Twee professoren internationale betrekkingen geven hun commentaar op het veranderende wereldbeeld. Daarbij geven zij blijk van traditioneel Anglo-Amerikaanse denken en laten zij grote mondiale issues buiten beschouwing. Beiden wijzen erop dat de wereld in een overgangsfase zit. Criekemans ziet een balanspolitiek weggelegd voor de EU, De Wijk vindt dat Europa zijn licht onder de korenmaat zet. De visie van deze opiniemakers vergen heel wat kanttekeningen.

Recent gaven twee professoren internationale betrekkingen uit de Lage Landen hun visie op de Europese Unie en het verschuivende machtsevenwicht in de wereld. Het zijn de Belg David Criekemans en de Nederlander Rob de Wijk, wetenschappers die niet aan hun proefstuk toe zijn, maar als opiniemakers zich maar moeilijk lijken te kunnen losmaken van traditionele Anglo-Amerikaanse denkpatronen. Nu deze heren regelmatig de media halen en dus bijdragen aan de vorming van de publieke opinie is het van belang kanttekeningen te maken bij hun commentaar. Eerder citeerden we hen al toen zij wezen op fundamentele geopolitieke veranderingen als gevolg van de coronacrisis.

Een opiniemaker is iemand die de maatschappelijke meningsvorming beïnvloedt door via de media zijn mening te verspreiden. Een succesvolle opiniemaker heeft een evidente status en geloofwaardigheid. Iemand met veel volgers op social media wordt waarschijnlijk als opinieleider beschouwd. Zowel Criekemans als De Wijk zijn regelmatig aanwezig in de pers en op radio en televisie. Op social media heeft De Wijk een lichte voorsprong op Criekemans. Op het voor de stiel belangrijke Twitter heeft Criekemans 1142 volgers, De Wijk 11500. Criekemans heeft op Facebook 911 vrienden, De Wijk 242. Criekemans plaatst eigen video’s op zijn YouTube-kanaal en heeft daar 1180 abonnees. De Wijk treedt op in talloze filmpjes van derden, en haalde bijvoorbeeld met een video van april 2020 van ‘De Nieuwe Wereld’ 21000 weergaven.

In een long read laten we achtereenvolgens de heren Criekemans en De Wijk aan het woord, en maken onze kanttekeningen bij hetgeen zij te vertellen hebben. Tot slot komen we tot een synthese over dit belangrijke onderwerp en trekken we conclusies.

Criekemans

David Criekemans is docent Geopolitiek¹ en Internationale Betrekkingen, en zelfverklaard Opiniemaker over internationale aangelegenheden.² In onze kolommen is de professor vooral bekend om zijn boek ‘Geopolitieke kanttekeningen 2011-2018, en daarna’, waarvan wij op zijn uitnodiging een recensie publiceerden. Naast lof over zijn kijk op populisme, de primitieve sociale dimensie van de Europese integratie, en zijn kritiek op de NAVO en de VS, maakten wij kanttekeningen bij zijn 62 pagina’s over het Midden-Oosten zonder verwijzing naar de kwestie-Palestina, en bij zijn pleidooi voor een EU-defensie zonder de vermelding dat het Verdrag van Lissabon Europa vastklinkt aan de NAVO en daarmee de VS.

In een lang opiniestuk in het christelijk opinieweekblad Tertio nr. 1.071 van 19 augustus 2020, waarvan een kortere versie verscheen op MO* Mondiaal Nieuws, geeft Criekemans zijn opinie over de plaats van Europa in de toekomstige wereldorde. In zijn visie bevindt de EU zich in een nieuw tijdsgewricht, waarvan echter de contouren nog niet helemaal duidelijk zijn. Waar de EU zich dan hard voor moet maken laat hij in het midden. Wat voor hem wél duidelijk is, is dat de 75 jaar van relatieve stabiliteit wegdeemstert en Europa er geo-economisch, geostrategisch en geopolitiek steeds meer alleen voor staat.

