De grootste verrassing die avond was dat Erdogan zich voordat hij de natie uit betrekkelijke onzekerheid verloste, eerst door Al Jazeera liet interviewen. Dat vond hij kennelijk belangrijker. Dat interview was weinig opzienbarend. Waar het meest van op werd gekeken was dat hij het nieuws over de couppoging naar eigen zeggen niet vernam van de nationale inlichtingendienst MIT.

In plaats van MIT was het Erdogans zwager die hem op de hoogte bracht van de couppoging. In Turkije was de vraag hoorbaar wie die man is dat hij daarvan op de hoogte was. Ze zullen daar bij Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) vast wel een verklaring over hebben liggen. Het blijft echter vreemd dat Erdogan niet in eerste instantie van MIT over de staatsgreep hoorde, terwijl die inlichtingendienst daar een paar uur eerder wel een aantal generaals over informeerde. Sommige van deze heren vierden op dat moment een trouwpartij in Istanbul. Opmerkelijk genoeg gingen ze door met feestvieren alsof er niets aan de hand was.

Toen Erdogan, zonder in detail te treden bij Al Jazeera, zei dat andere landen bij de couppoging betrokken waren geweest, vroeg ik me af of het vraaggesprek ook op de Arabisch variant van het nieuwskanaal werd uitgezonden. Het moment waarop ik vaststelde dat dit zo was viel samen met een herinnering aan een artikel in een regeringsgezinde krant van ruim een half jaar geleden.

Voordat ik daar in dit lange artikel aan toe kom is het echter van belang om eerst te beschrijven wat ik de laatste dagen vond over een mogelijke Arabische link bij de couppoging.

Breitbart

Op 17 juli, twee dagen na de couppoging, citeerde de Israëlische onderzoeksjournalist Aaron Klein op de website Breitbart een niet nader omschreven ‘Arabische inlichtingenbron’. Die had volgens Klein gezegd dat ‘Turkije ervan overtuigd is dat Arabische landen betrokken waren bij de mislukte staatsgreep van vrijdagavond.’

De bron van Klein zei dat Turkse ambassades en inlichtingenfunctionarissen in het Midden-Oosten bewijzen proberen te vergaren over spionageactiviteiten van de Verenigde Arabische Emiraten (VAE) en Egypte in verband met de couppoging. Beide landen zouden samen geprobeerd hebben om Erdogans regime te ondermijnen, stelt Klein.

Hij voegde daaraan toe dat de VAE en Egypte de ‘meest bittere vijanden van de Moslim Broederschap in de Arabische wereld zijn. Omdat Erdogan deze islamitische beweging juist gepassioneerd steunt, leek het motief van de emiraten en Egypte tot een samenzwering tegen de Turkse regering vastgesteld te zijn voor Klein.

Volgens de bron van Klein onderzocht Turkije verder of imam Fethullah Gülen, de aartsvijand van Erdogan, die volgens hem verantwoordelijk was voor de couppoging, de laatste weken in de Emiraten is geweest.

Klein schreef:

Als Gülen de VAE inderdaad heeft bezocht dan hebben de Turken hun “smoking gun”. Ze kijken ook naar de rol van Mohammed Dahlan, een voormalige politicus van de Palestijnse Autoriteit (PNA), die momenteel adviseur is van kroonprins Muhammed Bin Zayed van de VAE en van de daaraan gelieerde Egyptische president Abdel Fatah al-Sisi. Turkije beschouwt Dahlan als de kern van een internationaal tegen de Moslim Broederschap gericht netwerk.

Wie is Mohammed Dahlan?

De in 1961 geboren Palestijnse politicus en zakenman Mohammed Dahlan was in 1981 betrokken bij de oprichting van de jongerenafdeling van de Fatah-partij in Gaza. In de daarop volgende jaren werd hij elf keer gearresteerd door Israël. Tijdens zijn gevangenschap leerde hij vloeiend Ivriet spreken. Dahlan staat bekend als tegenstander van de Moslim Broederschap, en daarmee van Hamas, de Palestijnse vertakking daarvan.

De dubieuze reputatie van Dahlan volgt voor een deel uit de moordaanslagen waarmee hij in verband is gebracht. Zoals met de mislukte aanslag op (de met Erdogan bevriende) Hamas-leider Ismail Haniyeh, waarbij een van diens body guards om het leven kwam. Daarnaast werd Dahlan genoemd in verband met de moord op Hamas-commandant Mahmoud al-Mabhouh.

Arafat

Dahlan zou ook binnen de eigen gelederen verantwoordelijk zijn geweest voor moorden, zoals die op Fatah-leider Hani al-Hassan in 2012.

