Een stembureau in Congo: stembussen met blauwe en gele deksels (foto: CENI)
Reportage, Nieuws, Afrika, Politiek, Congo, Kivu, Joseph Kabila, CENI, Presidentsverkiezingen Congo, Guy Poppe, Vital Kamerhe, Jean-Pierre Bemba, Etienne Tshisekedi, Mbusa Nyamwisi, Beni - Guy Poppe

De teerling is geworpen: Kabila is de nieuwe president van Congo

De uitslag van de Congolese presidentsverkiezingen is nog niet volledig. Maar nu al is duidelijk dat Joseph Kabila ook de volgende president van Congo zal zijn. Het plaatje oogt niet onlogisch. Kabila's overwinning wortelt in het oosten, met Bandundu als toetje. In de Oostprovincie, de Kivu's, Maniema en Katanga, doet hij dunnetjes over wat hij vijf jaar geleden deed, schrijft Guy Poppe.

donderdag 8 december 2011 12:20
Spread the love

Ik was in Beni de dagen van de verkiezingen, een provinciestad in het uiterste noorden van Kivu. Le Grand Nord noemen ze dat stuk van Congo. De stad ligt dicht bij Oeganda, het buurland waarop ze economisch afgestemd is. Ze heeft de reputatie dat er nijvere mensen wonen en is de uitvalsbasis van Mbusa Nyamwisi, de vroegere rebellenleider en tot niet zo lang geleden minister onder Joseph Kabila.

Mbusa is een van de elf presidentskandidaten. Het wekt op 28 november dan ook geen verbazing dat hij in het stembureau waar ik de telling meemaak 116 van de 333 uitgebrachte stemmen wegkaapt, meer dan Kabila, Kamerhe en Tshisekedi, in die volgorde rangschikken ze zich.

Beni is van Mbusa. De stad dan toch, want in het rurale deel van Noord-Kivu, Beni-Territoire heet dat, scoort Etienne Tshisekedi bijzonder goed, hoor ik van waarnemers die op die plekken de telling bijgewoond hebben.  Als ik ’s anderendaags in een centre de vote de aan de bureaus uitgehangen resultaten ga noteren, merk ik dat ze overschot van gelijk hebben. Minstens de helft van de stemmen haalt de oude opposant in elk bureau, in sommige loopt zijn score op tot 70 procent en meer.

Teddy en Omar, de Congolezen van de plaatselijke société civile met wie ik rondtrek, hebben daarvoor een uitleg: verandering willen de mensen en dus stemmen ze voor de tegenstander van de president. En wie kennen ze als dé opposant, al jaren? Juist, Tshisekedi.

Het was rustig in Beni en omgeving die dagen voor de verkiezingen. Geen vuiltje aan de lucht. Op zaterdag 26 november, de laatste dag van de verkiezingscampagne, volgen in de hoofdstraat de optochten van verscheidene kandidaten elkaar probleemloos op. Ik praat die avond met de baas van Loncor, de Canadese mijnonderneming die er goud, platina en niobium exploreert. We zitten in het park van het bedrijf, de sfeer lijkt idyllisch.

De volgende nacht, enkele uren voor de stembureaus opengaan, gebeurt er een overval op de gevangenis van Beni. Meer dan driehonderd opgesloten misdadigers en militairen nemen de benen. Maji Maji-milities krijgen de verantwoordelijkheid voor de aanslag in hun schoenen geschoven.

Dinsdag 29 november, de dag na de verkiezingen, valt er een dode, een militair van het Congolese leger, bij een hinderlaag op de weg naar Eringeti, op de grens met de Oostprovincie. Nota bene op de enige strook asfalt die de regio rijk is. Jaren is het geleden dat er zich op die route nog wat voorgedaan heeft. De ADF-NALU, Oegandese rebellen die zich in het nabijgelegen Ruwenzorigebergte ophouden, krijgen de schuld. 