Criekemans wijst erop dat de Irak-oorlog van George W. Bush leidde tot de eerste scheuren in de NAVO. Tegelijk meldt hij dat de Pivot to Asia van Barack Obama, die de opkomst van China moest indammen, toont dat de trans-Atlantische relatie ook voor de VS geen grote geostrategische prioriteit meer was. Hier is enige nuancering toch wel op zijn plaats. Het voorzichtige protest van de junior-partners in de NAVO heeft immers geen enkel gewicht in de schaal gelegd. De VS legt zijn wil op. Tevens verzuimt de Belgische opiniemaker de vraag aan de orde te stellen of na de val van de muur het voortbestaan van de NAVO als alliantie niet een aberratie is in de internationale politiek, en de alliantie niet continu zoekt naar argumenten om haar voortbestaan te rechtvaardigen.

Voorts kan zich afvragen hoe Criekemans kan aanvoeren dat de VS het multilateralisme bleef steunen als het sinds de Irakoorlog wordt gebrandmerkt als unilateralist omwille van zijn verzet tegen het Internationaal Strafhof, het Kyoto-protocol, de Conferentie voor Ontwapening, een moratorium op kernproeven, de conventie tegen biologische wapens, een einde aan de wapenwedloop in de ruimte, en ga zo maar door. En zet Criekemans met zijn opmerking dat de ‘gebeurtenissen’ in Irak en Syrië de VS noopten in de regio te blijven niet de zaken op zijn kop? De Irakoorlog in 2003 gebeurde immers onder valse voorwendsels, de ‘terroristen’ in Syrië zijn in belangrijke mate proxytroepen die daar opereren in opdracht van de VS.

Criekemans schildert China af als potentieel gevaarlijke rivaal met ‘waarden’ die afwijken van die van de internationale gemeenschap. Hij suggereert een imperialistisch motief voor het Chinese Belt & Road project. Maar verwart hij hier ook niet oorzaak en gevolg? Menig internationaal politiek waarnemer van naam wijst er immers op dat de VS sinds de Tweede Wereldoorlog China zag als de grootste strategische concurrent die met alle middelen in bedwang moest worden gehouden. Eén van die middelen was de inzet van de tot de tanden bewapende Amerikaanse vloot, die in een handomdraai de maritieme aanvoerlijnen naar China kan blokkeren. Een landroute was voor China dus bittere noodzaak.

Volgens Criekemans is China vast van plan om ‘de grootste macht ter wereld te worden’. Meent hij dat het land streeft naar een unipolaire wereld onder Chinese leiding? Zulke Chinese ambities liggen niet voor de hand. In vergelijking met de VS is China helemaal niet de bad guy. Het onderwerpt landen niet. Het investeert Chinees kapitaal in infrastructuur en industrie, wat leidt tot economische ontwikkeling van landen. De VS daarentegen investeert lokaal kapitaal in ideeën en technologie, repatrieert dollarwinst uit zijn ‘investeringen’ en laat het ‘partnerland’ arm en onderontwikkeld. Het laat het IMF en de Wereldbank contraproductieve leningsvoorwaarden opleggen, zoals het weigeren van leningen voor financiering van tekorten in periodes van economische vertraging of recessie.

Vandaag wil de VS een eind maken aan 40 jaar intensieve economische samenwerking met China, maar het vreest de economische gevolgen in eigen land. De twee grootmachten moeten hoe dan ook samenwerken op essentiële dossiers als klimaat, milieu, pandemieën en andere grensoverschrijdende calamiteiten. Het meest waarschijnlijke scenario is dan ook een multipolaire wereld. Dat scenario sluit aan op de rol voor Europa die Criekemans voor ogen staat: een balanspolitiek tussen de grote polen van de wereldpolitiek. Maar dat vergt meer dan wat Criekemans ‘interne cohesie binnen de Unie’ noemt. Een balanspolitiek vergt onafhankelijkheid. Uitstap uit de NATO, vertrek van Amerikaanse troepen en kernwapens uit Europa, weg onder het juk van de VS.

