Elk jaar komt de ngo ‘Reporters without Borders’ naar buiten met de publicatie van de door haar opgestelde wereldranglijst van de persvrijheid. Op een fraaie tweede plaats staat daar dit jaar buurland Nederland te pronken. België, enkele jaren geleden nog te bespeuren in de kop van het peloton, moet het ondertussen stellen met een 21ste plaats. Maar zegt de mate van persvrijheid wel iets over de kwaliteit van de journalistiek? Je kan in deze contreien dan wel schrijven wat je wilt zonder in angst te moeten leven een kopje kleiner te worden gemaakt, maar levert dat degelijke journalistiek op? Zijn het alleen kniesoren en querulanten die zich druk maken over wat de media ons presenteren, of is er meer aan de hand?
In ‘De Nieuwsfabriek’, het nieuwe boek van Rob Wijnberg, wordt juist de kwaliteit van de hedendaagse journalistieke productie onder de loep gelegd. Wijnberg, van opleiding filosoof en van 2010 tot 2012 nog hoofdredacteur geweest van nrc.next, blijkt de aangewezen persoon om het mediacorpus met het fileermes te lijf te gaan.
Hij windt er alvast geen doekjes om. “Nieuws is de grootste onopgemerkte verslaving van onze tijd.” Nu ja, onopgemerkt? Het is niet voor niets dat infobesitas hoe langer hoe meer als ziektebeeld ingeburgerd geraakt. Van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat word je bestookt met een overdaad aan nieuws. Op de radio, in kranten en tijdschriften, on line, op televisie, het houdt gewoon niet op. Keer op keer dezelfde berichten met als je geluk hebt hier en daar een komma verschil.
Maar er valt meer op aan te merken. Je kan er moeilijk om heen dat je niet veel wijzer wordt van deze constante nieuwsstroom. De hoofdmoot van de hedendaagse berichtgeving is dusdanig oppervlakkig dat je je evengoed volledig niet met het nieuws kan bezighouden. Het nieuws vermijden levert zelfs verbluffende resultaten op, althans de door Wijnberg aangehaalde Zwitserse schrijver Rolf Dobelli: “Minder afleiding, meer tijd, minder angst, diepere gedachten en meer inzichten.”
Rob Wijnberg laat de meest heikele punten de revue paseren. Journalistiek ten dienste van de economie met als consequentie ‘het papegaaiencircuit’ van de hedendaagse nieuwsvoorziening en de teloorgang van arbeidsintensieve onderzoeksjournalistiek. De waan van de dag en het juk van de kijkcijfers en lezersaantallen. Vederlicht infotainment met –oh nee- sportjournalisten die politieke praatprogramma’s modereren. Don’t worry, be happy. De onbedwingbare neiging van de homo opiniens meningen te ventileren, liefst amper onderbouwd en liefst over de meest pietepeuterige niemendalletjes eerst. Schaamteloze schandpaaljournalistiek en het wegvallen van de grens tussen oordelen en veroordelen. Feiten checken? Ben je mal! En verder nog verklaringsdrift, ontknopingsdrang, soundbytejournalistiek, vooruitgangsblindheid, mediamythes… genoeg elementen die de moeite van het kritisch overdenken waard zijn.
Potentiële lezers die zich wellicht laten afschrikken door de veelvuldige verwijzingen naar de Nederlandse journalistieke context mogen gerust zijn. Net zoals ‘Je hebt het niet van mij, maar…’, de antropologische analyse van Joris Luyendijk over het Nederlandse Binnenhof, evengoed van toepassing is op Belgische Wetstraat, vallen de door Wijnberg neergeschreven bevindingen over het Nederlandse medialandschap om te zetten naar de Belgische context. Grosso modo zullen dezelfde marktmechanismen het medialandschap beïnvloeden.
Naast de kritische opsomming van wat er zoal in de nieuwsfabriek misloopt, geeft Rob Wijnberg ook een blauwdruk mee voor een ander soort journalistiek. Een beetje summier weliswaar, maar de geschetste krijtlijnen doen het beste vermoeden voor zijn aangekondigd mediaproject. Een coöperatief model, waarbij de lezers aandeelhouders worden en adverteerders overbodig, zou best wel eens the next big thing kunnen zijn.
Meest gehoorde kritiek op dit boek tot nu toe is dat de gepresenteerde analyse niet nieuw is. Et alors? We gaan toch niet zeuren. Het feit dat er ondertussen reeds verschillende auteurs zijn geweest die zich geroepen voelden een soortgelijke stellingname te verdedigen, geeft alleen maar de noodzaak van de herhaalde analyse aan. Dat journalisten ondertussen al enkele jaren vertrouwd zijn met de door Wijnberg opgesomde bedenkingen, lijkt niet meer dan evident. Het zou eerder getuigen van een weinig professionele houding indien dit niet het geval zou zijn. Tegelijk kan je niet anders dan vaststellen dat ondanks het gegeven dat de analyse reeds enkele jaren geleden bekend is geraakt onder de spelers in het medialandschap, er nagenoeg niemand wezenlijke stappen heeft ondernomen om het journalistieke niveau op te krikken. Grootste gevolg is dat meerwaardezoekers gedesillusioneerd afhaken. Weg dan maar met de dagelijkse krant. Het huis uit die televisie. Dan maar boeken lezen om relevante informatie te vergaren, zo luidt hun devies. De conclusie van Dobelli indachtig kan je hen geen ongelijk geven.
De vlotte stijl van Rob Wijnberg maakt ‘De Nieuwsfabriek’ bovendien toegankelijk voor een breed publiek, wat een ruime verspreiding van deze analyse alleen maar kan bevorderen. Het merendeel van de bevolking bekijkt de werkelijkheid door de niet bepaald rooskleurige bril die de media voorhoudt, en staat er amper bij stil dat dit een vertekend mens- en maatschappijbeeld oplevert. Omdat positieve verhaaltjes nu eenmaal niet zo vlot verkopen en niet helpen kijkcijfers op te krikken, wordt de perceptie hoofdzakelijk op een negatieve wijze vertroebeld door de doemscenario’s die dagdagelijks worden voorgeschoteld. Juist om mensen de mogelijkheid te bieden de mechanismen achter de media te vatten en, hierop anticiperend, hun visie op mens en maatschappij bij te schaven, is het wenselijk dat dit boek vlot over de toonbank gaat. En het zou helemaal mooi zijn als ‘De Nieuwsfabriek’ door leerkrachten opgepikt wordt. We hebben toekomstige generaties nodig die de nieuwsstroom met kritische blik bekijken. De bevindingen uit dit boek kunnen helpen deze blik te ontwikkelen. Agogisch verantwoord materiaal, lijkt mij. Een bank vooruit, Rob.
Rob Wijnberg
De nieuwsfabriek. Hoe media ons wereldbeeld vervormen
De Bezige Bij
Amsterdam
2013
ISBN 978 90 234 7758 7
