Na tien maanden oorlog komt voor de Oekraieners nog geen einde in zicht aan het doden, de kou en de vernieling. Voor het grootste deel van de rest van de wereld is de oorlog eveneens een bron van ellende die maar niet ophoudt.

Hoe zijn we in deze situatie terecht gekomen? Het simpele antwoord is: de criminele en waanzinnige beslissing van de Russische president Poetin om zijn buurland binnen te vallen. Dat klopt, maar er is meer aan de hand.

De oorlog is niet op 24 februari van vorig jaar (2022) begonnen, maar in het voorjaar van 2014 toen het Oosten van het land in opstand kwam tegen een regering die met Amerikaanse en Europese steun in Kiev tot stand was gekomen.

Die schafte de taalrechten van de Russisch sprekende bevolking af en verheerlijkte Oekraiense oorlogsmisdadigers als de beruchte nazi-collaborateur Stepan Bandera. De burgeroorlog die daarop volgde en algauw ontaardde in een internationaal conflict had te maken met de diepe historische verdeeldheid tussen de verschillende bevolkingsgroepen die deel uitmaken van de staat die is ontstaan na de instorting van de Sovjet-Unie.

In Frontline Ukraine, Crisis in the Borderlands gaat de Britse historicus Richard Sakwa dieper in op de recente geschiedenis van Oekraïne en de verhoudingen in een land dat geprangd zit tussen Europa in het westen en Rusland in het oosten.

Drie spanningsvelden: oranje, blauw, goud

Sakwa ziet drie tendensen die zware spanningen veroorzaken in het land dat zich in 1991 onafhankelijk verklaarde.

De “oranje” tendens ziet in Oekraïne “de natiestaat die eindelijk zijn lotsbepaalde bestemming heeft bereikt: ééntalig, cultureel autonoom ten opzichte van de andere Slavische naties en op één lijn met Europa en de Atlantische veiligheidsgemeenschap: een “monistische” visie die haar wortels heeft in de geschriften van Dmytro Dontsov, een nationalistische schrijver die de ideologische grondslag leverde voor de OUN, de Organisatie van Oekraïense Nationalisten, opgericht in 1929, die later een belangrijke rol zou spelen in de collaboratie met de nazi’s en die zich schuldig maakte aan massale moordpartijen tegen Joden, Polen en Russen.

“De OUN is één van – zo niet dé – belangrijkste historische inspiratiebron van alle Oekraïens sprekende nationalistische partijen, vooral de meer radicale”.

De “blauwe” tendens heeft een meer pluralistische visie, erkent de “verschillende regio’s met hun eigen historische en culturele ervaringen” en vindt dat de grondwet met deze diversiteit rekening moet houden.

De “blauwe” factie vertegenwoordigt de anderstalige minderheden in het land, zoals Hongaren, Joden, Roemenen, Ruthenen en Krimtataren maar voornamelijk het Russisch sprekende Oosten en Zuid-Oosten. In die visie hoeft diversiteit niet haaks te staan op Oekraïens natiegevoel, maar kan dat juist versterken door bij te dragen aan een rijke en veelkleurige cultuur .

Tenslotte is er ook de zogenaamde “gouden” factie: de “machtige oligarchen die sinds de jaren negentig Oekraïne domineren met wijd verspreide corruptie en verval van de staatsinstellingen als gevolg.”

Radicaal tegengestelde doelstellingen

De blauwe en de oranje factie hebben aan elkaar tegengestelde doelstellingen, de gouden factie sluit nu eens aan bij oranje dan weer bij blauw en soms bij allebei tegelijk: geld en corruptie kennen geen politieke kleur.

De middelpuntvliedende krachten waren dus van in het begin duidelijk aanwezig en verklaren wat Sakwa de “Oekraïense crisis” noemt. Die vindt haar oorsprong in de poging van de oranje factie om haar monistisch-nationalistische visie aan het hele land op te dringen.

Daar bovenop komt de “Oekraïnecrisis”: de manier waarop de interne spanningen geïnternationaliseerd werden en tot de grootste crisis in Europa hebben geleid sinds het einde van de Koude Oorlog. Dat is het gevolg van het falen om een “inclusief en rechtvaardig Europees veiligheidssysteem uit te bouwen” waarin ook Rusland een plaats zou hebben gekregen.