Maar misschien is er ook een andere verklaring voor die plotselinge opstoot van geweld, met name de spanningen binnen het leger tussen aan de ene kant wie er Kabila beu is en in Erengeti zijn verkiezingsaffiches aftrekt en aan de andere kant Banyarwanda, Kinyarwanda-sprekende militairen dus, die Kabila door dik en dun steunen. 

Bij de VN hoor ik dat net die rwandophones dezer dagen ontplooid zijn op plekken waar dat anders nooit het geval is. Uit hun rangen komt de enigmatische generaal Kakolele. Niemand weet wat zijn functie is, maar altijd is hij op weg in uniform en met een escorte en af en toe vliegt hij over en weer naar Kinshasa. Hij trekt aan de touwtjes van veel netwerken, verneem ik, ook die van de Maji Maji. Beni is dan toch niet zo idyllisch als het lijkt.

Verkiezingen zijn slecht georganiseerd

De verkiezingen zijn slecht georganiseerd. Dat ziet een klein kind. Op zaterdag, twee dagen voor de stembusslag, doen we een ronde in de streek. Hoe verder je je van de grote assen verwijdert, des te groter is het aantal tekortkomingen. In Mamove, op een uur rijden van Beni, is het materiaal toegekomen, maar er zijn niet genoeg stembiljetten en de onzichtbare inkt ontbreekt. In Mangina staat aan de lagere school van Makukulu iedereen klaar om veertien klassen tot stembureau om te toveren, maar de vrachtwagen is nog onderweg. 

Op de terugweg vangen we hem op aan de lagere school van Bingo. Daar heerst chaos. Niemand weet precies hoeveel bureaus ze er moeten installeren. In Bungulu, een wijk van Beni, doen ze een verhaal van intimidatie. Daar klagen ze over die generaal die lang voor de eigenlijke campagne begon zijn boodschap kwam brengen: stem voor Kabila of ’t is weer oorlog. Kakolele? Dat is hem, juist. Als dat allemaal maar goed gaat, zucht je dan. 

Neen natuurlijk, wat dacht je. Op maandag 28 november krijgen we te zien en te horen wat we verwachten. In Oicha, in een van de stembureaus die op het instituut Mabalako geïnstalleerd zijn, zijn de stembussen niet verzegeld. De geplastificeerde koorden ontbreken in de kit. Maar geen nood. Met een brede glimlach laat de voorzitter me de plakband zien waarmee hij zijn plan getrokken heeft. “Nous Congolais, on a l’habitude de se débrouiller, papa”.

Dat is maar een begin. In Mamove hebben ze inkt opgedolven en is er een stel extra stembrieven aangebracht, maar dat zijn er nog altijd niet genoeg. Een groep kiezers die behoorlijk ver van de stembureaus woont, is afgedropen. Geen geduld meer, gemiste kans. 

Gelukkig ook dat Teddy en Omar in naam van hun maatschappelijke organisaties de dagen daarvoor bij de plaatselijke verkiezingscommissie het probleem aangekaart hebben dat een pak kiezers hun naam niet op de buiten het bureau uitgehangen lijsten vindt. De richtlijn van de CENI, de nationale kiescommissie, dat iedereen mag stemmen op de plek die op zijn kaart vermeld staat, is niet overal doorgedrongen. Maar de boodschap is door toedoen van Teddy en Omar op de valreep op de radio te horen. 

Stel je voor dat ze al die kiezers afgewezen zouden hebben, dat zou pas onrust gegeven hebben. Op het bureau waar ik ’s nacht de telling volg – op de campus van de Patmosschool in de Matongewijk in Beni -, noteer ik dat 239 kiezers er hun stem uitgebracht hebben die weliswaar een kaart hadden, maar hun naam niet op de lijst terugvonden. Meer dan zeven op de tien!