In 2011 was Dahlan al uit de Fatah-partij gezet nadat de Palestijnse president Mahmoud Abbas hem er meerdere malen van beschuldigd had de in 2004 overleden Yasser Arafat te hebben vermoord. Dahlan belandde in 2001 in een conflict met Arafat over hervorming van de PNA.

Het giftige polonium werd in 2012 in het stoffelijk overschot van Arafat aangetroffen, wat op vergiftiging wees. Berucht spul dat polonium. Twee jaar na de dood van Arafat werd de voormalige agent van de Russische inlichtingendienst FSB Alexander Litvinenko ermee vermoord.

Litvinenko schreef twee boeken waarin hij Russische geheime diensten ervan beschuldigde terroristische aanslagen te hebben gepleegd om Wladmir Poetin aan de macht te brengen. Daarnaast beschuldigde hij Poetin van de moord op de Russische journaliste Anna Politkovskaya.

Voor Dahlan is Poetin geen onbekende. Hij nam in 2015 deel aan een door Poetin georganiseerde ontmoeting tijdens de opening van het UNESCO World Culture Forum, waarbij hij de Russische president ontmoette.

Servië

Dahlan beschikt over een geschat vermogen van 120 miljoen dollar, dat hij grotendeels via illegale weg zou hebben vergaard. In 2014 werd hij daarvoor in Ramallah tot twee jaar gevangenisstraf veroordeeld. Bij verstek, want hij bevond zich ondertussen in ballingschap in de Emiraten.

Hij beschikt over een Servisch paspoort, wat alles te maken zal hebben met het feit dat de VEA vele miljarden in Servië hebben geïnvesteerd. Door zijn zaken en duistere activiteiten onderhoudt Dahlan niet alleen contact met Servië, de VAE en Egypte, maar ook met Soedan, Syrië, Libië, Saoedi Arabië en Jordanië.

Daarnaast heeft hij goede betrekkingen met de VS. In 2007 oefende de Amerikaanse regering onder George W. Bush zware druk uit op de PNA om Abbas ertoe te bewegen Dahlan onder hem te benoemen. Verder hield Dahlan er in 2003 en 2004 een privéleger op na in Gaza dat vanuit de VS werd getraind en uitgerust. Israël wilde destijds een confrontatie uitlokken tussen Dahlans militie en Hamas.

Lieberman

In 2008 onthulde het Amerikaanse tijdschrift Vanity Fair dat Dahlan de sleutelfiguur was in een Amerikaans complot dat tot een staatsgreep tegen Hamas moest leiden. Israël kon zich uiteraard volledig in dit plan vinden. Dat Dahlan in de jaren tachtig in een Israëlische gevangenis zat kon ook niet kunnen verhinderen dat hij tegenwoordig uitstekende contacten heeft met Israël. Alsmede met de Mossad, de inlichtingendienst van de zionistische staat.

Dahlan wordt recentelijk door de Israëlische minister van Defensie Avigdor Lieberman naar voren geschoven als opvolger van president Abbas. Lieberman en Dahlan hebben een gemeenschappelijk vriend in de persoon van Martin Schlaff. Deze Oostenrijkse miljardair onderhoudt contacten met de Russische gasonderneming Gazprom en opende in 1998, samen met een onderneming die gedeeltelijk in bezit was van Arafat, een casino in het Israëlische Jericho.

In 2010 verscheen een artikel in de Israëlische krant Ha’aretz waarin Schlaff van corruptie werd beschuldigd. Een jaar later viel zijn naam toen Lieberman onder verdenking kwam te staan wegens het aannemen van smeergeld.

NAVO

Fijn trio dus die Lieberman, Schlaff en Dahlan. Gezien Dahlans contacten met Israël dringt zich de vraag op over een eventuele Israëlische rol bij de couppoging van 15 juli. Los van de VAE-theorie werd Israël de laatste week vaker genoemd in Turkije als kwade genius achter de couppoging. Vooral in islamistische kringen die het er helemaal niet mee eens zijn dat Erdogan een einde maakte aan het conflict tussen Turkije en Israël. Waarom zou men zich in Israël echter de moeite van ellenlange onderhandelingen met Erdogan getroosten als er een plan leefde om hem met geweld van de troon te stoten?

Ik sprak een specialist op het gebied van de Palestijnse politiek. Hij had niet eerder vernomen over de theorieën ten aanzien van de couppoging in Turkije waarin Dahlan genoemd werd, maar meende dat deze dubieuze Palestijn gezien de opvolging van Abbas momenteel andere zaken aan zijn hoofd heeft dan een staatsgreep in Turkije. Informatie over Dahlan leert echter dat hij heel veel zaken tegelijkertijd aan het hoofd heeft.

