Mijn lieftallige eega en ik zaten in de trein naar Brussel, we
kwamen terug uit Amsterdam waar ik de avond te voren, tijdens de nacht van de
filosofie, een interview had gegeven over De
Oorsprongen of het Boek der Verbazing, mijn boek met filosofisch-poëtische
mini-essays dat pas verschenen was. Ik zat net te denken dat het vreemd was dat
wij zoveel ‘geestige’ gesprekken hebben maar dat er nog nooit één tot een
‘oorsprong’ was uitgegroeid, toen Leen mij plots vroeg: ‘waar komt het woord
roman eigenlijk vandaan?’ Ik wist het niet. Maar ik vond het een goeie vraag.
Een heel goeie vraag. Te meer dat het mij zelf verbaasde dat ik daar nooit had
bij stilgestaan en geen enkele professor het ons geleerd had, en ik het ook
nergens in een boek had gelezen, voor zover ik me kon herinneren. Ik begon te
improviseren. Roman, … roman de la rose,
… Romeins, in de zin van heidens, profaan verhaal in tegenstelling tot een
religieus, christelijk, theologisch verhaal, uit de ‘heilige geschiedenis’.

Leen vond het maar niks, en ze protesteerde tegen
het feit dat als je iets opzoekt je dan weer doorverwezen wordt naar iets waar
je niets aan hebt. Ik zei dat is toch altijd zo: romaans komt van Romeins, Romeins
van Rome, Rome van.., en zij, met de haar eigen kinderlijke humor: ‘van Romulus
en Remus!’. ‘Ja, goed’, zei ik meesmuilend, maar we weten inderdaad nog altijd
niet wat Rome (of Romulus) nu eigenlijk betekent’.

‘Ah nee, dat bedoel ik nu juist’, zei ze tegelijk
verongelijkt en blij dat ik haar gelijk gaf. Ze gaf het voorbeeld van de
oorsprong van haar naam die ze ooit eens had opgezocht. Magdalena betekent
‘komend uit Magdala – daar je je toch niets aan’. Ik keek haar verbaasd
aan. Magdala, ik wist het ook niet liggen, maar toen Leen er mij op wees dat
het wellicht in antieke Palestina moet hebben gelegen, of toch dichtbij, dacht
ik even dat het een door de Israeli’s in 1948 weggewist dorp zou kunnen zijn.
‘Misschien zit hier een roman in’, zei ik nadrukkelijk de wenkbrauwen op en
neer bewegend… 

Voor mij was het in elk geval een
linguïstische revelatie: Magdalena is zoals Madrilena: vrouw uit Madrid.
Magdalena is de vrouw uit Magdala. (En Maria Magdalena dus Maria van Magdala. Ze was volgens hardnekkige geruchten de vrouw van Jezus de Nazarener. Interessante casting… Want als mijn vrouw uit Magdala komt, dan ben ik natuurlijk de Messias… – heb altijd al gedacht dat er iets loos was: maar het is nauwelijks een revelatie: mijn christuscomplex is oud nieuws:) En de afkorting Lena, Leen, is dus een
uitgang. Beetje vreemd of koddig. Alsof je iemand Aar of Tje zou noemen. 

‘We’re in business’, siste ik enthousiast terwijl ik met mijn vinger knipte. Ik besefte dat
we die ontbrekende oorsprong (van Leen en mij) op het spoor waren, maar zei
haar dat niet om de geestige conversatie en gedachtestroom niet te onderbreken.
En ik nam er mijn werkschrift bij om alvast een en ander te noteren. En toen,
al sprekend en noterend, als commentaar op we’re
in business): ‘Je moet wakker zijn. Anders heeft het leven geen zin. Als ik
niet wakker ben, heeft het leven geen zin voor mij. Dat is echt zo, nog nooit
heb ik dat zo duidelijk beseft. Als ik moe, katerig of misselijk ben, of gewoon
niet in mijn sas, dan ben ik gedeprimeerd. Omdat de hevige klaarte, alleen de
hevige klaarte van de geest mij een gevoel van vervulling verschaft. Naast
natuurlijk de roes en het feest, die voor bovenvermelde ellende zorgt. Een
moeilijke evenwichtsoefening. Nu, staan blijft: Je moet Wakker zijn. Anders
heeft het leven geen zin’.

Nu, wakker of niet, op naar Magdala! Waar ligt dit
romaneske stadje of dorpje? Ik heb het bij thuiskomst even gegoogled (opgezocht
op internet moet ik zeggen, of in de zoekmachine ingetikt) en… Ik had gelijk.
Believe it or not.  Hier alles over Magdala (op basis van Wikipedia
Engels). ‘Al-Majdal, een Palestijns dorp dat werd
ontvolkt in de aanloop naar de Arabisch-Israëlische oorlog van 1948 werd
geidentificeerd als de site van dit Magdala. De moderne israelische gemeente Migdal
(of Khirbet Medjdel), gesticht in 1910 en gelegen op 6 km ten Noord-Westen
van Tiberias, heeft zich uitgebreid in het gebied van dat voormalige dorp.’
Einde citaat. En of ik gelijk had. Magdala is in 1948
ontruimd. Wikipedia gebruikt het kuise ‘depopulated’, ontvolkt. Maar uit het
citaat blijkt overduidelijk dat het dorp gewoon is weggewist, wellicht
toen al met de grond gelijk gemaakt en vervolgens ingepalmd door een
joodse nederzetting. Het gaat zoals het voorbeeld van Magdala duidelijk
maakt bij de vestiging van Israël wel degelijk om een ethnische
zuivering en die etnische zuivering duurt voort tot op de dag van
vandaag. Dat laatste is heel letterlijk te nemen: op dit eigenste moment,
terwijl ik dit stuk afwerk – we zeggen en schrijven juli 2014 – wordt Gaza
gebombardeerd. Al meer dan 1000 doden, vooral vrouwen en kinderen…. Hoe
meer de kolonisering van Palestina voor Israël onhoudbaar wordt, hoe meer
massaslachtingen we mogen verwachten.

