam voor alle ontwikkelingsinitiatieven die ondernomen worden naast die van de overheid (1ste pijler), de internationale organisaties (2de pijler) en de niet-gouvernementele organisaties (3de pijler). Meer erover op www.4depijler.be