Het geheim van de stemming, nog zoiets. Komt er een oude vrouw uit het stemhokje om hardop te vragen waar ze op haar biljet groot als een tuintafel nr. 33 kan vinden. De voorzitter kijkt na van welke partij de kandidaat is en vraagt de getuige van die partij om de vrouw te vergezellen in het stemhokje. Niemand van de aanwezigen, geen van de andere getuigen of waarnemers stoort zich daaraan. Het belangrijkste is dat ze haar stem uit kan brengen op wie ze wil. De geest van de wet primeert. 

Een dergelijk voorval is schering en inslag, ik zie het in elk bureau waar ik op 28 november binnenspring. Alleen in Eringeti neemt voorzitter Chantal telkens en telkens opnieuw de tijd om alles haarfijn uit te leggen. En wie het waagt om met een vertwijfelde blik en een geopende stembrief in de hand zijn opwachting te maken, die stuurt ze onverbiddelijk terug het hok in. Maar neen, het verloopt niet overal volgens de normen, dat is wel zeker. Het punt is: hebben al die tekortkomingen zo’n effect dat het eindresultaat niet meer de weerspiegeling is van de wil van de kiezer? Dat zal een onderdeel van de discussie zijn.

EU-waarnemer Martin laat me weten dat er in Lubero tien stembureaus zeker niet opengaan. Op Teddy’s telefoon regent het klachten. Zijn Congolese waarnemers zitten overal, ook op plekken waar wij op de verkiezingsdag niet naartoe kunnen trekken. Op één plek stemmen ze niet voor de parlementsverkiezingen. Geen stembussen. Op een andere plek hebben ze mandjes in de plaats gezet. 

Er zijn in Kasindi, een grensstadje, acht dozen met ingevulde stembiljetten gevonden, luidt een alarmerend bericht. Een generaal zou achter die poging tot fraude zitten. Kakolele? ’t Is niet moeilijk te raden. Volgens de verkiezingscommissie gaat het om de aanvoer van ontbrekend materiaal, maar mijn bron bij de blauwhelmen bevestigt het verhaal, ook al voegt hij eraan toe dat hij niet weet hoe de fraude precies in elkaar zit. Hoe ver kun je gaan bij het tolereren van grote gebreken in het verloop? Naarmate de dag vordert, neemt de twijfel toe.

De nadagen

Als ik de volgende dagen de verhalen hoor over hoe het op andere plaatsen in Congo eraan toe gegaan is, dan is het in Beni al bij al nog meegevallen. Bij de telling zijn er zoveel partijgetuigen aanwezig dat niemand achteraf de juistheid van de cijfers kan betwisten.

’s Anderendaags bezoek ik drie centra in de stad en één erbuiten. Alle uitslagen zijn netjes geafficheerd. Iedereen kan ze noteren om ze later desgewenst te vergelijken met de officiële resultaten. Hopelijk doen de tienduizenden waarnemers van de kerk, de société civile en de vrouwenbeweging hun werk.

In 169 centres de compilation, verspreid over Congo, brengen na afloop van de telling de voorzitters van de centres de vote de processen-verbaal, de verzegelde omslagen en de zakken met stembiljetten binnen. Daar gaan de cijfers de computer in en rolt na enkele dagen het eindresultaat van de printer. De dag na de verkiezingen is er in het centrum in Beni waar ze alle stemmen bijeenbrengen nauwelijks bedrijvigheid. In Oicha, waar alle resultaten van Béni-Territoire bijeenkomen, is het materiaal van 18 van de 934 stembureaus toegekomen.

Ik laat me alles van naaldje tot draadje uitleggen. De procedure is loodzwaar, ingewikkeld en ondoorzichtig. Als er ergens de gelegenheid bestaat om op een grootschalige, systematische manier de verkiezingsuitslagen te vervalsen, dan is het in de centres de compilation. Ik twijfel of de Congolese waarnemers genoeg geschoold zijn om op dit onderdeel van het proces toe te kijken. Zelf zou ik mijn hand ervoor niet in het vuur willen steken.
 
