Guinee-Bissau heeft in tegenstelling tot Mali een treurige traditie van staatsgrepen en interventies van militairen in het bestuur van het land. Tot 1974 was Guinee-Bissau een Portugese kolonie op de westkust van Afrika, net ten zuiden van Senegal. Als eerste van de kolonies wist de lokale bevrijdingsbeweging Partido Africano da Independência da Guiné e Cabo Verde (PAIGC) onder leiding van de charismatische Amilcar Cabral zich los te wrikken uit het afbrokkelende Portugese imperium van na de Anjerrevolutie van 25 april 1974.

De oorspronkelijke band met de eilandstaat Kaapverdië werd al snel losgelaten. Waar Kaapverdië na jaren van extreme droogte en massale exodus van de bevolking de laatste jaren een opmerkelijke groei en ontwikkeling doormaakt, ook op democratisch vlak – als een van de weinige landen kon het ontsnappen aan de weinig benijdenswaardige status van Minst Ontwikkeld Land – ging het met Guinee-Bissau van kwaad naar erger.

Draaischijf in de drugshandel

Guinee-Bissau bengelt in zowat alle overzichten over ontwikkeling van de Verenigde Naties helemaal onderaan. De realisatie van de acht VN-millenniumdoelstellingen voor ontwikkeling is er een meer dan verre toekomstdroom. Een groot deel van de 1,6 miljoen inwoners leeft in uiterst bittere armoede. De gemiddelde levensverwachting bedraagt nauwelijks 47 jaar.

Het land is de laatste jaren uitgegroeid tot een draaischijf in de drugshandel tussen Latijns-Amerika en Europa en het ziet er naar uit dat de staatsgreep van de militairen van 12 april daar weer alles mee te maken heeft. De controle over de zeer lucratieve drugshandel (vooral cocaïne) is al jaren in handen van enkele hogere militairen die daarop hun machtsbasis uitbouwden en de verkozen politici naar het hen uitkomt, gijzelen en in hun ijzeren greep houden als ze niet langer bereid zijn om hun corrupte spelletjes mee te spelen. De rivaliteit tussen de diverse drugskartels en hun lokale bondgenoten zorgt voor een constante ondermijning van de al zwakke staatsinstellingen.

Lange reeks van staatsgrepen en militaire inmengingen

Op 1 maart 2009 werden bij een poging tot staatsgreep zowel de president als de hoogste legerleider gedood. Generaal Batista Tagmé Na Wai kwam om het leven bij een zware bomaanslag tegen het hoofdkwartier van het leger in Bissau door een rivaliserende legergroep. De volgende dag werd ook president João Bernardo Nino Vieira doodgeschoten als vergelding voor de dood van de stafchef.

De voorzitter van het parlement, Raimundo Pereira, werd conform de grondwet aangeduid als overgangspresident. Dat de moorden van maart 2009 gebeurden nauwelijks enkele maanden nadat parlementaire verkiezingen met veel internationale ondersteuning een einde hadden gemaakt aan jaren van onstabiliteit, werd toen al gezien als een slecht teken. Het moeizame democratiseringsproces werd daardoor helemaal teniet gedaan. De macht was voor de zoveelste keer uit de loop van een geweer gekomen.

Zonder krachtige buitenlandse hulp zou het voor Guinee-Bissau onmogelijk zijn om de spiraal van geweld, straffeloosheid, corruptie en drugshandel te doorbreken. Bovendien had de verzwakte staat alle geloofwaardigheid verloren en hadden buitenlandse instellingen en NGO’s grotendeels het reële bestuur over het land overgenomen.

Nauwelijks een jaar later, op 1 april 2010, heeft de plaatsvervangende stafchef van de strijdkrachten, generaal António Indjai, weer een staatsgreep gepleegd waarbij premier Carlos Gomes Júnior een tijdlang werd gearresteerd en admiraal Zamora Induta werd afgezet. Generaal Indjai werd beschuldigd een hand te hebben gehad in de moord op president Nino Vieira in 2009. Hij werd ook genoemd betrokken te zijn bij allerlei illegale transacties van cocaïne tussen Latijns-Amerika en Europa.

Nieuwe machtsgreep van het leger

Donderdagavond 12 april 2012 trokken opstandige militairen al schietend door de hoofdstad Bissau in wat al snel een nieuwe poging tot staatsgreep bleek te zijn. De zoveelste in een lange rij. De ambtswoning van ex-eerste minister Gomes werd met granaten aangevallen en de nationale radio werd door militairen overgenomen. Sinds die tijd worden alleen nog laconieke militaire bulletins voorgelezen en marsmuziek uitgezonden.