Nu ik met Dahlan terug ben bij Turkije nog het volgende: in november 2015 sprak hij tijdens een veiligheidsbijeenkomst in Brussel onder auspiciën van de NAVO. Daar beschuldigde hij Turkije van banden met de Islamitische Staat (IS). Dahlan zei:

Alles dat Europa weet is dat DAESH [Arabische afkorting voor IS] commerciële banden heeft met Turkije. Kijk in de spiegel. Jullie praten als Arabieren veertig jaar geleden. Het terrorisme in Syrië wordt door Turkije veroorzaakt.

Saoedi Arabië

Een dag nadat Aaron Klein op de website Breitbar Dahlans naam had genoemd verscheen een artikel van Fars News Agency in Iran, waarin eveneens een verband werd gelegd tussen de VAE en de couppoging in Turkije.

Fars citeerde de klokkenluider uit Saoedi Arabië (die hebben ze daar kennelijk) Mujtahid, waarvan wordt aangenomen dat hij banden heeft met de koninklijke familie aldaar. Ook daar wist men volgens Mujtahid over de poging tot staatsgreep in Turkije. Dat wil zeggen, lang voordat deze plaatsvond:

Volgens Mujtahid hebben Turkse inlichtingendiensten informatie ontvangen over een ‘negatieve samenwerking’ tussen kroonprins Mohammed Bin Zayed van de VAE en koning Salman van Saoedi Arabië. De Saoedi’s zouden echter in staat zijn geweest om ‘de AKP ervan te overtuigen om zeker en optimistisch te zijn over de door Riyad getroffen maatregelen.’

Daar voegde Mujtahid aan toe dat Salman de Turken, in ruil voor de belofte van een aanzienlijk bedrag geld, wist over te halen om de rol van de VAE bij de couppoging te verhullen. Waar of niet, we horen er niets over in Turkije…

Bedenkingen

Ik vraag me af hoe dat in zijn werk ging als de VAE een staatsgreep in Turkije had willen bewerkstelligen. Zoals gesteld probeert Turkije volgens de Israëlische journalist Aaron Klein te achterhalen of Gülen recentelijk in de VAE is geweest. Daar keek ik vreemd van op. Er zijn geen berichten dat de imam erg ver van huis is geweest sinds hij eind jaren negentig Turkije verliet. Zijn naar verluidt toen al zwakke gezondheid lijkt dat ook uit de te sluiten. De verre reis naar de VAE zal tegenwoordig in ieder geval een hele opgave voor Gülen zijn.

Wellicht heeft Klein zijn bron echter verkeerd begrepen en trachten te Turken ook te achterhalen of er naaste medewerkers van Gülen in de VAE zijn geweest. In ieder geval wijst wat Klein schreef op een samenwerking tussen de Gülen-beweging en de VAE bij de couppoging in Turkije. Gezien mijn in een voorgaand artikel beschreven scepsis over Gülens rol daarbij, heb ik daar bedenkingen over.

Kamikazemanoeuvre

Uitsluiten doe ik dat laatste echter eveneens. De knoppen moeten echter finaal zijn doorgeslagen in Pennsylvania, als daar opdracht werd gegeven tot een terrorisme-achtige couppoging die op niets anders dan een kamikazeactie neerkwam. Bovendien gaat het dan om collectieve verstandsverbijstering, want het zou naïef zijn om te menen dat Gülen alle beslissingen zelf neemt. Wederom vanwege die zwakke gezondheid is het aannemelijk dat hij zich omringd weet door een groep adviseurs.

De Gülen-beweging heeft banden met de VAE, zoveel staat vast. De cemaat kent daar vijf onderwijsinstellingen; de Polaris-scholen heten ze daar. In Qatar zijn geen Gülenscholen, wat niet zo vreemd is aangezien de AKP daar de meeste steun vindt. Maar ook in Bahrain en Koeweit hebben de Gülenisten geen scholen. Wel in Saoedi Arabië, daar zijn er twee. Maar nergens in de Golfregio is de Gülen-beweging dus zo sterk vertegenwoordigd als in de Emiraten, al bewijst dat op zich natuurlijk niet veel.

Was het niet Gülen die aanleiding gaf tot de couppoging, dan hebben de seculiere-nationalisten in de Turkse strijdkrachten het op hun geweten. Bundelden zij dan de krachten met de VAE? Een samenwerking van seculiere hardliners in Turkije met een land waar de sharia heerst komt vreemd over, maar neemt de gemeenschappelijke haat ten aanzien van de Moslim Broederschap niet weg.

