“Het kan me niet schelen wat ze van me denken, wat ze van me zeggen”, reageerde de Amerikaanse acteur en filmmaker Nate Parker vorig jaar tijdens het filmfestival van Deauville bij kritiek op zijn fictiefilm American Skin, “ik maak kunst voor de kinderen van mijn kinderen. Wanneer zij in hun tijd niet veiliger zijn dan ik nu ben, heb ik gefaald als mens, vader en filmmaker. Ik wil alleen nog films maken die deze urgentie weergeven.” Urgentie omwille van de gevolgen van politiegeweld: “politiebrutaliteit is nog altijd doodsoorzaak nummer één voor jonge zwarte mensen. Dat moèt veranderen.”

Getuige de gruwelijke dood en het wanhopige “I can’t breathe” van George Floyd, het zoveelste slachtoffer van racistisch Amerikaanse politiegeweld. Getuige ook de cynische, minimaliserende “if you can say you can’t breathe, you’re breathing” reactie op Floyds laatste woorden van ene Hal Marx, burgemeester van het dorp Petal in Mississippi. Aangevuld met “hoogstwaarschijnlijk stierf de man aan een overdosis of een hartaanval. De videobeelden tonen het verzet niet dat leidde tot zijn positie. De politie wordt gekruisigd.”

Just Mercy

Waarheid en leugen

Een reactie die, net als de initiële officiële persverklaring van de politie, draait rond ‘weerstand bieden’ terwijl alle beelden en getuigenissen een ander verhaal vertellen. Dat past in een vertrouwd patroon. “Black Lives Matter ontmaskerde politieagenten die bleven vasthouden aan hun versie van gebeurtenissen”, schrijft Rebecca Solnit in haar essaybundel Wiens verhaal is dit?, “terwijl er videobewijs was van het tegendeel, of fysiek bewijs en ooggetuigen die hen tegenspraken. Ze waren er van overtuigd dat ze de werkelijkheid konden bepalen omdat ze dat al decennia deden.”

Donald Trumps ‘fake news‘ komt ook niet uit het niets. Machtige witte Amerikaanse mannen bepalen al sinds de slavernij wat waarheid is en wat leugen, wat wettelijk is en wanneer rechtvaardigheid er toe doet. “Onze maatschappij definieert waarheid als een waardevol bezit, waar sommige mensen vanzelf over beschikken en andere niet, ongeacht wat er aan het licht is gekomen en wie wie heeft verkracht of gelyncht en wat de bewijzen ook aantonen”, stelt Solnit.

De Amerikaanse schrijfster stipt aan dat “de roman To Kill a Mockingbird gaat over de vraag of een zwarte man over de waarheid kan beschikken, en het onbevredigende antwoord is dat hij er een kleine portie van kan krijgen als een witte man besluit hem te midden van witte mannen te verdedigen.” Dit werk van Harper Lee komt geregeld aan bod in Just Mercy, Destin Daniel Crettons filmadaptatie van Bryan Stevensons autobiografische Just Mercy: A Story of Justice and Redemption. Het verhaal van de onrechtvaardige sociale relaties in de VS, verteld via de strijd van een Afro-Amerikaanse advocaat die zijn carrière startte met het verdedigen van ter dood veroordeelden in Alabama en de non-profit organisatie Equal Justice Initiative uitbouwde tot een nationale juridische bijstandsverlener.

Just Mercy

De geest van Jim Crow

“Je moèt het Harper Lee-museum bezoeken”, krijgt de jonge Bryan Stevenson te horen van verschillende witte mensen bij zijn aankomst in Monroe, het stadje in Alabama waar de schrijfster van To Kill a Mockingbird schreef. Maar de suggestie dat het tijdperk van de Jim Crow-wetten (die rassenscheiding oplegden) anno 1987 geschiedenis is, blijkt niet te kloppen. Niemand wil een advocaat van ter dood veroordeelden een kantoor verhuren (al helemaal niet omdat het een zwarte Atticus Finch is), de openbare aanklager weigert hem toegang tot stukken die een voor moord op een wit meisje ter dood veroordeelde zwarte houthakker kunnen vrijpleiten en zijn witte assistente botst op de haat van de lokale bevolking. Discriminatie en racisme blijken wel degelijk nog te bestaan, wat Stevensons Equal Justice Initiative, een organisatie die tot op heden 125 zwarte mannen van de doodstraf redde, broodnodig maakt.