Guinee-Bissau was nochtans volop in een democratiseringsproces verwikkeld dat zou uitmonden in nieuwe verkiezingen. De eerste ronde van de presidentsverkiezingen werd al gehouden op 18 maart en de tweede rond stond geprogrammeerd voor zondag 29 april.

Ex-eerste minister Carlos Gomes Júnior (62, PAIGC) was als winnaar (48,97 procent) uit de bus gekomen in de eerste ronde en maakte volgens alle politieke analisten de grootste kans om het ook te halen in de tweede ronde. Hij had zich populair weten te maken met een programma waarin hij beloofde de macht van het leger fors aan banden te zullen leggen en van de strijd tegen corruptie en drugshandel een prioriteit te maken. Hij wilde het leger inkrimpen van 12.000 manschappen tot nauwelijks nog 3.000 en had daarbij de steun van Angola. Maar zover wilden de coupplegers het duidelijk niet laten komen.

Vervroegde verkiezingen na plotselinge dood president

De spanningen liepen de dagen voor de coup al hoog op. Op 26 december 2011 was er nog een mislukte poging tot staatsgreep. De onverwachte dood wegens ziekte van president Malam Bacai Sanha op 9 januari 2012 in Parijs had het precaire machtsevenwicht geen goed gedaan. Raimundo Pereira was sindsdien weer overgangspresident tot de vervroegde presidentsverkiezingen die in twee rondes in maart-april zouden worden gehouden.

Ex-president (2000-2003) Kumba Yala (59) van de oppositiepartij Partido da Renovação Social (PRS), die tweede eindigde in de eerste ronde van de verkiezingen (met 23,36 procent), had besloten de tweede ronde te boycotten omdat hij naar eigen zeggen niet meer geloofde in het eerlijk verloop van de stembusgang. Ook de andere vijf presidentskandidaten – die geen schijn van kans maakten tegen Yala en Gomes – besloten daarop om niet meer mee te doen aan de tweede ronde. Hun houding zou als het ware het groene licht geweest zijn waarop de militairen zaten te wachten om zich weer maar eens met de politiek te gaan bemoeien.  

In de chaotische gebeurtenissen in de nacht van donderdag op vrijdag van vorige week werden zowel overgangspresident Raimundo Pereira als premier Carlos Gomes Júnior gearresteerd en op een onbekende plek vastgehouden door de opstandige militairen. Volgens sommigen zouden ze op de legerbasis van São Vicente, op 45 km ten noorden van Bissau, worden vastgehouden. Zaterdag kon een delegatie van het Internationale Comité van het Rode Kruis (CICR) hen bezoeken en ook medicijnen overhandigen.

Ook een onbekend aantal politici werd gearresteerd of ging op de vlucht. Vooral leden van de historische partij PAIGC, die de laatste tien jaar aan de macht was, werden geviseerd. Onder meer minister van Buitenlandse Zaken Mamadu Djalo Pires was in Abidjan op een ECOWAS-vergadering over de crisis in Mali op het moment van de staatsgreep in zijn land en kon zo aan gevangenschap ontsnappen. Hij heeft onmiddellijk de internationale diplomatie opgeroepen om in actie te komen.

Stafchef generaal António Indjai brein achter de coup?

Volgens de meeste waarnemers is het eens te meer stafchef generaal António Indjai die het brein is achter de putschisten, hoewel zijn ‘arrestatie’ werd bevolen door vicestafchef generaal Mamadu Turé Kuruma, die zich in een communiqué opwierp als de leider van de junta. In tegenstelling tot vorige couppogingen bleek nu wel de hele legertop bij de operatie betrokken te zijn.

De ‘arrestatie’ van Indjai zou een schijnbeweging zijn om de echte verantwoordelijke uit de wind te zetten te meer daar generaal Indjai al op een internationale zwarte lijst stond wegens zijn aandeel in vorige coups en pogingen daartoe. Door Indjai voor te stellen als ‘slachtoffer’ van de nieuwe staatsgreep zou zijn verantwoordelijkheid bij een eventuele toekomstige rechtszaak verminderen.

Als officiële reden voor de staatsgreep gaf de junta aan het ‘geheime akkoord’ dat de uittredende regering-Gomes zou hebben gesloten met Angola over de ‘eliminatie’ van enkele hogere officieren door de 200 Angolese elitesoldaten van de operatie Missang die sinds 2010 in het land aanwezig zijn om het Guinese leger te ‘zuiveren’ van de banden met de drugstrafikanten.