Nog in 2008 riep de toenmalige Russische president Medvedev op tot het creëren van een “inclusief veiligheidssysteem om te verhinderen dat nieuwe scheidingslijnen het continent zouden verdelen.” Het mocht niet zijn. Integendeel, steeds duidelijker tekenden zich twee blokken af.

Aan het einde van de Koude Oorlog hebben de voormalige Oostbloklanden het Warschaupact ontbonden, de NAVO daarentegen begon de opmars naar het oosten. De NAVO kreeg een nieuwe bestemming: niet langer het communisme maar Rusland indammen.

De Koude Oorlog eindigde op een “asymmetrische vrede” met een triomfalistische winnaar die het gevoel heeft het karwei niet te hebben afgemaakt en een vernederd Rusland dat weigerde zich te zien als de verliezer.

De voormalige Amerikaanse minister van Defensie, Robert Gates, veroordeelde “de arrogantie die Amerikaanse regeringsambtenaren, zakenlui en politici na de val van de Sovjet-Unie aan de dag legden door de Russen te vertellen hoe ze zich in hun binnen- en buitenlands beleid moesten gedragen (…) wat tot diepe en langdurige rancune en bitterheid zou leiden”.

EU integratie met Atlantisch bondgenootschap

De versmelting van het project van de Europese economische integratie met dat van het Atlantisch bondgenootschap is wat volgens Sakwa de huidige crisis heeft veroorzaakt. Het vreemde fenomeen doet zich voor dat de meest extreme Oekraïense nationalisten alle heil verwachten van politieke en militaire toenadering tot een verenigd Europa dat door hun extreemrechtse geestesgenoten in het Westen net wordt verafschuwd.

Het beeld van Guy Verhofstadt die in 2014 op het Maidanplein in Kiev een podium deelt met vertegenwoordigers van gewelddadig extreemrechts is de perfecte visuele uitdrukking van die paradox. Wat Europa voor de Oekraïense nationalisten zo aantrekkelijk maakt zijn niet de waarden van mensenrechten en goed bestuur maar het toenemende antagonisme tegen Rusland.

Samenvattend: “Het voortdurend ontkennen van de Russische legitieme veiligheidszorgen, de anti-Russische gezindheid van de nieuwe NAVO-lidstaten, het onvermogen om de asymmetrie in het Koude-Oorlogseinde te overstijgen, de consolidatie van een eenzijdige visie op de agenda van Europese uitbreiding die in de praktijk samenvalt met het Atlantische Veiligheidssysteem, het afwijzen van Russische voorstellen voor een groter ééngemaakt Europa, dat alles heeft de voorwaarden gecreëerd voor de confrontatie van 2014.” (p.48)

Maidan, revolutie of staatsgreep?

De gebeurtenissen van de herfst 2013 en lente 2014 waren het vuur aan de lont voor een voorspelbare en voorspelde burgeroorlog¹. De Maidan-“revolutie” was in werkelijkheid een door de VS en Europa gesteunde coup tegen de verkozen president Viktor Janoekovitsj, een corrupte regeringsleider die als “pion” van Moskou werd beschouwd.

Corrupt was Janoekovitsj ongetwijfeld, net als vrijwel alle Oekraïense toppolitici die hem zijn vooraf gegaan en gevolgd, maar hij was wettig verkozen in verkiezingen die internationaal erkend werden als “relatief vrij en eerlijk”.

Wat hem kwalijk werd genomen was zijn zoeken naar een evenwicht tussen de Europese aspiraties van zijn landgenoten en de traditionele nauwe banden met de Sovjet-Unie en later Rusland. Janoekovitsj probeerde ook de taalkwestie in der minne te regelen met een wet die elke lokaal gesproken taal officiële status gaf als die door tenminste 10% van de bevolking in een regio werd gebruikt.

Dat sloeg niet enkel op het Russisch (dat door 80% van de hele Oekraïense bevolking als omgangstaal wordt gebruikt) maar ook voor 18 andere talen onder meer Hongaars, Roemeens en Moldavisch.

Desondanks – of allicht onder andere wegens zijn taalpolitiek – zag Janoekovitsj zijn populariteit drastisch naar beneden gaan. De aanleiding voor de “Maidanrevolutie” was zijn aarzeling om een associatieverdrag met Europese Unie te ondertekenen en de voorkeur te geven aan een gunstiger economische overeenkomst met Rusland en de staten van de voormalige Sovjet-Unie.

