Iemand vroeg me in een discussie uit te leggen “waarom de soldaten en flikken van khadafi
en assad legaler zouden zijn als die hier in europa” en je schrijft dat
“die smeerlappen er ook […] op uit waren en zijn om hun
respectievelijke bevolkingen onder de knoet te houden en te status quo
te handhaven”.

Ik vind dat een knap vervelende vraag omdat ze
wijst op een ogenschijnlijke tegenstrijdigheid in mijn argumentatie.
Aangezien ik enerzijds Engels citeerde waar hij stelt dat de staat
uiteindelijk niets meer is dan een bende gewapende mannen en anderzijds
in Libië en Syrië het verdwijnen van de centrale staat scheen te
betreuren.

Dat is niet in een-twee-drie uitgelegd. Het gaat met name over het concept en de functie van de staat en hoe daarmee om te gaan.

DE STAAT

Ik ben wat dat betreft nogal traditioneel marxist. Het uitgangspunt is derhalve dat de staat niets anders is dan een instrument in handen van één klasse van de bevolking om een andere klasse te onderdrukken.
Ik denk dat we het daarover eens zijn. Het doel moet derhalve zijn om
de staat die functie te ontnemen. Dat doel hebben anarchisten en
marxisten met elkaar gemeen. En dat kan – volgens marxisten – zodra er
geen klassentegenstellingen meer zijn. Als iedereen gelijk is, heb je
geen staat nodig en dus evenmin politie of gevangenissen (met
uitzondering van een paar psychopaten en compleet gekken maar die hoor
je te verzorgen in plaats van zomaar op te sluiten). Je hebt evenmin die
hele bureaucratie nodig of dat ambtenarenapparaat. Dat is een ideaal.

Het probleem van de staat is echter niet louter een ideologische kwestie, het is vooral ook een praktische kwestie.
Ik ben het min of meer met je eens als je stelt dat je “geen legale
macht van geen enkel regime hier op deze planeet” accepteert.
Ideologisch dan. Maar ik zou de staat hier niet zomaar willen zien
verdwijnen. Toch niet van de ene dag op de andere in de maatschappij
zoals die nu is. Omdat dan geen wet of afspraak meer geldt maar het
recht van de sterkste en best bewapende. En dat ben ik niet.

Ik
denk dat dat ook voor een deel de vaststelling is in landen waar de
staat inderdaad quasi verdwijnt zoals in Libië of grote gebieden van
Syrië, delen van Mexico, in Somalië, in Irak en Afghanistan en hier en
daar nog plaatsen. Wat daar in plaats van de staat komt is niet de
anarchie zoals ik die graag zou zien maar louter chaos, geweld,
gewapende milities of drugbendes die hun visie opleggen, die hun
economische belangen gewapenderhand verdedigen en die zonder mededogen
of legaal proces (waar op zijn minst je fysieke integriteit juridisch
onaantastbaar is en je de kans krijgt je te verdedigen) vermeende
tegenstanders afmaken, vaak op brutale wijze. Dat kan niet de bedoeling zijn, het is geenszins vooruitgang.

Als
de staat inderdaad een instrument in handen van één klasse is om een
andere te onderdrukken, dan kan je ook iets anders doen dan die staat
gewoon afschaffen of negeren. Je kan dat instrument ook in handen nemen
en van klasse laten veranderen bijvoorbeeld. Het heeft dan dezelfde functie maar krijgt een ander doel.
Als het bijvoorbeeld in handen van het proletariaat komt in plaats van –
zoals vandaag het geval – in handen van de bourgeoisie, dan kan je de
staat gebruiken om de bourgeoisie te onderdrukken. De bourgeoisie wordt
dan onderdrukt door de meerderheid van de bevolking, met name het
proletariaat. Daarom heet die fase ook de dictatuur van het proletariaat:
dat proletariaat legt via machtsmiddelen haar wil op aan de minderheid.
Anderzijds kan je dan een beleid voeren dat ervoor zorgt dat de
klassentegenstellingen worden opgeheven doordat je de politieke en
economische macht volledig democratiseert. Huizen worden eigendom van
wie ze bewoont, grond van wie die bewerkt, fabrieken van wie er in
werkt, machines van wie ermee werkt, scholen van de studenten en het
lerarenkorps en de administratieve krachten, enz.