Het was algemeen bekend dat ex-premier en presidentskandidaat Gomes vast van plan was om de macht van het leger fors in te perken. De junta kondigde aan dat ze de 200 Angolezen zo snel mogelijk het land uit wil. Volgens Angolese diplomaten in Bissau was nog niets beslist om de Angolese militairen naar huis te laten terugkeren.

CPLP, ECOWAS en Afrikaanse Unie veroordelen staatsgreep

Op de crisisvergadering over Guinee-Bissau van de Gemeenschap van de Portugeessprekende Landen (CPLP), zaterdag 14 april in Lissabon, werd besloten om een ‘stabiliseringsmacht’ naar Bissau te sturen onder het mandaat van de VN en in nauw overleg met ECOWAS. Angola zit momenteel de CPLP voor.

De internationale reacties op de nieuwste staatsgreep waren unaniem negatief. Vooral de regionale statenorganisatie van West-Afrika ECOWAS was snel in haar veroordeling van de coup. Nadat een ECOWAS-delegatie vorige week een moeizaam akkoord bereikte in de constitutionele crisis in Mali, kon de diplomatie weer uitrukken om een nieuwe brand in West-Afrika te blussen.

In de nacht van zondag op maandag was een ECOWAS-delegatie al in Bissau voor overleg met de junta. Dat overleg verliep uiterst stroef. ECOWAS eiste een herstel van alle democratische instellingen en de vrijlating van de verkozen leiders. Het idee van een overgangsbestuur waarin de militairen de touwtjes in handen zouden houden, werd radicaal verworpen.

Ook de Afrikaanse Unie, de VN, de EU en oud-kolonisator Portugal toonden zich zwaar ontgoocheld en ongerust over de recente gebeurtenissen. Brussel schortte zaterdag reeds alle lopende ontwikkelingsprogramma’s met het noodlijdende land op.

Nadat Portugal twee oorlogsschepen naar de kust van Guinee stuurde en een legervliegtuig stationeerde op de luchthaven van Sal in Kaapverdië om eventueel Portugese burgers uit Bissau te evacueren, besloten de coupplegers zondag om alle grenzen te sluiten en alle democratische instellingen op te heffen. De junta toonde zich wel bereid om een bemiddelingsrol te aanvaarden van de vroegere president van Oost-Timor en Nobelprijswinnaar, José Ramos-Horta.

Vorming van Nationale Overgangsraad verloopt chaotisch

De coupplegers kondigden maandag 16 april aan dat ze een Nationale Overgangsraad (CNT) gingen vormen die het bestuur zou overnemen. Ze zouden daarbij kunnen rekenen op de steun van 22 van de 35 (kleine) oppositiepartijen. Maar dat bleek in de loop van deze week dan toch niet het geval.

De belangrijkste politieke leiders in Guinee veroordeelden de coup en sloten zich aan bij het embargo dat internationaal werd aangekondigd. Ook presidentskandidaat Kumba Yala liet zich tegenover het Portugese persagentschap Lusa begin deze week in die zin uit, hoewel hij eerder met zijn boycot van de komende verkiezingsronde, het democratiseringsproces op losse schroeven had gezet.

Dinsdag had de Afrikaanse Unie en de Francofonie het lidmaatschap van Guinee-Bissau opgeschort. Woensdag kondigde ook de Wereldbank en de Afrikaanse Ontwikkelingsbank (BAD) aan dat ze alle lopende leningen en ontwikkelingsprogramma’s staken tot de ‘democratie is hersteld’.

Regering van nationale eenheid mét de junta

Donderdag 19 april kwam dan het bericht dat enkele oppositiepartijen, waaronder ook de Partido da Renovação Social (PRS) van Kumba Yala, bereid zouden zijn om in een ‘regering van nationale eenheid’ te stappen mét de coupplegers. Gedurende twee jaar zou deze regering de ‘democratische overgang’ voorbereiden, waarna nieuwe verkiezingen zouden volgen.

Namen van politici en militairen die deze regering zouden leiden, werden niet bekend gemaakt. Op een persconferentie in Bissau verdedigde partijleider Cirilo Rodrigues van de PS het bereikte akkoord met de junta: “Wij zijn erin geslaagd de macht aan de militairen te onttrekken, precies wat ECOWAS en de Afrikaanse Unie vragen”. Een interpretatie die niet strookt met wat ECOWAS eiste met het ‘onmiddellijke herstel van de constitutionele orde’. Het ziet ernaar uit dat door deze nieuwe stap het land zich nog meer in een internationaal isolement manoeuvreert.