De wekenlange betogingen op de Maidan draaiden uit op een uitbarsting van geweld. De dood van 100 deelnemers onder wie 15 politieofficieren op 20 februari 2014 was het keerpunt: Janoekovitsj werd van de macht verdreven en naar Rusland verjaagd.

Wie verantwoordelijk was voor het buitensporig geweld is tot vandaag voer voor discussie maar vast staat dat de dodelijke schoten niet enkel van regeringszijde maar ook vanuit stellingen van de betogers werden gelost.

Buitenlandse inmenging

Victoria Nuland, de Amerikaanse gezant van de regering Obama, deelde koekjes uit onder de betogers op de Maidan en overlegde met de Amerikaanse ambassadeur intussen over wie wel en wie niet in de volgende regering zou worden opgenomen.

Achteraf pochte Nuland, één van de leidende figuren onder de neocons², dat de Verenigde Staten vijf miljard dollar hadden besteed aan de “democratisering” van Oekraïne en ze voegde eraan toe: “Fuck Europe”.

De regering onder leiding van Arseniy Jatsenjoek – de man die door Victoria Nuland als premier was getipt – gaf vijf tot acht (afhankelijk van de wisselende bondgenootschappen) ministerposten aan extreemrechts: de partijen Svoboda en Rechtse Sector. Svoboda kreeg met vijf ministers voor 8 percent parlementsleden buitensporig gewicht in het kabinet.

Het post-Maidan parlement probeerde als één van zijn eerste wetgevende initiatieven de taalwet van Janoekovitsj af te schaffen en het Oekraïens als enige officiële taal te herstellen. Tijdens het debat over het wetsvoorstel waren virulente anti-Russische kreten niet van de lucht.

Openlijke taaldiscriminatie, de lont aan het vuur

De wet kwam er niet door het veto van waarnemend president Turchynov, maar de psychologische schade was niet meer te herstellen en door een latere beslissing van het Grondwettelijk Hof werd de taalwet van Janoekovitsj alsnog naar de prullenmand verwezen.

In 2019 werd Oekraïens weer de enige officiële taal met slechts enkele uitzonderingen ten voordele van regionale talen, behalve van het Russisch.

Dat alles was genoeg om het latente ongenoegen in de Russisch sprekende gebieden van het land te doen omslaan in revolte. In de Donbas grepen opstandelingen naar dezelfde tactieken die de betogers op de Maidan de overwinning hadden bezorgd: massale betogingen en de bezetting van overheidsgebouwen. Separatisme was nog niet aan de orde.

Een opiniepeiling van het Pew Research Center gaf in mei 2014 aan dat 70 percent van de Oekraïners in het Oosten, inclusief 58 percent Russisch sprekenden, het land intact wilden houden ook al hadden ze heel wat grieven tegen de regering in Kiev.

Een grote meerderheid in de regio’s Donetsk en Luhansk zagen in de gebeurtenissen op de Maidan een gewapende staatsgreep georganiseerd door de oppositie en het Westen. Volgens een andere peiling in dezelfde periode bleek slechts 20 tot 30% van de bevolking in de Donbas voorstander te zijn van separatisme.

Dood aan de Moskals

De rebellie sloeg om in een heuse oorlog toen het conflict internationale allures kreeg met Rusland als bondgenoot van de opstandelingen en met het Westen dat toenemende militaire en andere steun aan Kiev leverde. In maart en april trokken voor-en tegenstanders van de Maidanregering door de straten van Odessa en andere Oekraïense steden.

In een pro-Maidanbetoging op 2 mei 2014 in Odessa met een aanzienlijk aantal voetbalhooligans en een sterke delegatie van de extreemrechtse Rechtse Sector aangevoerd door hun leider Andriy Parubiy werden slogans gescandeerd als “Glorie aan Oekraïne”, “Dood aan onze vijanden” en “Mes voor de Moskals”. Moskals is een scheldwoord voor Russen⁴.

Provocateurs – vermeende anti-Maidanbetogers – die post hadden gevat tussen de rangen van de politie vuurden schoten op de demonstranten. Daarop dreven de ultra’s de anti-Maidanbetogers in het vijf verdiepingen hoge vakbondsgebouw uit de Sovjettijd.

Met molotovcocktails staken ze het gebouw in brand. Wie probeerde te ontsnappen werd met messen en knuppels weer naar binnen gejaagd. Zij die de brand probeerden te overleven door van de hogere verdiepingen uit de ramen te springen werden doodgeknuppeld door hun extreemrechtse tegenstanders.