Rookgordijn

Ik zou geneigd zijn om de theorie over de VAE als een rookgordijn te beschouwen, van waarachter Iran tracht een wig te drijven tussen Turkije en Saoedi Arabië. Daarvoor lijkt gezien de tegenstelling tussen Teheran en Riyad veel te zeggen. Iran was er ook als de kippen bij om zich solidair met de Turkse regering te verklaren rond de couppoging. Dat gebeurde zelfs al op een moment waarop nog niet eens helemaal duidelijk was dat de staatsgreep mislukt was. Een heel verschil met Saoedi Arabië, waar het regime twee dagen bedenktijd nodig had voor een soortgelijk gebaar richting Ankara.

Dat de VAE-theorie toch een rookgordijn impliceert sluit ik zeker niet uit, maar dat ontstond dan niet in Iran, maar in Turkije. En niet in de dagen na de couppoging, maar al een half jaar eerder. Dat was waar ik aan moest denken toen ik de Arabische versie hoorde van het interview dat Al-Jazeera met Erdogan deed op de avond waarop hij de noodtoestand afkondigde.

Gercek Hayat/Yeni Safak

Gercek Hayat is een zusterpublicatie van de regeringsgezinde krant Yeni Safak. Op 18 januari jl. verwees Yeni Safak naar een artikel van Sinem Kösioglu in Gercek Hayat onder de titel ‘Multinationaal coupplan tegen Erdogan’.

In dat artikel stond het volledige verhaal al: een internationaal bondgenootschap uitgaande van de VAE zou volgens Kösioglu onder leiding van Mohammed Dahlan een militaire staatsgreep in Turkije voorbereiden.

Er waren verschillen met wat er afgelopen week uit Israël en Iran kwam. Zo schreef Kösioglu dat Rusland bij de samenzwering betrokken zou zijn. Dat was eventueel verklaarbaar geweest, want in januari was de nog maar een paar weken geleden bijgelegde ruzie tussen Rusland en Turkije nog in volle gang. Veel minder verklaarbaar is de bewering van Gercek Hayat dat Iran er ook bij betrokken zou zijn. De tegenstelling tussen de soennitische VAE en het sjiitische Iran maakt die bewering absurd.

Opvallend: Gülen werd niet genoemd door Kösioglu in verband met het VAE-complot tegen Erdogan. Betekende dat Gercek Hayat en Yeni Safak een vanuit de Emiraten geïnitieerde couppoging in Turkije voor mogelijk hielden zonder dat Gülen daarbij betrokken was?

Nogal druk

Dat de artikelen in Gercek Hayat en Yeni Safak nauwelijks aandacht kregen zou goed kunnen komen omdat het in de week van 18 januari nogal druk was in Turkije. Zes dagen eerder vond een aanslag plaats op buitenlandse toeristen nabij Istanbuls Blauwe moskee. Daarnaast was er veel te doen over een door academici ondertekende petitie tegen de oorlog met de Koerdische PKK en stond de crisis met Rusland volop in de belangstelling.

Het artikel in Yeni Safak viel me desalniettemin op, maar ik besteedde er geen aandacht aan in een van mijn eigen stukken. Niet alleen omdat er zoveel andere zaken speelden, maar ook omdat ik Yeni Safak een verre van betrouwbare bron vind. Die krant beweert veel onzin en Gercek Hayat gaat daar nog een stap verder in.

Bovendien was de gedachte aan een couppoging door militairen in Turkije op dat moment nagenoeg surrealistisch. Nu tonen de artikelen in Gercek Hayat/Yeni Safak van januari jl. echter dat wat Aaron Klein en Fars News afgelopen week schreven zeker niet uit de Iraanse en Israëlische duim is gezogen. Er speelde duidelijk eerder al iets.

Relaties Turkije-VAE

Hoe gaat het los van de theorie over betrokkenheid van de Emiraten bij de couppoging in Turkije met de betrekkingen tussen beide landen?

De Golfstaten zijn erg belangrijk voor Turkije. Veel regimes daar pompen kapitaal in Turkije, wat voor een belangrijk deel verklaart waarom de Turkse economie ondanks alle tegenslagen nog steeds in staat is om het hoofd boven water te houden.

Daarnaast zijn de VAE zijn het op een na belangrijkste afzetgebied voor Turkse producten in de regio. Ieder jaar kopen de Emiraten voor 4,6 miljard dollar uit Turkije. Terwijl de Turkse export naar de andere Golfstaten de laatste drie jaar sterk is toegenomen, groeit die naar de VAE sindsdien echter niet meer. Voor het toerisme geldt hetzelfde. Er komen de laatste jaren steeds meer toeristen uit de Golfstaten naar Turkije, maar niet uit de VAE.

