Bij zijn debuut Stilleben (2011) werd de Oostenrijkse filmmaker Sebastian Meise (°1976) vergeleken met zijn landgenoten Michael Haneke en Michael Glawogger. Meesters van de koele, klinische en gestileerde cinema. Maar er klopte een warm, emotioneel hart in dat drama over familierelaties en geheime verlangens. Dat is niet anders in Grosse Freiheit (aka Great Freedom), een drama dat het tragische lot van homoseksuelen in naoorlogs Duitsland illustreert via het verhaal van een jongeman die herhaaldelijk in de gevangenis belandt omdat homoseksualiteit volgens paragraaf 175 van het Duitse Wetboek een misdrijf is.

Grosse Freiheit/Great Freedom van Sebastian Meise: Een leven achter de tralies.

Kafka in Duitsland

Hans Hoffmann wordt aan het einde van Wereldoorlog II van Auschwitz overgebracht naar de gevangenis en keert daar tot eind jaren zestig geregeld naar terug. Met veel gevoel schetst Meise zowel de vriendschap die ontstaat tussen Hans en celgenoot Viktor, als de intense relatie met zijn minnaar. De vertolking van Franz Rogowski (Transit, A Hidden Life, Undine) is adembenemend en levert samen met Meises subtiele mise-en-scène aangrijpende politieke en poëtische cinema op. Grosse Freiheit is van een hartverscheurende schoonheid en blijft nazinderen. We spraken tijdens Film Fest Gent met de filmmaker die meesterlijk jongleert met gravitas en emoties. En een vergeten stuk geschiedenis blootlegt.

Grappen bevatten vaak een pijnlijke waarheid. Wanneer de protagonist in Grosse Freiheit (Great Freedom) Hans zijn vriend half grappend voorstelt om een omgekeerde vlucht te maken, van West-Duitsland naar de DDR, wordt duidelijk hoe relatief democratie en vrijheid zijn. Het is choquerend om te ontdekken dat West-Duitsland zo lang vasthield aan paragraaf 175 van het Duitse wetboek waardoor homoseksualiteit een strafbaar feit was.

Sebastian Meise: “Het choqueerde ons ook, het was echt een blinde vlek. We wisten dat homoseksualiteit op een bepaald moment illegaal was, zonder evenwel te beseffen welke dimensie het aannam. Het was immens, een belangrijk historisch feit dat doorging tot 1994. Paragraaf 175 leidde van 1969 niet meer tot vervolging maar werd pas in 1994 volledig afgeschaft.”

Sebastian Meise (Grosse Freiheit/Great Freedom). Foto Elsa Okazaki.

En dat in het land van film- en theatermaker Rainer Werner Fassbinder (Angst essen Seele auf, Faustrecht der Freiheit, Querelle). Wat dreef je om met Thomas Rieder, de scenarist van je debuut Stilleben (2011), Grosse Freiheit (2021) te ontwikkelen?

“Het feit dat de criminalisering van homoseksuelen zo opvallend was en dat ondertussen de bewuste paragraaf in de vergetelheid is gesukkeld. Samen met Thomas Rieder werkte ik acht jaar aan deze film. We deden grondige research omdat alles goed moest zitten: historische feiten, rekwisieten, locatie, verhaal, … Ik begrijp niet dat filmmakers vaak zo’n povere research doen waardoor ze hun eigen geloofwaardigheid en de authenticiteit van hun film ondergraven.”

Kleine details en het grote verhaal

Details zijn extra belangrijk wanneer je film in drie verschillende periodes speelt.

“We kozen voor de drie periodes omdat we een groot deel van de moderne Duitse geschiedenis bestrijken, van het einde van de Tweede Wereldoorlog tot de jaren zeventig. Maar ook omdat we tijd nodig hebben voor de karakterisering en ontwikkeling van de personages. Om bij ons eindpunt te belanden hebben we die jaren nodig. Het verstrijken van tijd doet iets groeien.”

Grosse Freiheit/Great Freedom: Liefde en lijden.

Je werkt met hints en details om de tijdsgewrichten te verbinden.

“Het was zwoegen om alles goed te krijgen, om niet alleen fouten te vermijden maar ook om dingen aan te geven die toeschouwers onbewust oppikken. Het belangrijkste was wel de energie van de betrokken acteurs. Je werkt immers met tijdsprongen en dan moet het meteen duidelijk zijn in welke gemoedsgesteldheid het personage verkeert. Is hij onrustig? Energiek? Wil hij vechten? Of voelt hij zich gevangen in een vicieuze cirkel?”

Haarstijlen veranderen maar je vertrouwt niet op make-up om aan te geven hou ‘oud’ het personage op dat moment is.

“Het inwendige is veel belangrijker dan het uiterlijk. Via make-up kan je geen periode van 25 jaar coveren, daarom werkten we met de onderlinge blikken die aangeven in welke fase van hun relatie we zitten. Daarnaast is gewichtsverlies een indicatie. Je hebt nood aan iets reëels, een gezicht mag geen masker worden want dan verlies je de authenticiteit van het personage.”

Wie is de viezerik?

De openingsscène is verrassend. Het lijkt een scène uit een homodrama zoals Taxi zum Kloh (Frank Ripploh, 1980), maar het blijkt beeldmateriaal opgenomen door de politie.

“We wisten dat men in Duitsland werkte met beelden van verborgen camera’s om homo’s te veroordelen. Het Duitse materiaal is vernietigd maar in de V.S. vonden we beelden die ons inspireerden voor de look en het gevoel. Er is een link met film. Het medium is voyeuristisch en in deze scène is de kijker zowat de camera. Daarbij rijst de vraag: wie is hier pervers? Zijn de personages in beeld viezeriken of de toekijkende politiemannen? En wat met ons als toeschouwer?”

Grosse Freiheit/Great Freedom: Samen leven in gevangenschap.

Je filmde in de voormalige gevangenis van Maagdenburg. Een moeilijk uit te lichten locatie. Céline Sciamma’s DoP (director of photography) Crystel Fournier gebruikt bovendien belichting om de periodes te onderscheiden en verschillende registers te bespelen.

“Voor de authenticiteit was het cruciaal om te werken in een historisch gebouw en we vonden gelukkig deze oude gevangenis. Tijdens onze zoektocht overwogen we om in een studio, een volledig gecontroleerde omgeving, te filmen maar voor de atmosfeer was die echte omgeving cruciaal. Voor de look maar ook omdat het team een heel ander gevoel krijgt in een kader dat karakter én een historiek heeft. Het prikkelt je verbeelding, doet je nadenken hoe het gevangenisleven is, … Kortom, het doet iets met je.

Grosse Freiheit beweegt zich tussen twee genres: de gevangenisfilm en het liefdesverhaal. Dat drukken we visueel uit. Er is enerzijds de hardheid en afstandelijkheid van de gevangenis en anderzijds zijn er de tedere emoties en verbondenheid die voor zingeving zorgen in deze kille wereld. Gevangenisfilms creëren een claustrofobisch gevoel maar via de belichting leggen we ook warme accenten. Crystel vertrok van de realiteit. De bulblampen voor 1945, de vuil gele fluorescerende lichten van de fifties en het killere licht in de sixties. Zo konden we heel subtiel periodes anders doen aanvoelen.”

Grosse Freiheit/Great Freedom: Een passie voor vrijheid.

Van de ene cel naar de andere gevangenis

Aan het einde heb je droomachtige kleuren van de nachtclub waar je het personage volgt met een steadicam. Hans zit niet langer achter de tralies maar bevindt zich in een andere gevangenis.

“Dat kan je zo interpreteren. Het is trouwens een reële plaats die ontstond toen in 1969 gestopt werd met de vervolging, en er ontmoetingsruimtes voor homoseksuelen werden gezocht. Men gebruikte lege kelders om er kamers te ontwikkelen voor bezoekers. Wat me bevalt in de darkroom-cultuur die ook nu nog bestaat, is hoe ze werken met de symboliek van onderdrukking. Met tralies, politie-uniformen en kleine ruimtes. Dat is het een interessante manier van spelen met de symbolen van onderdrukking.”

‘Ik had gedacht dat het opwindender zou zijn’, zegt een gevangene bij het bekijken van beelden van de Apollo-maanlanding in 1969. Historische gebeurtenissen zijn soms minder dramatisch dan het echte, dagelijkse gevangenisleven.

“Daar ben ik van overtuigd. Bovendien staan gevangenen onverschillig tegenover evenementen die de buitenwereld creëert. Voor mij is het ook een haast surrealistisch beeld: mensen wandelen op de maan en je hebt nog altijd homoseksuelen in de gevangenis. Dat kan je toch niet vatten!”

Grosse Freiheit/Great Freedom: Een briljante Franz Rogowski.

Textuur en gevoel

Wanneer je Super8 Home Movies gebruikt, toon je ook de perforaties.

“Ik toon bewust de textuur omdat alles wat naar de buitenwereld verwijst niet geënsceneerd mocht lijken en eerder een found footage-gevoel moest hebben. Het geeft aan dat deze beelden niets te maken hebben met de realiteit in de gevangenis. Bovendien is het de vraag of ze het filmmateriaal ooit ontwikkeld en bekeken hebben. Daarom toon ik het ruwe materiaal. Onafgewerkt, ongemonteerd en met inbegrip van de perforaties.”

Franz Rogowski en Georg Friedrich zijn zeer goede maar ook bekende acteurs. Bestond de verleiding niet om te werken met onbekende acteurs?

“Ik koos hen niet voor hun bekendheid maar omdat ik graag met hen werk. Hun dramatische expressiekracht is sterk en hun interactie schitterend. Alles steunt op de manier waarop ze op elkaar inspelen. Zonder hen had ik deze film niet kunnen maken, hun samenspel creëert zoveel kracht en dynamiek dat ik me Grosse Freiheit niet met andere acteurs kan voorstellen. Via hun blikken, hun mimiek en hun lichaamsbeweging zeggen ze ontzettend veel. Voor hen was de kans die ze kregen om samen te werken een van de redenen om de film te doen.”

Draaide je chronologisch?

“We filmden periode per periode. Dat liet de acteurs toe het gevoel van een tijdsgewricht aan te houden. Maar organisatorisch was het een heksentoer, want wij moesten ook de andere periodes in het achterhoofd houden. Binnen de periodes hielden we het niet chronologisch, daar bepaalde de locatie eigenlijk de volgorde van opname.”

Grosse Freiheit/Great Freedom: Ode aan de liefde.

De nazi erfenis

Heel frappant is dat een homoseksuele gevangene van de nazigevangenis recht naar een naoorlogse gevangenis wordt gevoerd. De staat nam meteen het criminele stigma van homoseksuelen door de nazi’s over.

“Het feit dat deze mensen de overgang van een systeem naar een ander meemaakten, maar nog altijd illegaal waren interesseerde ons enorm. De geallieerden waren in zekere zin bevrijders, maar wat homoseksuelen betreft deden ze het omgekeerde.

Omdat ze gelijkaardige wetten hadden veranderden de Britten en Amerikanen niets aan de wet die van toepassing was tijdens het naziregime. Daardoor bleef homoseksualiteit strafbaar en golden de opgesloten homoseksuelen als criminelen die van de ene cel naar de andere werden gestuurd. Van het concentratiekamp naar de gevangeniscel. Het blijft straf dat ze toelieten dat homoseksuelen gemarteld en gedood werden. Zo komt de bevrijding in een vreemd licht te staan.”

Het sluit aan bij het feit dat veel verantwoordelijken ook na de oorlog hun job en functie behielden.

“Zij zorgden ervoor dat het systeem bleef verderbestaan en de overgang, wat betreft de repressie van homoseksuelen, gewoon doorliep. Maar wat mij het meest choqueerde was dat de geallieerden de kans hadden om de wetten te herdefiniëren en het niet deden. Ze behielden paragraaf 175, zeiden dat dit legaal was. Waarschijnlijk omdat ze zelf niet zo vrij waren in hun land en hun eigen geest.”

Hoe open stonden producenten voor deze film en dit onderwerp?

“Het is nooit gemakkelijk om geld te vinden voor een film, maar het thema vormde zeker geen hinderpaal. Integendeel zelfs. Producenten beseften dat dit verhaal nog nooit verteld was.”

Grosse Freiheit/Great Freedom: Licht in de duisternis.

Een universeel drama

Grosse Freiheit is een poëtische film waarin de tijd voorbijgaat maar tegelijk ook stilstaat.

“Daarom vind ik die mix van gevangenis- en liefdesfilm die ik aanhaalde ook zo sterk. Je weet niet waar ze zich afspelen en krijgt het gevoel dat het gebeuren zich buiten de tijd situeert. Het is altijd hetzelfde systeem: tralies, cellen, bewakers. Dat kan evengoed in Zuid-Amerika of in Azië spelen, tijdens de jaren twintig of de jaren tachtig, maakt niet uit.”

Dat stilstaan van de tijd is interessant in combinatie met de tijdsprongen die je maakt. Het valt op dat de protagonist vlot en handig zijn job in de werkplaats van de gevangenis doet …

“…en je gaat beseffen dat Hans die job al jaren voordien gedaan heeft. Dergelijke details waren belangrijk in onze niet-chronologische narratieve benadering. We lieten Franz Rogowski bewust overduidelijk maken dat die werkzaamheden niet enkel vertrouwd, maar ook tot in den treuren uitgeoefend waren. Voor hem vroeg dat wel veel voorbereiding want de handeling moesten soepel en automatisch lopen.”

Grosse Freiheit lijkt een Franz Kafka verhaal.

“Kafka is een groot auteur, iemand die de manier waarop verhalen verteld worden vernieuwde, en een sterke invloed voor mij. Het absurde, uitzichtloze gevangenisleven en het genadeloze, onpersoonlijke gerechtssysteem in Grosse Freiheit komen zo uit zijn wereld. De criminalisering van homo’s was puur Kafka.”

Zijn er nog literaire invloeden?

“1984 van George Orwell. Een dystopische roman, maar alles voelt echt aan. Grosse Freiheit lijkt een eng toekomstbeeld terwijl het verbonden is met het reële verleden. Bovendien zit iemand in de gevangenis omwille van liefde. Ook dat is 1984.”

Grosse Freiheit/Great Freedom: Internationale poster.

Geweld en warmte

De machteloosheid van het individu spreekt uit het feit dat we de bespreking van een mogelijke vrijlating enkel via de kier van een openstaande deur zien.

“We gaan nooit binnen omdat het om een oninteressante bureaucratische meeting gaat, maar ook omdat de beslissers net als de rechters onbereikbaar zijn. In tegenstelling tot de bewakers die meer vertrouwd zijn met het leven en het bestaan van de gevangenen. Daarom maken we hen ook menselijk en complex. Ze zijn niet zwart-wit. Soms gedragen ze zich sadistisch, dan weer blijken ze empathisch. Ik wou ook de menselijkheid van de gevangenen benadrukken.

Dit is bewust geen puur gewelddadige gevangenisfilm, er zit ook veel warmte en tederheid in de film. Het is dan ook een liefdesverhaal. Bovendien: dit is Duitsland en niet Amerika. Er zijn conflicten in de gevangenis, maar de bendevorming en de brutale strijd is veel minder. Ik bezocht veel gevangenissen en wat me opviel is dat gevangenen elkaar helpen, streven naar verbinding. Dergelijk verlangen vormt de onderstroom van Grosse Freiheit.”

Gent, 13 oktober 2021.

GROSSE FREIHEIT (GREAT FREEDOM) van Sebastian Meise. Oostenrijk-Duitsland, 2021, 117’. Met Franz Rogowski, Georg Friedrich, Anton von Lucke, Scenario Sebastian Meise & Thomas Rieder. Fotografie Crystel Fournier. Muziek Peter Brötzmann & Nils Petter Molvaer. Montage Joana Scrinzi. Art Direction Christine Dosch. Distributie Imagine. Release 16 februari 2022.

Grosse Freiheit/Great Freedom: Belgische poster.