De officiële balans vermeldt 48 doden (zeven vrouwen en 41 mannen) en 247 gewonden maar volgens plaatselijke rapporten stierven verschillende honderden in de brand of door het geweld van de neonazi’s.

De sfeer werd er niet beter op toen de nationalistische politica Yulia Timoshenko in een YouTube interview werd gevraagd wat er moet gebeuren met de 8 miljoen Russen die in Oekraïne verblijven. Timoshenko antwoordde dat “ze met nucleaire wapens moeten worden omgebracht”.

De Donbas richt een ‘volksleger’ op…

In de Donbas ging intussen de situatie van kwaad naar erger. Daar werd een “Volksleger” opgericht dat onder het bevel kwam te staan van Igor Girkin, bijgenaamd Strelkov (De Schutter), een voormalige kolonel van het Russische leger met een militaire carrière in Tsjetsjenië maar ook in Transnistrië en bij de Serviërs in Bosnië.

Girkin had ook een rol gespeeld in de Russische overname van de Krim. Het is onduidelijk in welke mate Girkin door het Kremlin werd gestuurd of gecontroleerd. De man noemt zich een monarchist en kantte zich zowel tegen de Sovjet-Unie als tegen de postcommunistische regeringen.

Vandaag lijkt zijn rol uitgespeeld en hoort hij tot de scherpste critici van Poetin en de legerleiding die de oorlog in Oekraïne volgens hem mismeestert.

 

 

… met matige steun van Moskou

Alles wijst erop dat Poetin en de leiders van het Kremlin de opstand in de Donbas met mondjesmaat steunden en slechts in die mate dat de Russische belangen en strategische doeleinden erdoor gediend werden. Dat hield in dat Rusland als voorheen invloed kon behouden in een overigens stabiel Oekraïne.

De oorzaak van de rebellie lag niet enkel in onvrede over de taalpolitiek van de nationalistische regering in Kiev, de invloed van extreemrechts en het eerherstel van de Oekraïense nazi-collaborateurs.

Ze was vooral een uitbarsting van lokaal ongenoegen en van het gevoel door Kiev te worden achtergesteld door een regering die onder Amerikaanse en Westerse druk tot stand was gekomen en waar de Donbas niet in was vertegenwoordigd. Voor de rebellen was separatisme in eerste instantie niet het doel, wel autonomie en een hervorming van het land in federalistische zin.

In april werd het (etnisch Oekraiense) “Donbasbattaljon” gecreëerd uit de extreemrechtse milities en de knokploegen – “zelfverdedigingsgroepen” als u wil – die tijdens de Maidanbetogingen waren ontstaan.

Azovbataljon, openlijk nazistisch

Een vooraanstaande rol in de strijd tegen de opstandelingen in de Donbas was weggelegd voor het Azovbataljon dat algauw berucht werd wegens zijn niets ontziende geweld en wreedheid tegen de burgerbevolking.

De leden van het bataljon sierden hun uniformen en vlaggen met nazisymbolen als de Wolfsangel en de Schwarze Sonne. Hun stichter Andriy Biletsky stond aan het hoofd van de Sociaal-Nationale Verzameling en noemde het de historische missie van ons land om de witte rassen van de wereld te leiden in een ultieme kruistocht voor het overleven (…) een kruistocht tegen de door de Semieten geleide Untermenschen. Het Azovbattaljon is intussen opgenomen in het reguliere Oekraïense leger.

De ongeregelde strijdkrachten, de neonazis en de milities van warlords en oligarchen als Kolomoisky (de patroon van de latere president Zelensky) ontsnapten grotendeels aan de controle van de regering in Kiev.

Zelensky staat net als zijn voorganger Poroshenko onder geweldige druk van de milities om de strijd in de Donbas op te voeren. Die bedreigden Poroshenko voortdurend met een derde Maidan als hij de minste toegeving zou doen aan de rebellen.

Ook in Washington was een oorlogspartij actief, gesteund door leidende neocons als Victoria Nuland en haar echtgenoot Robert Kagan en aangemoedigd door de Washington Post en andere mainstream media.

De Koude Oorlog ‘afwerken’

Kagan is mede-oprichter van de denktank Project for a New American Century en was één van de vurigste pleitbezorgers van de oorlog in Irak. Voor een invloedrijk deel van de punditry, de zwerm adviseurs die het buitenlands beleid in Washington sturen, was de oorlog in Oekraïne de uitgelezen kans om het werk af te maken dat onvoltooid was gebleven aan het einde van de Koude Oorlog.