De rassenkwestie werd een belangrijk thema in de Amerikaanse cinema tijdens de jaren ’10. Met soms ietwat neerbuigende drama’s (Selma, The Butler) en clichématige pamfletten (Twelve Years a Slave, BlackKlansma) maar ook mokerslagen die het onrecht fileerden: Detroit, I Am Not Your Negro, Get Out, If Beale Street Could Talk en US. Ook Short Term 12-regisseur Destin Daniel Cretton legt in Just Mercy de vinger op woede, frustratie en structureel onrecht. Waardoor uitspraken zoals “je bent als zwarte schuldig vanaf je geboorte”, “het enige pak waarin men zwarte mensen wil zien is dat van een gevangene on death row” en “de rechter vond dat ik eruit zag als een moordenaar” krachtig en authentiek klinken.

Just Mercy blijft een Hollywoodfilm maar de activistische advocaat blijkt geen reddende superheld. Sterker nog, Stevensons zelfzekerheid en gevoel van morele superioriteit worden meteen op de proef gesteld. Hij sust zijn van het dreigende gevaar bewuste moeder, maar een naakte fouille tijdens een eerste gevangenisbezoek doet hem meteen wankelen. De ontreddering, vernedering en pijn spreken uit zijn blik en houding. Destin Daniel Cretton verbindt ook de onheilspellende, beangstigende sfeer (McMillians arrestatie wordt brutaal door het sluimerende geweld en misprijzen, Stevenson krijgt de raad “op te letten met een wapen gericht op je hoofd”) en de ontmenselijking van Afro-Amerikanen en ter dood veroordeelden.

Just Mercy

De impact van racisme

De aandacht van Just Mercy gaat vooral naar de impact van mistoestanden op zowel de blanke als de zwarte gemeenschap. Niet toevallig krijgen we vooral de tegenslagen en de tegenkanting te zien van een advocaat die werkt via observatie en analyse. Zijn wapen daarbij is niet zozeer intelligentie, maar empathie. “Ik weet wat het is in de schaduw te vertoeven”, klinkt het. En “ik had hem kunnen zijn.” Na als waarnemer met zijn auto door hem vertrouwd ogende wijken te hebben getoerd, koestert hij de warmte en solidariteit van een zwarte gemeenschap die hoop verdient. Want het is met de “hopelessness is the enemy of justice”  boodschap dat Cretton afsluit.

Maar wanneer Stevenson aan de oever van de Mississippi nadenkt over de moeizame strijd, laat Cretton, de op Hawaï geboren zoon van een Japans-Amerikaanse moeder en een Iers-Slovaakse vader, hem de link leggen met slavernij en lynchen. In de periode van 1889 en 1918 vonden 8 op de 10 lynchpartijen plaats in het Amerikaanse Zuiden, terwijl ook 8 op de 10 van de 1.500 executies sinds 1976 gebeuren in deze regio. “Slavernij bezorgde Amerika angst voor zwarte mensen en een gevoel voor gewelddadige bestraffing”, zegt Stevenson in een bonusdocumentaire op de dvd van Just Mercy, “beiden drukken nog steeds hun stempel op ons criminal justice system. Witte Amerikanen hebben altijd angst gehad voor zwarte mensen en zwarte wraak omwille van de slavernij. Daarom gebruiken ze het juridisch systeem als een instrument van raciale controle.”

Just Mercy

Stevenson preciseert dat “de kwaadaardigheid van slavernij niet zozeer onvrijwillige dienstbaarheid maar rassenonderscheid was, de ideologie van witte suprematie. Met het wegvallen van slavernij werd het gebruik van geweld en intimidatie noodzakelijk om de raciale hiërarchie te handhaven. In het Zuiden manifesteerde zich dat via lynchen.” Politiegeweld, juridische repressie en een racistisch gebruik van de doodstraf trokken die lijn door.

