Boekrecensie -

‘Dit is een onthutsend boek’

Professor Rik Pinxten las Niemand zal hier slapen vannacht van Rachida Aziz en is onder de indruk. "In het Nederlandstalige taalgebied bestaat, zover ik weet, niets dat de vergelijking met dit boek kan doorstaan. In de internationale literatuur heb je wel enkele meer specialistische boeken, maar in het genre dat Aziz beoefent, ken ik enkel 'No is not enough', het recentste werk van Naomi Klein."

vrijdag 15 december 2017 15:54
Spread the love

Niemand zal hier slapen vannacht is een krachtig boek, geschreven met een enorme vaart. Het is ook een onthutsend boek dat de poëtische titel helemaal waarmaakt. Niet als een romantisch visioen, maar als een dreun tegen de zelfvoldane kaken van papperige politici of een goed deel van het oude, vaak verkokerde middenveld.

In het Nederlandstalige taalgebied bestaat, zover ik weet, niets dat de vergelijking met dit boek kan doorstaan. In de internationale literatuur heb je wel enkele meer specialistische boeken, maar in het genre dat Aziz beoefent, ken ik enkel No is not enough, het recentste werk van Naomi Klein.

Veel van wat vandaag wordt uitgebracht beklemtoont namelijk één aspect van de discriminaties. De voorbije maanden lag de nadruk bijvoorbeeld op genderdiversiteit. #MeToo is het meest gewichtige politiek-sociaal gebeuren van dit jaar, heet het dan. De hashtag heeft de platte en misdadige vormen van grensoverschrijdend gedrag van mannen tegenover vrouwen onontwijkbaar op de agenda gezet. Aan de rand van die mediastorm is er zelfs wat plaats voor verontwaardiging rond discriminatie van LGBTQI+. Dat laatste mocht iets meer zijn, meen ik, maar goed, laten we hopen dat we op de goede weg zijn.

Zoals Naomi Klein echter beklemtoont is die aandacht toch soms onverantwoord eenzijdig: discriminatie gaat ook over beperking, over kleur of ras en over andere culturen. Daarover is de gevoeligheid en de verontwaardiging veel en veel minder. In een periode dat ‘white supremacy’ letterlijk aan de macht is in het militair machtigste land ter wereld, en ongestoord ook een religieus randje verwerft (dat volgens mij merkwaardig gelijkt op de baardige vijand van IS), is die blindheid of ongevoeligheid voor andere aspecten van discrminatie helemaal niet onschuldig. Integendeel, het laat toe dat de tegenstelling tussen de kleine bovenlaag van graaiers en de brede massa van steeds meer precaire mensen wordt uitgespeeld als een strijd van witte mannen die bedreigd worden door mensen van kleur, vluchtelingen, moslims, vrouwen, transgenders, enzovoort.

Dat is ook precies wat Trump en co doen. De eenzijdige nadruk op de genderdiversiteit wordt met succes omgekneed tot een tegenstelling tussen witte mannen (die in hun voorrechten en in hun morele codes) bedreigd worden door vrouwen ja, maar vooral en veel dreigender door alles wat niet–wit en niet-hetero is.

Diversiteit omvat het hele spectrum en het isoleren van één deelstrijd uit dat geheel maakt de populistische mist van deze periode precies mogelijk en laat toe dat groepen tegen elkaar opgezet worden. Welnu, Klein en Aziz bestrijken het hele spectrum in hun analyse en dat is ongelooflijk belangrijk, maar voorlopig nog o zo zeldzaam. Daarvoor alleen al moet het boek van Aziz helemaal bovenaan op de lijst van belangrijke politieke boodschappen komen.

Maar dat zal waarschijnlijk niet gebeuren, want het dominante discours – in de politiek, de media en zelfs het onderwijssysteem – duwt ons in de andere richting. Een reëel en krachtig progressief antwoord op Trump en alle andere rechtspopulisten moet vertrekken vanuit die integrale kritische kijk op de gehele problematiek van discriminatie gekoppeld aan een sterke politiek-economische analyse.

Dat impliceert dat we de identiteitsspelletjes in de politiek en media grotendeels links moeten laten liggen. Dat betekent ook dat we de kracht van #MeToo erkennen, maar enkel als de eerste 10 procent van een reële strijd en niet als een heel politiek programma op zich. Als we dat niet doen, spelen we enkel in de kaart van de populisten en dat is veel erger dan schuldig verzuim, zo zal de toekomstige generatie niet nalaten ons te verwijten. We zijn dan namelijk vooral blij dat we ook eens opduiken in het debat, dat we ook even ‘opiniemaker’ waren en maken onszelf wijs dat dat iets verandert. Vals bewustzijn, zou de oude Marx dat noemen.