Jack Sullivan, de nationale veiligheidsadviseur van vice-president Biden zei het zo: “Uiteindelijk willen wij een vrij en onafhankelijk Oekraïne, een verzwakt en geïsoleerd Rusland en een sterker, meer verenigd en vastberadener Westen. Wij geloven dat al deze drie doelstellingen in zicht zijn en bereikt kunnen worden.”

Een andere rode draad door de beleidsadviezen was het argument dat Rusland moest worden tegengehouden als waarschuwing voor de Chinese ambities in de Zuid-Chinese Zee en Taiwan. Hillary Clinton zag in de Oekraïnecrisis een kans voor een replay van het Afghanistanscenario: de Russen in een val lokken waar ze alleen maar verzwakt kunnen uit komen.

De hete adem van extreemrechts en de neonazi’s verhinderden Poroshenko en later Zelensky de akkoorden van Minsk uit te voeren. Die afspraken riepen onder andere op tot een onmiddellijk staakt-het-vuren, terugtrekking van zware wapens, uitwisseling van gevangenen en het verwijderen van “alle buitenlandse strijdkrachten en militair materieel” op Oekraïens grondgebied.

Hoewel Poroshenko mee aan de basis lag van de akkoorden bleven de belangrijkste bepalingen dode letter, namelijk directe onderhandelingen tussen Kiev en vertegenwoordigers van de opstandelingen in de Donbas, lokale verkiezingen en een statuut van autonomie voor het gebied wat impliceerde dat de Donbas deel zou blijven uitmaken van Oekraïne. Vooral die politieke bepalingen waren onverteerbaar voor de nationalisten in Kiev.

Minks II (februari 2015) kwam tot stand mede onder druk van Duitsland en Frankrijk. In een recent interview laat voormalig bondskanselier Angela Merkel – per ongeluk of in een bui van openhartigheid – uitschijnen dat de gesprekken een middel waren om Kiev de tijd te geven om de Oekraïense strijdkrachten met hulp van de NAVO voor te bereiden op een mogelijke Russische aanval.

Poetin had op de crisis van 2014 gereageerd met de inname van de Krim. Zes jaar eerder had hij al troepen gestuurd naar Georgië nadat de fanatiek anti-Russische president Saakashvili geprobeerd had de afgescheiden Georgische regio Zuid-Ossetië in te nemen.

Uit het mislukken van de Minsk-akkoorden trok Poetin de fatale conclusie dat alleen militair ingrijpen kan verhinderen dat Oekraïne lid wordt van de NAVO en een bolwerk van het Westen aan de Russische grens.

Westerse sancties

De westerse sancties tegen Rusland deden weinig om de oorlogsstemming in het Kremlin om te buigen. Ze versterkten integendeel de mentaliteit van Rusland als belegerd fort en gaven de oorlogspartij meer en meer munitie tegen de realisten die herinnerden aan het Afghanistanavontuur dat voor de Sovjet-Unie zo catastrofaal was afgelopen.

De sancties leverden ook argumenten voor de visie dat het in Oekraïne in werkelijkheid om een proxy-oorlog gaat van het Westen tegen “een Rusland dat weigert zijn nederlaag in de Koude Oorlog te erkennen en zich te gedragen als de ondergeschikte partner van de VS”.

Ze maakten Poetin ook meer en meer vatbaar voor de invloed van de ultra-nationalisten in zijn omgeving zoals de beruchte Alexander Doegin, die eerder (juni 2014) van zijn post als directeur van het departement “Internationale Sociologie” aan de Moskouse Staatsuniversiteit was ontheven.

Wie het boek van Sakwa leest kan niet aan de conclusie ontkomen dat de oorlog in Oekraïne voorkomen had kunnen worden. De oorlog is niet op 24 februari 2022 begonnen maar is het resultaat van een reeks beslissingen die aan beide kanten van de scheidingslijn de positie van de haviken hebben versterkt en stap voor stap de confrontatie dichterbij hebben gebracht.

De opstand in de Donbas had interne oorzaken en was in eerste instantie geen poging van het Kremlin om stukken grondgebied van Oekraïne te veroveren. In mei 2014 veroordeelde Poetin nog de referenda voor onafhankelijkheid in Donetsk en Lugansk en erkende pas schoorvoetend de “presidentsverkiezingen” daar op 25 mei.