Het gevolg is volgens Stevenson dat zwarte tieners hun toekomst verbinden met gevangenisstraffen. Het Amerikaanse rechtssysteem moet volgens hem worden hervormd, “het vermoeden van onschuld werd bij arme en kwetsbare mensen vervangen door een vermoeden van schuld. De sfeer van rassenscheiding heeft de zwarte gemeenschap kwetsbaar gemaakt voor zwaar politiegeweld en voor machtsmisbruik door rechtbanken. Daar moeten we iets aan doen.”

Dat tracht hij te doen via het Equal Justice Initiative, via een Legacy Museum dat de evolutie van slavernij tot massa-opsluiting volgt en het National Memorial for Peace and Justice (beiden in Montgomery, Alabama). Just Mercy heeft volgens hem de verdienste “de menselijke tol van ongelijkheid en onrecht tot leven te brengen. Wanneer je de slachtoffers en hun familie persoonlijk kent, zie je het gewicht van ongelijkheid en onrecht. De film maakt die worsteling duidelijk. Het gaat om mensen die vast komen te zitten in een systeem dat wreed en oneerlijk is.”

Just Mercy

Kill your darlings

Uiteraard had Just Mercy de politiek-economische structuren nog sterker kunnen uitspitten, de ideologische verankering van racisme nog nadrukkelijker kunnen fileren en nog meer diverse verhalen kunnen vertellen. Maar de ‘commerciële’ speelduur van een film heeft zijn limieten en Destin Daniel Cretton moest enkele mooie passages schrappen. Enkele daarvan werden gelukkig als ‘verwijderde scène’ toegevoegd aan de dvd.

De meest indrukwekkende verwijderde scène is een discussie tussen Stevenson en een witte medestudent in Harvard. Stevenson benadrukt in het debat dat de wetgeving racistisch is, een stelling ondersteund door onderzoek dat bewees “dat je in Georgia elf keer meer kans hebt op de doodstraf als het slachtoffer wit is dan als het slachtoffer zwart is. Tweeëntwintig keer meer als de verdachte zwart is en het slachtoffer wit. Dus hoe je het ook bekijkt, ras is de grootste voorspeller van wie de doodstraf krijgt.” Een argument dat het Hoge Gerechtshof afwees.

Just Mercy

Volgens de witte student terecht want “vooroordelen zijn nu eenmaal onvermijdelijk in ons rechtssysteem. Dat is de harde waarheid waarmee we moeten leren leven.” Stevensons repliek is verwoestend: “’Mee leren leven’. Ja. Dat is het hele punt. Sommigen hebben die luxe niet. Ik ben opgegroeid in een raciaal gescheiden gemeenschap in Delaware waar zwarte kinderen niet naar de openbare school mochten. Maar in Brown v Board of Education zei het hof niet dat rassenscheiding onvermijdelijk was maar dat die ongrondwettelijk was. Ze dwongen het land de scholen open te stellen. Dat is de enige reden waarom ik hier zit. Dat kan de wet doen als die gebruikt wordt voor rechtvaardigheid.”

Het vervolg is een eye opener: “Zolang de doodstraf gegeven wordt op basis van ras of klasse is dat net zo’n groot onrecht als rassenscheiding of slavernij.” Dit besef tracht Just Mercy te laten doordringen. “Het is de naïviteit die de misdaad vormt”, schreef James Baldwin, verwijzend naar witte mensen die begin jaren zestig de gewelddadigheid en verwoestende kracht van racisme weigerden op te merken. De moord op George Floyd geeft aan hoe achterhaald en onverantwoord dergelijke naïviteit is.

IVO DE KOCK

Just Mercy

JUST MERCY van Destin Daniel Cretton; USA 2019, 136′; met: Michael B. Jordan, Jamie Foxx, Brie Larson, Tim Blake Nelson, Rafe Spall, Rob Mogan; extra’s: making of, documentaire ‘Equal Justice Initiative’, ‘This Moment Deserves’ documentaire, verwijderde scènes; dvd distributie: Warner.

Rebecca Solnit, Wiens verhaal is dit?, Uitgeverij Podium, Amsterdam, 2020, 238 pag.