Voor ik het vliegtuig op moet, loop ik nog eens langs op het centre de compilation in Beni. De rij van voorzitters die de zakken van hun centre de vote aanvoeren, is fel aangegroeid. Ik herken de jonge vrouw die op de Patmoscampus die functie bekleedde. Ze ziet grijs. Ja, ze heeft nog maar eens een nachtje tussen het verkiezingsmateriaal geslapen. Burgerzin is geen ijdel woord in Congo.

De uitslag: Kabila heeft zijn overwinning aan het oosten te danken

Je krijgt vrij gauw een idee van trends bij verkiezingen. Op basis van mijn eigen waarnemingen en contacten en op wat ik vanuit Goma, Rutshuru en Bukavu te horen krijg, stel ik vast dat Kabila in Kivu flink wat stemmen verliest aan zijn vroegere medestander Vital Kamerhe, een kind van de streek, maar dat hij standhoudt.

Zijn verkiezing van vijf jaar geleden heeft Kabila aan het oosten te danken, dat weten we. Het ziet dus ernaar uit dat zijn stemmenreservoir afgekalfd is, maar niet zodanig dat hem het angstzweet uit moet breken. Buiten het rurale gedeelte van le Grand Nord vormt Tshisekedi nauwelijks een bedreiging voor de zittende president.

Ik steek mijn licht op in de andere provincies. Katanga was in 2006 van levensbelang voor Kabila, ook daar boekte hij een landslide overwinning. Mijn gok is dat Tshisekedi hem flink wat stemmen afsnoept, zeker in het noorden. Daar wonen de Balubakat, die verwant zijn aan de bevolkingsgroep waaruit hij stamt.

Dat blijkt alvast niet te kloppen in Kalémie. Daar heeft hij geen poot aan de grond gekregen. Vanuit de mijnstad Likasi bereikt me de mededeling dat Kabila op 79 procent uitkomt, Tshisekedi op 21. Net zoals in Kivu lijkt het erop dat Kabila in Katanga het vertrouwen van een groot deel van zijn kiezers behoudt.

Maar voor wie hebben de vroegere kiezers van Jean-Pierre Bemba deze keer gestemd? Op 42 procent klokte de gewezen rebellenleider en vicepresident in 2006 in de tweede ronde af, maar deze keer komt de voor oorlogsmisdaden in Den Haag opgesloten Bemba niet op. Een pak stemmen liggen dus voor het grijpen.

In Beneden-Congo pikt Tshisekedi ze overwegend in, hoor ik, zeker in Boma en ook in Matadi, zij het in mindere mate. Op Radio Okapi, het station van de VN, hoor ik dat Tshisekedi in de Evenaarsprovincie, waar Bemba vandaan komt, de hoofdstad Mbandaka gepakt heeft. Voeg daaraan Oost- en West-Kasaï toe, zijn thuisbasis, daaraan twijfelt niemand. Kinshasa kan ook geen probleem zijn. Het ziet er goed uit voor de eeuwige opposant. Kabila mag op zijn twee oren slapen in de provincie Maniema, dat staat wel vast, en doet het hoogstwaarschijnlijk ook wel goed in de Oostprovincie, maar of hij het daarmee kan redden?

Terug in België

Dinsdag 6 december. De CENI deelt mee dat ze met de bekendmaking van de einduitslag wacht tot donderdag. De verkiezingscommissie publiceert tegelijkertijd gedeeltelijke resultaten die op meer dan 89 procent van de stemmen slaat. De oppervlakkige tendensen die ik meteen na afloop van de stembusslag ontwaard had, vind ik daarin terug.

In Beneden-Congo haalt Tshisekedi 450.000 stemmen meer dan Kabila, in West- en Oost-Kasaï respectievelijk een klein miljoen en ruim 600.000. In de Evenaarsprovincie boekt hij bijna 400.000 stemmen meer dan de president, Kinshasa levert hem een bonus op van meer dan 600.000. Tel uit je winst: een voorsprong van 3 miljoen.