Bij de keel en bij de hand

Maar Niemand zal hier slapen vannacht is meer. Ik wil zeker even stilstaan bij de vormgeving: voor- en achterflap zijn eenvoudig fotografische portretten van de schrijfster, zonder enige verdere vermelding van naam, titel of uitgever. Esthetisch bijzonder geslaagd; want ook dat is een menselijke dimensie, en moet terug plaats krijgen.

Maar binnenin dan. Vanaf de eerste zin grijpt Aziz de lezer vast – soms bij de hand, vaak bij de keel – en sleurt haar of hem in rotvaart mee doorheen de maatschappij van vandaag. Soms uit zij beschuldigingen, wanneer de discriminatie omwille van haar vrouw-zijn of haar ‘migrantenkind’-zijn onontwijkbaar kan getoond worden. De schrijfster heeft een aangrijpend levensparcours en ze mengt persoonlijke ervaringen op een heel pakkende manier met elementen uit de filosofische en sociaalwetenschappelijke literatuur, maar ook uit de dagelijkse lokale politiek – de fratsen van Francken bijvoorbeeld. Die vermenging maakt de analyse nog sterker: het zorgt voor een ‘alsof u er zelf bij was’-effect.

Nooit gaat ze uit de bocht – gedreven door de ergerlijke reacties die ze krijgt of door haar kwaadheid – en dat is sterk. Hoewel het boek (ook) een aanklacht is, wordt het nooit een klagerig, laat staan een revanchistisch betoog. Daardoor, en door haar onverdroten zoeken naar het grotere plaatje wil ze ook nooit vastlopen in één smal spoor: de discriminatie van de vrouw of die van de mensen van kleur, maar blijft zij de grotere horizon zoeken.

Persoonlijk denk ik dat ze daarin 200 procent gelijk heeft, hoe zeldzaam dergelijke pogingen tot analyse ook zijn. Tegelijk brengt dit natuurlijk mee dat de positie die je dan inneemt door bitter weinigen gedeeld wordt, want nagenoeg iedereen is bezig met de bescherming dan wel het barrikadegedrag op een klein eigen perceeltje. Het vergt dus niet enkel inzicht en doorzettingsvermogen, maar ook moed om op deze wijze verder te zoeken en te verbinden. Maar, zoals gezegd, het resultaat is bijzonder sterk en inspirerend.

Helemaal op het einde van het boek (in het hoofdstuk De ontwaakte) geeft Aziz enkele aanwijzingen voor positieve actie: hoe kunnen we dan samenwerken, tegelijk met en toch ook op basis van de schroeiende analyse die er aan voorafgaat. Ik ontmoette in dit hoofdstuk een geestesgenote, maar persoonlijk blijf ik hier een beetje op mijn honger.

Het is bijna als een wat karig toetje na een heel copieuze maaltijd. In elk geval schreeuwt dit om meer, maar dat kan Aziz niet alleen. De analyse die ze bracht is een mokerslag en die zal naklinken. Prachtig gedaan, en getuigend van een groot inzicht en een grote dosis moed. De weg verder, die naar de bevrijdende positieve projecten en strategieën, moet uitgestippeld worden samen met anderen die – elk vanuit hun eigen ervaringen – de basisinzichten delen, maar op hun eentje de zaak niet zullen keren.

Nog één keer terug naar Naomi Klein: Aziz heeft vlijmscherp ‘nee’ gezegd. Zaak is nu om dit op te pikken, en met haar en anderen het ‘en dat is niet genoeg’ verder in te vullen. Daarbij zal haar scherpzinnigheid en haar levenskracht onmisbaar zijn, maar daarvoor zal zeker ook van onderuit op een slimme en verantwoorde manier aan brede progressieve alternatieven moeten gewerkt worden.

Dit is een onthutsend boek, in zijn eerlijkheid en in zijn spankracht en vaart. Het vraagt om ontmoeting in een eerlijk, gedekoloniseerd respectvol kader van medemenselijkheid. Om te beginnen moeten we echter de auteur en haar boek volop omarmen én erkennen wanneer we het over (Vlaamse) identiteit, macht, IS en islam, of andere “moeilijke” fenomenen hebben. Ik hoop dat het boek een zeer groot lezerspubliek mag kennen.

Niemand zal hier slapen vannacht van Rachida Aziz verscheen bij EPO

 

Rik Pinxten is emeritus gewoon hoogleraar in de antropologie en de studie van religies aan de Universiteit Gent. Hij deed onder andere onderzoek bij de Navajo-indianen in de VS en publiceerde naast De Strepen van de Zebra (2007) nog een twintigtal andere boeken en tientallen artikels in verschillende talen.

take down
the paywall
steun ons nu!