Er zijn meer indicaties dat er iets niet helemaal botert tussen Turkije en de VAE. Bemanningen van Turkse schepen ondervinden bijvoorbeeld problemen bij het verkrijgen van een visum voor de Emiraten.

Op politiek en diplomatiek niveau gaat het evenmin ideaal. Op 1 december 2015 veroordeelde de VAE-minister Abdullah Bin Zayed Al Nayhan Turkije voor het neerschieten van het Russische gevechtsvliegtuig vijf weken eerder. Hij trok die beschuldiging later in, maar toch. Bovendien zit er al ongeveer een jaar geen ambassadeur meer van de VAE in Ankara. Omgekeerd vertragen de Emiraten de aanstelling van een Turkse ambassadeur.

Egypte/Syrië

Voorafgaand aan 2013 was er nog niets aan de hand tussen Turkije en de VAE. De militaire staatsgreep in Egypte van dat jaar deed de stemming omslaan. Turkije veroordeelde die coup en nam het op voor de verdreven president Mohammed Morsi van de Moslim Broederschap. De zeer tegen de Moslim Broederschap gekante VAE kozen de kant van de juntaleider, generaal Abdel Fattah al-Sisi, die een einde maakte aan het presidentschap van Morsi.

De Moslim Broederschap staat dus niet alleen centraal in de theorie waarin de Emiraten bij de staatsgreep van 15 juli in Turkije betrokken waren, maar ook in de problemen tussen beide landen die er sowieso zijn.

Mogelijk speelt er nog iets. Het valt te overwegen dat het herstel van de betrekkingen tussen Turkije en Rusland tot de vrees in de VAE heeft geleid dat Ankara zijn steun aan jihadistische groeperingen in Syrië als al-Nusra en Ashar al-sham gaat staken. Dat wil zeggen, groeperingen die ook door Saoedi Arabië en de Emiraten worden gesteund.

Van dat laatste lijkt vooralsnog geen sprake, maar een paar weken geleden zei de Turkse premier Yildirim wel te streven naar een normalisering van de betrekkingen met Syrië. Al een dag later kwam hij daar op terug. Toen zei hij dat normalisering alleen mogelijk is na het vertrek van de Syrische president al-Assad. Het is de vraag waarom Yildirim zijn uitspraak al zo snel meende aan te moeten passen.

Tot welke conclusie te komen?

Het is ondertussen meer dan een week geleden dat Turkse militairen de bruggen over de Bosporus afsloten en het besef doordrong dat een staatsgreep gaande was. Sindsdien zijn verschillende theorieën ontstaan, waar in geen geval echter bewijs voor is geleverd. Dat wil zeggen, geen doorslaggevend bewijs.

Op zich is bewijs bij wijze van spreken op bestelling leverbaar in Turkije. Gülen en zijn volgelingen weten daar met de vervalste CD’s tijdens de Ergenekon- en Balyoz-procedures alles van, maar zijn zeker niet de enige in Turkije die tot dergelijke streken in staat geacht moeten worden.

Dat laatste maakt het twijfelachtig of er ooit bevredigend bewijs geleverd zal worden. Zolang dat niet geval is dienen de verschillende theorieën met een open blik tegemoet te worden getreden. Dat geldt ook voor de theorie waarin de VAE en Mohammed Dahlan achter de couppoging schuilgaan, ook al blijft die lezing dan zo op de achtergrond dat vrijwel niemand er kennis van heeft genomen. In Turkije noch daarbuiten.

In januari haalde ik nog mijn schouders op over deze invalshoek, maar momenteel sta ik daar anders tegenover. Zelfs als het om een rookgordijn gaat is het niet minder dan fascinerend. Simpelweg omdat het in dat geval een rookgordijn is dat werd aangelegd door nauw aan de AKP verbonden media.

Is het geen rookgordijn dan is de oorverdovende stilte momenteel hieromtrent in Turkije van even grote betekenis. Hield Erdogans beslissing om zich door een Arabisch nieuwskanaal te laten interviewen de heimelijke boodschap aan de VAE in dat hij hen op de hielen zit?

De toekomst zal het leren, al vrees ik dat het wel eens een verre toekomst zou kunnen worden. 35 jaar na dato zijn er nog altijd vragen over de exacte toedracht van de staatsgreep van 1980; met name over de externe factoren daarbij. Dat stemt weinig hoopvol over spoedige duidelijkheid omtrent de gebeurtenissen op de avond van 15 juli 2016.

Volg Peter Edel op Twitter

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)