Geen enkele politicus van de PAIGC heeft aan de onderhandelingen met de junta deelgenomen. Een woordvoerder noemde het akkoord “tegen de grondwet en niet democratisch”. De PAIGC had woensdagavond de VN-Veiligheidsraad nog opgeroepen om snel werk te maken van het voorstel van ECOWAS en de CPLP om een troepenmacht naar Bissau te sturen voor het ‘herstel van de democratie’.

ECOWAS en de CPLP bij monde van Portugal, Brazilië en Angola hadden de VN-Veiligheidsraad gevraagd om dringend een embargo af te kondigen tegen de verantwoordelijke militairen in Guinee-Bissau en zelfs een interventiemacht naar het land te sturen om de junta desnoods met geweld van de macht te verdrijven en de constitutionele orde te herstellen.

Ook eist zowat iedereen dat de gearresteerde verkozen politici onmiddellijk zouden worden vrijgelaten. Donderdagavond volgt in New York een stemming over een VN-resolutie die een mandaat in die zin zou kunnen verlenen. Ook minister van Buitenlandse Zaken Mamadu Djalo Pires zal de Veiligheidsraad toespreken.

Algemene staking tegen coup

De bevolking van de hoofdstad reageerde zoals ze dat ook al bij eerdere staatsgrepen deed door de hoofdstad te verlaten en naar familieleden en vrienden in het rustige binnenland te trekken uit vrees voor geweld en plunderingen. Zondag betoogde een dertigtal jongeren “voor vrede en tegen het militair geweld” in de buurt van het parlement toen daar een vergadering plaats had tussen de junta en enkele oppositieleiders. De ordetroepen hadden elke vorm van protest verboden en de betogers werden met geweld uit de straten verdreven.

Maandag hadden de vakbonden en organisaties van de civiele samenleving opgeroepen tot een algemene staking uit protest tegen de coup. Alle winkels en banken bleven maandag dicht en het verkeer in de hoofdstad kwam zo goed als tot stilstand. De inwoners hebben ondertussen al enige ervaring met staatsgrepen.

Bijkomende bronnen:

Guinée-Bissau: les membres du gouvernement déchu “en danger de mort”
http://www.jeuneafrique.com/Article/DEPAFP20120414171916/angola-cne-cedeao-cplpguinee-bissau-les-membres-du-gouvernement-dechu-en-danger-de-mort.html

Guinée-Bissau: vers une alliance opposition-militaires à Bissau après le coup d’État
http://www.jeuneafrique.com/Article/DEPAFP20120414161840/cne-cedeao-kumba-yala-guinee-bissauguinee-bissau-vers-une-alliance-opposition-militaires-a-bissau-apres-le-coup-d-tat.html

Guinée-Bissau: Nouveau coup d’État en Guinée-Bissau, l’armée aux commandes
http://www.jeuneafrique.com/Article/DEPAFP20120414111023/cne-cedeao-kumba-yala-guinee-bissaunouveau-coup-d-tat-en-guinee-bissau-l-armee-aux-commandes.html

Guinée-Bissau: le putsch que tout le monde attendait par Rémi Carayol
http://www.jeuneafrique.com/Article/ARTJAWEB20120413150538/cne-cedeao-kumba-yala-guinee-bissauguinee-bissau-le-putsch-auquel-tout-le-monde-s-attendait.html

‘Attempted coup’ in Guinea-Bissau – Regional bloc condemns “coup attempt” after soldiers take control of capital’s central district and key buildings
http://www.aljazeera.com/news/africa/2012/04/2012412211055817993.html?utm_content=automate&utm_campaign=Trial6&utm_source=NewSocialFlow&utm_term=plustweets&utm_medium=MasterAccount

Sete rádios e televisão nacional foram silenciadas
Presidente detido e primeiro-ministro atacado num golpe militar em Bissau
http://www.publico.pt/Mundo/militares-saem-a-rua-em-bissau-assumem-o-controlo-da-radio-nacional-1541886?all=1

‘Informações negativas’ África Ocidental condena golpe militar na Guiné-Bissau
http://www.publico.pt/Mundo/africa-ocidental-condena-golpe-militar-na-guinebissau_1541931

Governo português acompanha situação na Guiné com preocupação
http://www.publico.pt/Mundo/governo-acompanha-situacao-com-preocupacao_1541905

PS em “contactos permanentes” com PAIGC apela à “reposição da legalidade”
http://www.publico.pt/Mundo/ps-apela-a-reposicao-da-legalidade_1541904