Ik herinner me nog een Oost-Duits onderzoek uit de tweede helft van de jaren 80: daarin werden administratieve krachten bevraagd over hun beleving van de introductie van de computer in hun werkomgeving. De antwoorden waren eensluidend: 97,5 procent liet zich als zeer tevreden uit, omdat het werk sneller verliep en er zo meer vrije tijd overbleef. Hetzelfde geluid konden we even later uit alle hoeken horen. Ook bij economen: er groeide een sterk geloof in de zegeningen van de informatica als groei-industrie, en in het zog ervan een boomende vrijetijdsindustrie. Illustratief daarvoor waren de grootse reconversieplannen met recreatieparken bij de mijnsluitingen in Limburg.
Stilaan wordt duidelijk dat de burotica zelden in functie wordt gesteld van de emancipatie uit het arbeidsproces. Dit in tegenstelling met de robotica in de maakindustrie in de jaren 70, toen de werkweek werd ingekort. Vandaag de dag worden administratieve en andere medewerkers meer dan ooit ondergedompeld in de arbeid, moeten ze harder en meer en langer werken in functie van productiegroei. De beweging rond onthaasting, kwali-tijd en slow living wordt in de marge gedrukt. ICT maakt de ‘ratrace’ alleen maar heftiger. Er staat geen rem op de toename van allerlei psychosomatische klachten, en evenmin op de uitval wegens burn-out en depressie. Met het toverwoord digitale vernieuwing wordt het ezeltje genadeloos opgezweept: er is altijd en overal voor iedereen achterstand in de digitalisering.
Daarenboven neemt de sociale uitsluiting toe. Mensen die niet mee kunnen, komen vaak voor gesloten deuren te staan. Hetzelfde geldt voor de kritische burgers die niet mee willen hollen, mensen die ervoor kiezen om in een biotoop te leven in plaats van in een technotoop waaruit de laatste rust en stilte wordt verdreven.
Ook het verhaal dat de ICT tot besparing van grondstoffen zou leiden blijkt een mythe. Vaak wordt verwezen naar het papierverbruik (trouwens een hernieuwbare grondstof), maar de printers ratelden nooit zo druk. Ondertussen worden allerlei zeldzame mineralen in grote hoeveelheden onttrokken aan de aarde (en weldra aan de diepzee) in sociaal erbarmelijke omstandigheden. We vertoeven hier zelden in een wereld van fair trade, maar wel van veelal economische oorlog met dikwijls gewapende conflicten. Ook de opgetelde energieconsumptie (van productie tot provider en gebruiker) is niet te schatten.
Natuurlijk zorgt de moderne technologie voor grote en zinvolle vooruitgang in het wetenschappelijk onderzoek en voor nieuwe inzichten over de kosmos en onze plaats daarin. Maar op schoolniveau, bij onze leerlingen, merken we weinig van verhoogde kennisverwerving, zeker niet op het gebied van maatschappelijk of filosofische inzichten. De leescultuur wordt opgeslorpt in een verhoogde consumptie van berichtjes.
Op basis van deze observaties kom ik toe aan mijn pleidooi aan het adres van de overheden, om op een kritische en bezadigde manier na te denken over de integratie van digitale technieken in onze leefwereld. Digitalisering kán emancipatorisch werken. Maar dan moeten we zeker vermijden dat het technologisch-industrieel systeem als een losgeslagen rollercoaster zonder remmen de mens onderwerpt aan zijn bewegingen, in plaats van bij te dragen tot het Bruto Nationaal Geluk.