Het bloedbad in Odessa op 2 mei en dat in Marioepol zeven dagen later en de constante anti-Russische acties van de post-Maidanregeringen in Kiev deden de spanningen oplopen. De verdere integratie van de Oekraïense strijdkrachten in de NAVO – ook zonder formeel lidmaatschap – deden de oorlogskoorts stijgen.

“De strijd om Oekraïne gaat niet over het lot van dat land maar over de toekomst van Rusland en de Verenigde Staten en daarom ook de toekomst van de wereld.”

Dat alles tegen de achtergrond van een Atlantisch bondgenootschap dat steeds dichter naar de grenzen met Rusland opschuift, raketten⁵ plaatst die in tien minuten tijd Sint-Petersburg kunnen bereiken en Washington dat de afspraken uit de Koude Oorlog één voor één opzegt⁶.

Sakwa citeert instemmend de Russisch-Armeense politicoloog Andranik Migranyak: “De strijd om Oekraïne gaat niet over het lot van dat land maar over de toekomst van Rusland en de Verenigde Staten en daarom ook de toekomst van de wereld.”

De EU is civiele tak van de NAVO geworden

Sakwa is niet mild voor Europa en de rol die de Unie in de Oekraïense crisis of de Oekraïnecrisis speelde en nog speelt. “De Europese Unie is in essentie een vredesproject dat tot 1989 die belofte nakwam. Maar geconfronteerd met de niet minder grote uitdaging om in het post-communistische tijdperk de verdeeldheid van de Koude Oorlog op te heffen en de grondslagen te leggen voor een verenigd continent heeft de EU spectaculair gefaald.”

“In plaats van een visie voor het hele continent uit te dragen is ze verworden tot niet meer dan de civiele tak van het Atlantisch bondgenootschap. In dat alles (de crisis) was de onafhankelijke stem van de EU nergens te bespeuren en in plaats daarvan werd Catherine Ashton⁷ weinig meer dan de assistente van Nuland.”

De auteur besluit dat de crisis in Oekraïne heeft aangetoond dat de “EU geen instrument is gebleken om het continent te verenigen en de logica van conflict tussen de naties van haar gemeenschap te overstijgen, maar een instelling ontstaan uit de Koude Oorlog die uiteindelijk bestemd bleek om de Koude Oorlog in een nieuwe gedaante voort te zetten.”

Frontline Ukraine, Crisis in The Borderlands werd geschreven vóór de noodlottige escalatie die begonnen is op 24 februari 2022. Maar de analyse van Sakwa liet er weinig twijfel over bestaan dat bij onveranderde standpunten aan beide kanten van het conflict niet te ontkomen was aan meer geweld en meer ellende voor Oekraïne en de rest van de wereld.

Hoe het nu verder moet valt buiten het bestek van dit boek dat in 2014 verscheen, maar de conclusie was toen al dat “er geen militaire oplossing is voor het conflict in Oekraïne” en dat enkel “volhardend diplomatiek werk ons dichter bij een oplossing kan brengen”.

Het is een conclusie die door een groeiende minderheid in de VS en in Europa wordt gedeeld. Mark Milley, de opperbevelhebber van de Amerikaanse strijdkrachten, is het ermee eens dat er “geen militaire oplossing is” en dat een winterpauze in de gevechten een opening biedt voor onderhandelingen.

30 leden van het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden richtten zich in oktober 2022 in een brief tot president Biden met de oproep om naast militaire steun voor Oekraïne ook het diplomatieke pad te bewandelen, al trokken ze onder druk van de partijtop de brief later weer in.

En in Nederland liet recent een groep politici en opiniemakers een stem voor de vrede horen. Boven alles is er het besef dat het alternatief voor diplomatie niets anders kan zijn dan een eeuwig durende stellingenoorlog of een nucleair armageddon.

 

Dit is de overname van Oekraïne: verdeeld land in oorlog van het Salon van Sisyphus op 16 januari 2023.

Richard Sakwa, Frontline Ukraine, Crisis in The Borderlands. Bloomsbury Academic, London, 2014, 347 pp. ISBN 978 1350 3408 17

Christophe Callewaert en Ludo De Brabander. Oorlogskoorts. EPO, Antwerpen, 2022, 215 pp. ISBN 978 9462 6738 09

Notes: