Denis Villeneuve’s ‘Dune: Part One’ neemt zowel zichzelf als het boek (zeer) ernstig en kondigt (te) nadrukkelijk de sequel aan. En toch fascineert Villeneuve’s trip – die ondertussen tien Oscarnominaties verzamelde – bij elke visie, nu dankzij Blu-ray, een tikkeltje meer. Is het omdat de wilde fantasie van Herbert zich niet laat temmen?

“Het is makkelijk om je te verliezen in de concepten, in de schaal,” aldus de Canadese scenarist-regisseur Denis Villeneuve (°1967) in de making-of-documentaire van Dune: Part One, “maar uiteindelijk is het een heel sterk en complex verhaal.” Een dat volgens de Chileens-Franse filmmaker Alejandro Jodorowsky “te heftig en bizar is voor Hollywood, dat altijd water bij de wijn zal doen.”

Jodorowsky beet zich net als – de door mega-producent Dino De Laurentiis uitverkoren – Amerikaanse cineast David Lynch de tanden stuk op de futuristische geopolitieke allegorie.

Denis Villeneuve’s ‘Dune’: De verlosser op de woestijnplaneet.

Bij een eerste visie tijdens het filmfestival van Deauville vonden we Dune: Part One (deel twee is voor 2023) ook een afknapper: “Een monumentale trailer die illustreert dat cerebrale cinema een hersendode film kan opleveren.”

Maar bij nieuwe visies zagen we ondanks de kille stijl van Villeneuve (ongetwijfeld de meest humorloze Noord-Amerikaanse filmmaker) en zijn ambigue relatie met militarisme toch betoverende beelden die refereren aan Herberts universum. Beelden die een eigen leven gaan leiden. Beelden die een emotionele onderstroom aan de oppervlakte brengen.

Sixties tegencultuur

Frank Herberts tegen- en popcultuur versmeltende sciencefictionsaga uit 1965 was best extreem. Zeker omdat de door woestijnecologie, antropologie en parapsychologie gefascineerde schrijver neokoloniale exploitatie, religieus fanatisme en ecologische rampspoed fileerde.

Maar vooral ook omdat hij de tijdens de jaren zestig populaire bewustzijnsverruiming op cerebrale wijze integreerde in de heldentocht van zijn protagonist Paul Atreides, een jongeman die deel uitmaakt van een machtig geslacht in een feodaal galactisch keizerrijk. Waardoor hij eerder uitkwam bij surrealisme dan bij rationele pseudowetenschap. Absurd maar tegelijk een commentaar op maatschappij en tijdsgeest.

Denis Villeneuve’s ‘Dune’: Bikkelen om een specie.

Herberts Dune liep als parabel over verwoesting en uitbuiting via een inwendige ruimte, via fantasie en hallucinatie. De specie die 20.000 jaar in de toekomst ontgonnen wordt op de woestijnplaneet Arrakis – het terrein van reuze zandwormen en heroïsche guerrillastrijders (Fremen) – is een verslavende drug die niet enkel helderziendheid opwekt maar ook ruimtereizen faciliteert.

Zowat iedereen in alle uithoeken van het keizerrijk loopt stoned rond. Van de gemuteerde navigators over de perverse Harkonnens tot de zich als ziener, leider en supermens ontwikkelende Paul. Resultaat is verwarring en chaos, versterkt door valstrikken, samenzweringen en duistere plannen.

Toekomstdromen

“Dreams are messages from the deep” zijn de eerste woorden die we registreren in Denis Villeneuve’s Dune (2021). “Dromen zorgen voor goede verhalen,” zegt zwaardmeester Duncan Idaho later, “maar alle belangrijke dingen gebeuren wanneer we wakker zijn.”

Dat droomaspect was reeds heel erg aanwezig in de stripachtige versie van Dune (1984) van David Lynch. Een chaotische tragedie waar naast veel bordkartonneneffecten toch enkele frappante beelden opduiken: een in een vloeistof drijvend alienbrein, een zandworm die reageert op herkenbare ritmes, vreemde apparaten die sappen uitzuigen en het prettig gestoorde optreden van baron Vladimir Harkonnens neefje Feyd-Rautha (Sting).

Denis Villeneuve’s ‘Dune’: Mystiek en mysterie in de woestijn.

Lynch verslikt zich in de lengte en complexiteit van de saga – in Eraserhead en Blue Velvet kon hij meer werken met symboliek en het alledaagse, dan met het grandioze – en maakt enkele homofobe uitschuivers. De charme van zijn Dune is dat de visioenen van Paul uitvergroot zijn, de bizarre effecten van de drug duidelijk worden en de mystieke vechtstijl bevreemdende balletten oplevert.

Maar die fascinerende beelden zweven in het luchtledige. Lynch is nu eenmaal niet de koning van de exposition terwijl Frank Herbert alles verankert en toelicht. De auteur spendeerde niet toevallig vijf jaar aan het ontwikkelen van het ecosysteem van Arrakis en construeerde een ingewikkeld web van religie en filosofie om het klassieke verhaal van macht, strijd en verraad te onderbouwen.

De charme van David Lynchs Dune is dat de visioenen van Paul uitvergroot zijn, de bizarre effecten van de drug duidelijk worden en de mystieke vechtstijl bevreemdende balletten oplevert.

De aarde is uit beeld, terwijl mensen evolueerden tot biologische computers, paranormale heksen en mentale ruimtereizigers die gebruikt worden door nobele geslachten in hun strijd om de als motor van de galactische economie fungerende mystieke ‘spice’.

Dat alles vergt veel expositie en Denis Villeneuve neemt daar in tegenstelling tot Lynch tijd voor. Zoveel tijd dat Dune: Part One een reuze trailer voor de sequel lijkt. Onderstreept door de tot het publiek gerichte laatste gesproken woorden van deel 1: “This is only the beginning!”

Denis Villeneuve’s ‘Dune’: Actie, strijd en zandmonsters.

Blockbuster cinema

Zoals het hedendaagse blockbuster cinema betaamt, bevat Dune: Part One indrukwekkende speciale effecten om ruimteschepen, ornikopters, laserwapens, waterrecyclerende pakken en spice-oogstmachines op een realistische wijze tot leven te brengen. “Het was een lang proces omdat elk dingetje ontworpen moest worden om te proberen de geest van Frank Herberts boek te respecteren”, klinkt het in de making-of.

Denis Villeneuve neemt het bronmateriaal ernstig en wil niet enkel op digitale effecten betrouwen: “Ik ben ervan overtuigd dat je zo veel mogelijk moet bouwen want dat beïnvloedt het acteren en de verbeelding van de acteurs.”

Denis Villeneuve neemt het bronmateriaal ernstig en wil niet enkel op digitale effecten betrouwen: “Ik ben ervan overtuigd dat je zo veel mogelijk moet bouwen want dat beïnvloedt het acteren. Het beïnvloedt de verbeelding van de acteurs. Het beïnvloedt mij als regisseur. Er ontstaan heel veel ideeën ter plekke door de manier waarop het licht valt. Je benadert de realiteit anders als je in een echte omgeving bent.”

Daarnaast werkt hij didactisch met scènes die veel toelichten (het bonusmateriaal van de Blu-ray bevat filmpjes die nog verder gaan) in instructieve decors.

Een muurschildering van de zandworm zegt iets over cultuur en religie op de planeet, een claustrofobische slaapkamer geeft de angst aan om verpletterd te worden, dikke muren benadrukken de natuurkracht (wind met snelheden van 880 km/u).

Architectuur creëert betekenis bij Villeneuve, die meer een universum wil creëren dan een verhaal vertellen: “Frank Herbert bouwt werelden. Het kostte jaren om Dune te maken, want het was een uitdaging om de strekking van zijn boek te respecteren en in beeld te brengen.”

Denis Villeneuve’s ‘Dune’: Trainen van geest en lichaam.

Een organische wereld

“Het belangrijkste was dat ik het ontwerp van Herberts universum op de natuur wilde  baseren,” stelt Villeneuve, “het licht, de wind, het stof. Zodat je voelt dat die werelden echte natuurlijke omgevingen zijn.”

Ook de zandworm werd fysiek en tastbaar met schubben en een ruwe huid: “De zandworm is een enorm wezen dat meer dan 500 meter lang kan zijn. Hij gaat diep de woestijn in en is een territoriaal dier dat de specievelden wil beschermen. We benaderen de worm met dezelfde zorg als toen Herbert de worm als een bioloog creëerde. Waarbij hij aangaf hoe dit wezen is getransformeerd, hoe het zich heeft aangepast aan de omgeving en hoe het zich voedt, jaagt, beweegt en gedraagt.”

Haast terloops legt de Fremen-woordvoerder de vinger op de wonde door te stellen dat de Atreides en Harkonnen hetzelfde doen: “Hier komen, het kruid nemen en niets terug geven.” De roofheerschappij van imperialisten.

In deze tactiele en organische wereld vertelt Dune: Part One hoe de familie Atreides in de val loopt van een keizer die steeds jaloerser werd op hun groeiende populariteit, en oorlog ziet als een middel om macht en rijkdom te vergroten. Dat leidt tot scanderende troepen (“Atreides!”) en epische gevechten.

Villeneuve’s houding t.o.v. van militarisme is daarbij ambigu, hij toont de brutaliteit van het oorlogsgeweld maar serveert ons niet meteen een anti-oorlogsfilm. Getuige de coole heroïek van de Fremen en de abstract gehouden impact van een als een game evoluerende strijd (“Let’s fight like demons!”, zegt Duncan Idaho). Haast terloops legt de Fremen-woordvoerder de vinger op de wonde door te stellen dat de Atreides en Harkonnen hetzelfde doen: “Hier komen, het kruid nemen en niets terug geven.” De roofheerschappij van imperialisten.

Denis Villeneuve’s ‘Dune’: Lady Jessica, mystiek en mysterie.

De witte verlosser

Het eerste deel van Villeneuve’s tweedelig sciencefictionepos staat niet stil bij de imperialistische logica en de contradictie van een mensheid die in de verre toekomst opnieuw geregeerd wordt door hertogen, baronnen en keizers. Terwijl Herbert het planetair feodalisme doordrenkt van tristesse.

Het rigide systeem heeft bij hem duidelijk alle leven uit de mensen gezogen. Terwijl zijn personages ageren vanuit een soort noodzaak, een inwendige gedrevenheid die botst met structuren die fatalisme willen opleggen.

Herbert doordrenkt het planetair feodalisme van tristesse. Het rigide systeem heeft bij hem duidelijk alle leven uit de mensen gezogen.

In die zin is bij Herbert de jihad waar Paul de drijvende kracht zal van worden niet zozeer een via visioenen gereveleerde, onrustwekkende mogelijkheid, maar een tragische keuze voor het minste kwaad. Dat er veel doden zullen vallen is erg maar onafwendbaar, het alternatief is enkel meer doden.

Van een tragische figuur wordt Paul Atreides, troonopvolger van een adellijke familie, bij Villeneuve een uitverkoren leider, een Messias (acteur Timothée Chalamet zorgt voor een licht arrogant charisma) die op basis van zijn afkomst voorbestemd is om met de Fremen de mensheid naar een glansrijke toekomst te leiden.

Denis Villeneuve’s ‘Dune’: Uitbuiting en militaire logica.

Visioenen lijken even de grens tussen fantasie en werkelijkheid te doen vervagen maar blijken heldere voorspellingen: Pauls lot ligt vast, hij is de witte verlosser van de bewoners van de zandplaneet. Terwijl de boeken diep ingaan op ecologie, kolonialisme en het libertair streven als centrale autoriteit te ondergraven (waardoor Paul zijn status van witte Messias vernietigt), blijft de film ondanks de uitgebreide expositie, en het benadrukken van de ingewikkeldheid van het verhaal, aan de oppervlakte.

Dune is fatalistisch: personages hebben amper impact op het verloop van de dingen en de uiteindelijke afloop ligt vast. De positie die personages innemen in het universum bepaalt hun traject en ontwikkeling.

Autoreflexieve cinema

Kolonialisme wordt bekritiseerd maar niet gefileerd. Het cliché van het in harmonie met de natuur levende exotische volk dat kennismaakt met een witte verlosser die hen introduceert in een grotere wereld blijft overeind.

Terwijl elke mogelijke machtsovername relatief is: na het verslaan van de tirannen wenkt er voor de Fremen (‘free men’, vrije mensen, bij Herbert) geen zelfbeschikking. Bloedlijnen blijven de staat der dingen bepalen. Een echte revolutie blijft buiten beelden. De dictatuur van eugenetica is onwrikbaar.

Denis Villeneuve’s ‘Dune’: Timothée Chalamet als Paul Atreides.

Dat heeft veel te maken met het feit dat de regisseur van Polytechnique (2009), Incendies (2010), Prisoners (2013), Sicario (2015), Arrival (2016) en Blade Runner 2049 (2017) wel een getalenteerd maar geen rebels cineast is.

Villeneuve heeft bovendien de lef en ambitie om klassiekers – na Blade Runner nu Dune – aan te pakken maar hij slooft zich wel uit om te onderstrepen dat zijn aanpak respectvol is. Vandaar zijn gedetailleerde reconstructie van de wereld van Herbert. De vele verwijzingen naar het boek. De uitgebreide expositie van personages, locaties en plots waardoor het eerste deel een lange aankondiging van de sequel lijkt.

Met grote macht (het budget om Dune te verfilmen) komt grote verantwoordelijkheid (trouw aan de cult-scifiroman) lijkt Villeneuve wel te denken. Zijn obsessie en ontzag vertalen zich in reflexieve cinema, een volledig in zichzelf gekeerde film die nadrukkelijk verwijst naar de invloedrijke roman (waarvan de erfenis ook in Star Wars en The Matrix te bespeuren valt).