Je richt
tegelijkertijd straat- en wijkcomités op die democratisch functioneren.
Niet via representatieve democratie maar directe democratie waarbij
iedereen betrokken is, alle burgers als gelijken. Je zorgt voor
federaties op gemeentelijk of stedelijk en op hogere niveaus zodat
overleg vergemakkelijkt wordt en bouwt vanonder uit aan een tegenmacht
die de functies van de staat moet overnemen. Het opbouwen van die tegenmacht lijkt me cruciaal voor je de staat zomaar laat verdwijnen.

HET ALTERNATIEF

Er zijn voorbeelden waar men dat doet of poogt te doen. Bolivia
is een goed voorbeeld, Venezuela een ander. In beide staten zie je niet
alleen een ander politiek en economisch beleid maar ook fundamentele
veranderingen van de staat zelf. Zo heet Bolivia vandaag officieel de “Plurinationale staat Bolivia“,
officieel samengesteld uit volken die het recht op autonomie en behoud
van hun cultuur hebben. Dat is geen oppervlakkige verandering van louter
de naam maar een fundamentele verandering omdat de diverse
bevolkingsgroepen zich autonomie toe-eigenen en dus de staat
‘uitkleden’. Ze beslissen voor zichzelf, los van de staat.

Je
ziet gelijkaardige ideeën en tendensen in het oosten van Oekraïne met de
diverse zelfuitgeroepen volksrepublieken die zich alweer verenigen in Novorossyia. Je ziet het ook in Syrisch Koerdistan rond Rojava dat bestaat uit drie autonome kantons die elk op zich de autonomie van de diverse bevolkingsgroepen erkennen en aanmoedigen. De Zapatisten in Mexico staan iets gelijkaardigs voor: verregaande autonomie en federaties.
Via
de opbouw van volksmilities en autonome gebieden en raden, neem je
functies uit handen van de staat. Die wordt uitgehold en verliest aan
impact en belang. En via verregaande economische hervormingen – opgelegd
en geïmplementeerd door de staat – ontneem je de bourgeoisie de
economische macht en hun rijkdom.

Maar het mag duidelijk zijn dat je dergelijke politieke en economische veranderingen niet zomaar krijgen als je pretty please zegt. De powers that be staan overduidelijk en logisch tegen elke vorm van aanval op de status quo en zullen dat ook met alle middelen bestrijden.
Je
kan het soms militair afdwingen als de staat verzwakt is (zoals in
Syrië op dit moment door de Koerden gebeurt) of in oost Oekraïne. En je
kan de macht over de staat veroveren door de massa’s te mobiliseren en
via verkiezingen de staat in handen nemen zoals in Venezuela of Bolivia
gebeurd is. Of je kan – als de omstandigheden daar rijp voor zijn – de
staatsmacht gewapenderhand overnemen als de massa’s dat nodig vinden en
je voldoende politie-agenten en/of soldaten aan je kant hebt en over de
nodige steun en wapens beschikt. Die laatste blijkt steeds een erg
bloedige optie te zijn en dat is niet verwonderlijk.

De
geschiedenis van de Oost-Europese landen en de Sovjet-Unie zijn op dat
vlak overigens een unicum in de geschiedenis. Het is één van de zeldzame
momenten waarbij de machthebbers – ook al beschikten ze over het
apparaat van het leger en alle andere repressiemiddelen – de macht
zonder veel verzet en geweld hebben afgegeven toen de massa’s
schreeuwden “Wir sind das Volk” en ze vaststelden dat ze het volk niet
langer vertegenwoordigden. Veel geweld kwam er bij die omwenteling niet
te pas. Vreemd genoeg.