De Wijk

Rob de Wijk is hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Leiden, en oprichter van het The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS). Tijdens een half jaar lockdown in zijn huis in de Bourgogne (Frankrijk) kwam hij tot nieuwe inzichten. In een uitvoerig interview met het ‘businessplatform’ DuurzaamBedrijfsleven maakt hij melding van zijn grote zorgen over de klimaatproblematiek. Tegelijk toont hij zich optimistischer over Europa. De Green Deal, de Europese klimaatwet, moet voor hem een voorbeeld voor de hele wereld worden. En hij vindt dat Europa zijn licht onder de korenmaat zet.

Voor De Wijk leidde de coronacrisis en Europese deal over het herstelfonds tot een kantelpunt. Europa raakte in één klap zijn ‘naïviteit over China’ kwijt, is ‘harder tegen Rusland gaan optreden’, en is ‘discussies los van Amerika’ gaan voeren. Voor het eerst heeft de Europese Commissie de macht om een digi-taks voor Amerikaanse techbedrijven in te voeren. De EU is een supermacht van jewelste, zo juicht De Wijk. Om toegang te krijgen tot de enorme Europese markt volgen bedrijven wereldwijd de Europese standaarden. Die zien door de in de handelsakkoorden vastgelegde standaarden de EU als één sterke speler.

Ziet De Wijk de zaken niet wat te rooskleurig? Is Europa naïef geweest over China? De feiten spreken dat tegen. Het Westen, met de VS en Europa voorop, heeft enorm kunnen profiteren van de handel met, en investeringen in, China. En is het Chinese Belt & Road project niet mede een logisch gevolg van de Amerikaanse dreiging om de maritieme handelsroutes van en naar China te blokkeren? Het ‘harde’ optreden tegen Rusland is geen Europees maar Westers fenomeen dat sinds het aantreden van Poetin in 1999 zichtbaar is, aangestuurd door Washington en Londen. Begin 2014 werd Rusland uit de G8 gezet wegens de annexatie van de Krim. Die annexatie volgde echter onvermijdelijk op de steeds verder naar de Russische grenzen oprukkende NAVO, en de door het Westen georganiseerde coup in Oekraïne die de Russische marinebasis daar bedreigde.

Enkele maanden later kwam het nooit écht opgehelderde neerhalen van vlucht MH17 boven Oost-Oekraïne. En maart 2018 gebeurde het incident rond de Skripals die zouden zijn vergiftigd met novitsjok. Ook hier enkel beschuldigingen. Van recente datum is de druk op Wit-Rusland na de kwestieuze herverkiezing van president Aleksandr Loekasjenko. En tenslotte de heisa rond de Russische activist Aleksei Navalny, die zou zijn vergiftigd met een nieuwe variant van novitsjok waarvan het Institut für Pharmakologie und Toxikologie der Bundeswehr weigert details vrij te geven. Het issue leidde tot nieuwe spanningen tussen Rusland en de NAVO, alsook de oproep om het Duits-Russische pijplijnproject Nordstream-2 stop te zetten.

Het fiscaal belasten van Amerikaanse multinationals op hun Europese zakencijfer is een evidentie, maar niet voor morgen. De Amerikanen zijn harde onderhandelaars. Die dreigen met keiharde sancties tegen Europese bedrijven en financiële instellingen. Daar tegen procederen in Amerika is extreem kostbaar en uitzichtloos. De verlammende Amerikaanse sancties tegen Iran, die de rest van de wereld verhinderen om zaken te doen met dat land, leren dat de grote meerderheid van het internationale bedrijfsleven de sancties naleeft, uit angst voor hun zakencijfer in de VS. Europa kan nog lang niet een vuist maken tegen de VS. China en Rusland kunnen dat wel, en dat verklaart tevens de Amerikaanse vijandschap tegen deze grote mogendheden.

Waar Criekemans spreekt over een interregnum, een periode van geopolitieke herschikking, zitten we ook volgens Van Wijk in een overgangsfase. We gaan naar een nieuw politiek systeem, het politieke leiderschap moet worden geherdefinieerd, een nieuwe generatie visionaire politieke leiders moet opstaan, de focus moet op meer internationale samenwerking, op lange termijn denken. Ook hier een kanttekening. Ja, we zitten in een overgangsfase waarin het machtsevenwicht in de wereld van West naar Oost verschuift. Maar dat is een proces dat al tientallen jaren aan de gang is. En anders dan in China maakt ons Westers democratisch systeem, met om de paar jaar nieuwe verkiezingen, lange termijn denken van politieke mandatarissen een schone droom.