Laten we de Kabilagezinde provincies onder de loep nemen. In Noord- en Zuid-Kivu loopt hij respectievelijk 250.000 en bijna 900.000 stemmen uit op Tshisekedi. In Maniema haalt die laatste geen 15.000 stemmen, de 433.000 op Kabila’s naam zijn zo goed als netto winst. In de Oostprovincie voegt hij aan zijn voorsprong bijna 900.000 stemmen toe.

Maar het is vooral in Katanga en Bandundu dat Kabila zijn overwinning veilig stelt. In die laatste provincie draagt zijn daar bijzonder populaire voormalige eerste minister Antoine Gizenga – in 2006 in de eerste ronde goed voor 13,06 procent van de stemmen – dat pakket goeddeels aan hem over. Kabila overvleugelt Tshisekedi er met bijna één miljoen stemmen.

In Katanga is zijn stemmenoverschot op zijn rivaal ruim 2,5 miljoen! Als we al die cijfers samenbrengen, alsof we het 170ste centre de compilation zijn, dan ligt Kabila 3 miljoen stemmen voor op Tshisekedi. Met nog 10 procent die ontbreekt, is dat niet meer in te halen. Joseph Kabila is de volgende president van Congo.

Conclusie: het plaatje oogt niet onlogisch

Het plaatje oogt niet onlogisch. Kabila’s overwinning wortelt in het oosten, met Bandundu als toetje erbovenop. Daar, in de Oostprovincie, de Kivu’s, Maniema en Katanga, doet hij dunnetjes over wat hij er vijf jaar geleden al realiseerde. Kamerhe snoept hem wat stemmen af, maar zijn resultaat valt feitelijk tegen en Tshisekedi kan er zich niet echt doorzetten.

Je kunt je daarbij de vraag stellen waarom de kiezers zich niet bij bosjes afkeren van Kabila, vanwege onvoldoende resultaten? Ik heb Congolezen, die dat perfect beseften, horen zeggen dat ze in de eerste plaats vrede willen, alstublieft nooit meer oorlog, en dat een stem voor iemand anders opnieuw tot wapengekletter zou leiden. Het kan een argument zijn. Ik heb er horen zeggen dat een stem voor de ongeremde, te strijdlustige Tshisekedi borg staat voor nieuwe conflicten en dat ze dat best kunnen missen. Het kan een argument zijn.

Natuurlijk is het lang niet zeker dat de uitslag een correcte weergave is van het stemgedrag. Zo goed als zeker niet. Er zijn aardig wat Congolezen die niet hebben kunnen stemmen. Er is geweld gebruikt, er is geïntimideerd en er is gemanipuleerd. Er is geknoeid, met stembiljetten en best mogelijk ook in de loop van de slotfase bij het samenvoegen van de stemmen, en het is waarschijnlijk nooit na te gaan op welke schaal.

Je kunt alleen maar verwachten dat wie de CENI tot verliezer uitroept, Tshisekedi dus, de uitslag niet aanvaardt en dat zijn aanhangers tot straatgeweld overgaan.  Wie in Kinshasa of Mbuji Maji, de hoofdstad van Oost-Kasaï, op Tshisekedi gestemd heeft, laat zoiets niet over zijn kant gaan: een verkiezingsuitslag die in zijn ogen hoe dan ook vervalst is.  En in dat laatste zou hij bovendien best nog eens gelijk kunnen hebben ook.

Zo te zien stevent Congo regelrecht op een Ivoriaans scenario af, waarbij de twee partijen die de overwinning claimen elkaar maandenlang bevechten. Met dit verschil dat Tshisekedi nooit een krijgsheer geweest is en dus geen wapens in kan zetten. Als het erop aankomt, zal eens te meer de macht in Congo uit de loop van een geweer komen.

Guy Poppe

Guy Poppe is oud-radiojournalist. Voor de openbare radio-omroep VRT verzorgde hij jarenlang de verslaggeving over Afrika. Onlangs publiceerde hij boeken over Congo en Burundi.

take down
the paywall
steun ons nu!