Villeneuve’s Dune gaat over Herberts Dune, bevraagt in tegenstelling tot de boeken niet de wereld en het tijdsgewricht waarnaar de allegorie verwijst. Al zegt Dune: Part One natuurlijk wel iets (nee: veel) over de huidige tijdsgeest, over de heersende cultuur van het narcisme op het moment dat de vloek van de ‘onverfilmbare literaire klassieker’ werd getrotseerd.

Denis Villeneuve’s ‘Dune’: Kunst, religie en zandwormen.

Subtekst en onderstroom

Denis Villeneuve heeft weinig subtekst geschoven in zijn door zichzelf betoverde film. Op enkele voorzichtige verwijzingen naar klimaat, gender en ras na.

Van Herberts afrekening met corporate Amerika en pleidooi voor ecoradicalisme is er ook geen spoor. Vraag is of Villeneuve bij deel 2 Herbert – die er belangeloze planetaire samenwerking t.b.v. het milieu naar voor schuift – zal volgen en of naast ecologie ook antikoloniale strijd en psychedelisch druggebruik zullen opduiken.

De dystopische toekomstvisie van Herbert bevatte immers een bitterheid die we van Amerikaanse blockbusters niet gewoon zijn.

Veel zal afhangen van hoe donker de overwinning van Paul Atreides zal kleuren. De dystopische toekomstvisie van Herbert bevatte immers een bitterheid die we van Amerikaanse blockbusters niet gewoon zijn.

Gelukkig is er een emotionele onderstroom vol onrustgevoelens die bij elke nieuwe visie van Dune: Part One sterker bijblijft en langzaam onze ergernis omtrent het kille en volledig in zichzelf gekeerde karakter van Villeneuve SF-epos doet afnemen. “In Dune draait alles om ritme,” stelt de cineast, “ritme is leven en, belangrijker nog, ritme kan dood zijn.” Dat ritme wordt bepaald door de actie, de montage maar vooral ook de muziek (“de filmmuziek is geïnspireerd op het geluid van de wind op het zand en het ritme”) en de soundscape.

Denis Villeneuve’s ‘Dune’: De odyssee van Paul Atreides.

Onrust en twijfel

“Nieuwe, nog niet gehoorde geluiden ontwikkelen tijdens het opnameproces hielp om de sfeer en de karakterontwikkeling tot leven te brengen”, benadrukt Villeneuve. En natuurlijk droegen ook mystieke elementen als ‘de stem’ hiertoe bij. De onrustgevoelens die daarbij een permanente onderstroom worden, zaaien twijfel bij de protagonist. Onzekerheid omtrent de grens tussen droom en werkelijkheid, tussen verraad en trouw, tussen keuze en lotsbestemming. Vragen bij de natuurlijke orde van de dingen. Zelftwijfel.

Die emotionele en mentale onrust vernietigt het beeld van de leider-uit-een-stuk, de charismatische witte redder, de voorbestemde messias. Het is alsof Herberts wilde fantasie zich via een omweg laat voelen. Dergelijke tegenstellingen houden Villeneuve’s uitstap in het Herbert universum levendig en maken ons nieuwsgierig hoe hij dit avontuur gaat afronden. Met Dune: Part Two en de tv-reeks Dune: The Sisterhood.

Denis Villeneuve on set.

DUNE: PART ONE van Denis Villeneuve. USA-Canada 2021, 155’. Met Timothee Chalamet, Rebecca Ferguson, Oscar Isaac, Josh Brolin, Stellan Skarsgard, Dave Bautista, Stephen McKinley Henderson, Zendaya, Charlotte Rampling. Scenario John Spaights, Denis Villeneuve & Eric Roth naar Frank Herbert. Muziek Hans Zimmer. Fotografie Greig Fraser. Montage Joe Walker. Production Design Patrice Vermette. Extra’s Blu-ray: Documentaires. Distributie Warner Bros.

DUNE van David Lynch. USA-Canada 1984, 140’. Met Sting, Kyle MacLachlan, Max von Sydow, Patrick Stewart, Linda Hunt. Scenario David Lynch naar Frank Herbert. Muziek Toto. Fotografie Freddie Francis. Montage Anthony Gibbs. Production Design Anthony Masters. Distributie dvd Entertainment One.

FRANK HERBERT’S DUNE SAGA, Books 1-6, Uitgeverij Penguin Random House, Paperback heruitgave 2020.

FRANK HERBERT’S DUNE, DE GRAPHIC NOVEL, adaptatie Brian Herbert & Kevin J. Anderson, Silvester Strips, 2021, 162 pagina’s.

Denis Villeneuve’s ‘Dune’: De lange tocht door de woestijn.