DE SOCIALISTISCHE STAAT

Ik
denk dat uit die hele geschiedenis van de Sovjet-Unie en de andere
Europese socialistische landen ook met betrekking tot de staat een
belangrijke les te trekken valt. Want hoewel het de bedoeling was om via
een tijdelijke dictatuur van het proletariaat – dus de meerderheid –
een socialistisch beleid te voeren dat zou leiden tot de opheffing van
de klassentegenstellingen en dus het communisme zou invoeren waarbij de
staat geen functie meer heeft en dus verdwijnt, zagen we daar iets heel
anders gebeuren. In plaats van te verdwijnen, versterkte de staat zich,
werd niet alleen een instrument tot onderdrukking van de bourgeoisie
maar ook ter uitbuiting van de arbeidersklasse zelf. En dus werd ook de
arbeidersklasse onderdrukt door de zogenaamde arbeidersstaat. Al was dat
niet van bij aanvang zo, het ging steeds meer die kant op. We zagen
iets gelijkaardigs in China en mindere mate in Cuba maar ook elders.

Daar
zijn verklaringen voor en één werd deels gegeven door Friedrich Engels
lang voor de Russische revolutie waar hij waarschuwde voor het gevaar
van socialistische revoluties in feodale of agrarische staten. Want, zo
stelde hij, de noodzakelijke ontwikkeling naar een geïndustrialiseerde
maatschappij kan niet anders verlopen dan via de accumulatie van
kapitaal. De verwachting van Marx en Engels was dat socialistische
revoluties zich zouden voordoen in landen die al in verregaande mate
geïndustrialiseerd waren, waar het kapitaal geaccumuleerd en dus
voorhanden was en waar het proletariaat ook relatief hoog geschoold was,
zoals in Duitsland en Engeland uit die tijd. Maar de revolutie deed
zich voor in een land dat au fond nog feodaal was, nauwelijks
geïndustrialiseerd en in hoge mate agrarisch: Rusland.

En dus
zat er – in functie van industrialisering, ontwikkeling van
productiemiddelen en modernisering – niets anders op dan kapitaal te
accumuleren waar het zich aanbood: de arbeid van het proletariaat. Het
is wat men zou kunnen omschrijven staatskapitalisme waar de staat de
functie van de kapitalist overnam. Niet om winst te maken in dat geval
maar om de natie te moderniseren en -inderdaad – de leefomstandigheden
van het proletariaat te verbeteren wat trouwens in hoge mate is gelukt.
Dat zie je aan het terugdringen van de sterftecijfers, de kindersterfte,
de sterfte in het kraambed en dus de fenomenale verhoging van de
levensverwachting in Rusland en de Sovjet-Unie. En je zag het resultaat
via de 5-jaren-plannen ook in de opbouw van de industrie en technologie
van het land tot ze als eersten ter wereld een satelliet in de ruimte
brachten en kort daarop de eerste kosmonaut. Voor een land dat
nauwelijks een halve eeuw voordien nog feodaal mocht genoemd was dat
fenomenaal. Maar in functie daarvan werd de staat dus – ook in zijn
negatieve facetten – versterkt.