Synthese en conclusies

In een interview met Le Vif/L’Express van 25 december 2009 onder de kop ‘L’hyper-puissance est en difficulté’ wees de Franse geograaf en historicus Yves Lacoste³, één van de grote specialisten in geopolitiek, al op de tanende macht van de VS. In de visie van Lacoste begon die ontwikkeling toen de VS zich in de Cubacrisis van 1962 een papieren tijger toonde en de grootmacht in Vietnam vervolgens wilde bewijzen dat het een nieuwe communistische overwinning niet zou tolereren. Het resultaat in 1975 was een regelrecht fiasco. Sindsdien zakte de lust van de publieke opinie voor oorlogvoeren naar een dieptepunt, werd de dienstplicht afgeschaft en moest de VS het doen met een beroepsleger en militaire slagkracht geleverd door particuliere bedrijven en proxytroepen.

Het valt op dat de opiniemakers zwijgen over grote mondiale issues als het radicale islamisme, de kwestie-Palestina⁴ die voor Harvard-professor Stephen Walt op de tweede plaats van vijf wereldproblemen komt, de vluchtelingencrisis, de ‘modernisering’ van het kernwapenarsenaal en dus een nieuwe wapenwedloop, de aanval op de vrije meningsuiting, het agressieve politieoptreden wereldwijd tegen demonstraties, en de onmenselijke behandeling van Julian Assange. Diens uitleveringshoorzitting in de Old Bailey leert dat vrije journalistiek, de vierde macht, terechtstaat. Een onschuldige wordt niet onderworpen aan een eerlijk proces, maar aan de wraak van een wereldmacht wiens misdaden hij durfde te onthullen.

Op de vraag in hoeverre de proliferatie van radicale islamistische groeperingen een bedreiging vormt voor het Westen gaf Lacoste een antwoord dat wij ook vandaag ter harte mogen nemen. Voor Lacoste imiteert het islamisme in zekere zin de ex-internationalistische communistische beweging. Een wereldwijde overwinning van de islam moet moslims en gekoloniseerde volkeren bevrijden van de overheersing van het westerse kapitalisme. De islamisten verwerpen het idee dat het kolonialisme medio twintigste eeuw eindigde, nu zionisten bezig zijn moslims uit Jeruzalem te verdrijven en nederzettingen blijven vestigen ten nadele van de Palestijnen. Om het islamisme de wind uit te zeilen te nemen moet het imperialistische Westen dus opkrassen uit hun wereld.

En voor wat het vluchtelingenvraagstuk betreft: een recent rapport van de Amerikaanse Brown University leert dat sinds 9/11 de ‘war on terror’ tenminste 37 miljoen mensen op de vlucht heeft gejaagd, een conservatieve schatting, waar het werkelijke cijfer mogelijk tussen 48 en 59 miljoen ligt. David Vine, de hoofdauteur van het rapport, liet in de New York Times weten: ‘Het optreden van de VS in deze landen is gruwelijk, catastrofaal en schadelijk geweest. De meeste van mijn landgenoten en ook ikzelf hadden hier geen weet van, en hebben er zeker niet van wakker gelegen’. Tientallen miljoenen mensen werden gedwongen huis en haard te ontvluchten als gevolg van het geweld en de destabilisatie veroorzaakt door Amerikaanse interventies onder het mom van de bestrijding van ‘terrorisme’.

Het zijn precies die vluchtelingen die verdrinken op de Middellandse Zee, daar door Europese marinevaartuigen worden tegengehouden, of stranden in kampen als Moria op Lesbos en daar jaren aan het lijntje worden gehouden. Het Vluchtelingenverdrag noopt de EU nochtans om het dossier van vluchtelingen in behandeling te nemen, niet jaren te laten aanslepen. Men mag hen niet terugsturen naar een herkomstland waar ze gevaar lopen, wél hen elders in een veilig (EU)land onderbrengen. Vinden onze opiniemakers het niet de moeite waard om de publieke opinie te informeren dat onze Amerikaanse bondgenoten door hun oorlogen ons opzadelen met een gigantisch vluchtelingenprobleem dat de Europese Unie dreigt te splijten?