Ik had de naam van mijn vrouw nog nooit zo mooi
gevonden. Zo diep. Hoe pijnlijk het ook is.  Ik heb haar gezegd dat we samen
eens op bedevaart moeten naar Magdala. Een interessante bestemming voor als we
eens eindelijk samen naar Palestina gaan en bij Alessandro en Sandi in
Bethlehem op bezoek zijn. 

Maar, we zijn er nog niet. Magdalena’s hamvraag
blijft: waar komt het woord roman in godsnaam vandaan? De essentie van de
herkomst van de benaming is eenvoudig: het gaat om het Romaans als volkstaal:
alle boeken werden in het Latijn geschreven, alles wat in de volkstaal werd
geschreven heette dus roman, in de zin van ‘(in het) Romaans’. Ik zat er dus
wel naast. Maar dan weer niet helemaal: Latijn tegenover volkstaal staat niet
zo heel ver af van heilig en profaan (en natuurlijk dat roman iets met Rome had
te maken, dat was natuurlijk te vanzelfsprekend voor woorden.)

Het belangrijkste inzicht dat ik opdoe als ik het
Franse-wikipedia artikel over het trefwoord roman lees, is dat de roman vele
oorsprongen heeft, en vanaf het begin een heterocliet, heterogeen genre is
waarin allerlei andere genres samenkomen. Dat is ook wat Kundera zegt in zijn Kunst van de roman. En het mooiste wat alle inzichten die hij met  de lezer deelt, is voor mij dit: ‘Het komt er niet op aan de handeling voort te
stuwen, maar haar te onderbreken’. Dat vind ik altijd weer de moeite om bij
mijn studenten van de afdeling ‘schrijven’ (waar we het essay ‘De verguisde
erfenis van Cervantes’ lezen) te benadrukken. Precies het tegendeel van wat de
hollywoodiaanse scenariotreaditie leert. 

Het heeft ook iets messiaans: het komt er niet op
aan de geschiedenis voor te stuwen, maar haar te onderbreken (Dat is de
essentie van heel Benjamins geschiedfilosofie natuurlijk). De onderbreking is
de verlossing uit de mythe van het verhaal, het verhaal van de mythe. Een
ontwaken uit het bedrog van de droom die het leven is (volgens de beroemde
boutade van Calderon); een emancipatie uit de illusie ook. Elk verhaal is een
illusie: in de echte wereld kent de loop der dingen geen begin, midden en einde
– een leven is geen verhaal maar een samenraapsel van voorvallen. Dat ontwaken
heeft altijd iets van een verlichting uit het donkere, opake, troebele,
dubbelzinnige van het verhaal (bijvoorbeeld de etnische zuivering en tabula
rasa van Magdala!), en dus heeft het altijd iets van een illuminatie, een
visioen waarin plots een samenhang oplicht. Vandaar dat een essay niet
noodzakelijk hecht aaneenhangt, maar een aantal elementen samen legt, die soms,
zoals in dit mini-essay, erg uiteenlopend kunnen zijn: een willekeurige of
toevallige naam (weliswaar van een geliefde), een verdwenen Palestijns dorpje,
het idee van wakkerheid en de vraag naar de oorsprong van de roman.

Dat is misschien de les die ik kan trekken uit mijn
treingesprek met de vrouw uit Magdala: de essayist beschrijft geen handelingen,
maar onderbrekingen (kleine voorvallen op de trein van de grote geschiedenis –
die een onafzienbare kettingreactie van tragedies, catastrofes, oorlogen,
rampen, en ja, koloniseringen en etnische zuiveringen is). Het essay is
een onderbreking, het stilleggen van de handeling. Contemplatie! Beschouwing is
precies dit: niet-handelen – van het
onderwijs zonder woorden en de kracht van het niet-handelen van Lao Tse over de
Griekse scholè en het Romeinse otium (in contrast met het overbekend
klinkende negotium – handel drijven) tot
de gebedsroutines in middeleeuwse kloosters.

Om het tot het uiterste te drijven, zou men kunnen
concluderen: de roman vindt zijn eindpunt in het essay. Nu, dat kan natuurlijk gemakkelijk
worden weggezet als grootspraak van een tot essays gedoemde schrijvelaar. Het
zij zo. Staan blijft: het essay als onderbreking, als stilleggen van het
geschieden. Zoals dit treingesprek een still
is uit de film van mijn – van ons leven, Magdalena.