Het is tenenkrommend dat Amerika in geostrategisch cruciale en hulpbronnenrijke regio’s ongestraft mensen kan ombrengen of op de vlucht jagen onder het mom van terrorismebestrijding. Elke legitiem verzet tegen Amerikaans optreden is dan opnieuw terrorisme dat bestreden moet worden, en zo blijven de schoorstenen van het militair-industrieel complex roken, de olie stromen, en de inkomsten zich opstapelen⁵. Dat onze opiniemakers hierover zwijgen is laakbaar, maar dat onze nationale en Europese politieke mandatarissen, die heel goed weten hoe de vork in de steel zit, meewerken aan dit hallucinante carrousel is ronduit crimineel. Worden we geregeerd door monsters?

Rechtse Europese politici maken onderscheid tussen vluchtelingen en economische migranten. De Britse hoogleraar Jason Hart legt in een Vimeo-clip uit dat het onderscheid tussen economische migranten en vluchtelingen niet evident is, en vaak is gemotiveerd door politieke agenda’s. Mensen verlaten hun geboorteland om redenen die voortvloeien uit wanbeleid van hun corrupte overheid die zich laat verrijken door big finance en big business, mastodonten die belust zijn op natuurlijke hulpbronnen en afzetmarkten voor landbouwoverschotten waarmee ze lokale landbouw de nek omdraaien. Vandaag maken denktanks simulaties over massale migratie uit Afrika, maar onze opiniemakers gaan in hun communicatie aan zo’n scenario geheel voorbij.

Wat moeten onze opiniemakers ons voorhouden? Europa moet knopen doorhakken. Ja, het is een economische tijger, maar tegelijk geopolitieke muis. Dat Merkel met het Nordstream-2 miljardenproject door de VS keihard wordt afgedreigd staat wel vast. Strategische autonomie volstaat dus niet. De EU moet op eigen benen staan. Zelfstandig. Onafhankelijk. Weg uit de NAVO, weg onder het juk van de VS, weg met Amerikaanse militaire bases en kernwapens op Europees grondgebied. Zijn eigen koers uitzetten, een volwaardige pool worden in een multipolaire wereld waarin het zich kan laten gelden. Economisch, én geopolitiek. Zelfs als de huidige EU de luizen in haar pels moet afschudden en vervellen naar een Unie met minder, maar eensgezinde leden.

Al het overige is dagdromen en tijdverlies.

1 Leonhardt van Efferink, hoofdredacteur van ExploringGeopolitics, geeft tien definities van het begrip ‘geopolitiek’, incl. die van David Criekemans: ‘[Geopolitiek is] het wetenschappelijk studieveld behorende tot zowel de Politieke Geografie als de Internationale Betrekkingen, die de wisselwerking wil onderzoeken tussen de politiek handelende mens en zijn omgevende territorialiteit’
2 bron: Twitter-profiel van David Criekemans
3 Lacoste speelde een sleutelrol bij het herleven van het begrip ‘geopolitiek’ in de Franse en Engelse taalgebieden. Het begrip had zware schade opgelopen door zijn associatie met het nazi-regime omwille van de Duitse geopoliticus Karl Haushofer. David Criekemans citeert Lacoste in zijn doctoraatsthesis en eerste boek ‘Geopolitiek: geografisch geweten van de buitenlandse politiek?’ op pp. 544–546
4 De kwestie-Palestina vormt het onderwerp van mijn boek Het zionistische project Israël. Etnisch zuiver, of binationaal gidsland?
5 In een recent interview met Stars and Stripes, de krant van het Pentagon, zei de democratische presidentskandidaat Joe Biden dat het belangrijk is om troepen in het Midden-Oosten te houden om terrorisme te bestrijden, en dat onder zijn presidentschap het gigantische Amerikaanse militaire budget niet enkel op niveau zal blijven, maar mogelijk toeneemt omwille van de dreiging van China en Rusland.

Dit artikel verscheen op 20 september 2020 op Geopolitiek in context