Een ander fenomeen was het feit
dat je de staat – als je die via een revolutie overneemt – niet van de
ene dag op de andere ‘zuivert’ van burgerlijke of reactionaire
elementen. Zeker niet als het proletariaat niet geschoold is, nauwelijks
kan schrijven of lezen en rekenen. Je blijft dus zitten met een groot
deel van de vroegere administratie die vaak burgerlijk was. Bovendien
ontwikkelt die staat zich en zitten er dus mensen in die niet in de
fabrieken werken of op het land maar die het warm hebben, een eigen
kantoortje of bureau, andere voordelen, een ander loon en die dus eigen
belangen gaan ontwikkelen. Er ontstaat met andere woorden een nieuwe
klasse, in dat geval de nomenclatura. En aangezien die nomenclatura
alle belang heeft bij het voortbestaan van de staat en de ontwikkeling
ervan en andere belangen heeft dan het proletariaat, zal zij de staat
gaan versterken en een andere richting uitduwen dan door het
proletariaat gewenst of voor hen noodzakelijk. Daarbij had je nog de aparatchiks die op zich ook een eigen klasse met een eigen economische leefwereld en belangen werd, vaak nauw verweven met de nomenclatura.
In plaats van een klasseloze samenleving verwerd de Sovjet-Unie dus tot
een samenleving met andere klassen en dus andere
klassentegenstellingen. Het doet niets af van de ervaringen en
verwezenlijkingen van die revolutie maar wat wel droef stemt is dat het
initiële idee van de Sovjets (au fond gewoon raden en comités van
burgers, soldaten, boeren, arbeiders, buren, enz) verwerd tot een
karikatuur en parodie waarvan de Opperste Sovjet wel de meest
lachwekkende maar minst komische was. Hoe dat zo gelopen is, is stof
voor een andere analyse, maar me dunkt dat dat niet zomaar afgeschreven
kan worden op Stalin al speelde die er een grote rol in. Je ziet in
China overigens een gelijkaardige evolutie.

STAATLOOS

Verder
en tot slot zie ik voor de Syriërs, Libiërs, Somaliërs, Mexicanen
geteisterd door drugbendes in regio’s waar de staat nauwelijks wat te
zeggen heeft, geen vooruitgang in het wegvallen van de staat. Mogelijk
hebben sommigen initieel een feestje gebouwd maar vandaag zijn die
mensen doorgaans slechter af. Ik ben niet beslagen genoeg en het zou
overigens te ver leiden om alle landen afzonderlijk te gaan analyseren
dus beperk ik me tot Libië, als voorbeeld.

Dat land stond tot de
zogenaamde revolutie en de moord op Al-Qadhafi door NATO-huurlingen op
nummer 1 van het Afrikaanse continent wat betreft de Human Development Index.
Die index meet levensverwachting, inkomen en levensstandaard,
onderwijsniveau en gezondheidszorg van een bevolking. Het betekent dus
concreet dat Libiërs gemiddeld het oudst werden, best geschoold waren,
makkelijkst toegang hadden tot onderwijs en gezondheidszorg van heel
Afrika. Verbazing hoeft dat niet te wekken aangezien in de Socialist People’s Libyan Arab Jamahiriya
gezondheidszorg en onderwijs gratis waren en de opbrengst van de
grondstoffen bijzonder evenwichtig verdeeld werden onder de bevolking.

Dat
land is inmiddels 5 plaatsen gezakt op de wereldranglijst wat betekent
dat alle Libiërs (gemiddeld gesproken natuurlijk) sneller sterven,
minder verdienen, slechtere gezondheidszorg hebben en slechter onderwijs
genieten. En sinds de zogenaamde revolutie – die au fond vooral een
NATO-aanval op het land was juist omdat het een interessant beleid
voerde – zie je het land en vooral de bevolking jaar na jaar wegzakken. Mensen betalen daar dus met hun leven de prijs van het wegvallen van de staat. Dat kan ideologisch goed klinken ‘de staat is weg’ maar het is dat in de praktijk niet noodzakelijk, zoveel is wel duidelijk.Libië
is natuurlijk een bijzonder voorbeeld omdat de staat er bijvoorbeeld
bijzonder investeerde in zeer grootschalige landbouw en
irrigatieprojecten maar ook omdat al-Qadhafi bijzonder gul met fondsen
omsprong voor de Afrikaanse eenmaking en diverse projecten in vele
Afrikaanse landen. Zo was het geen toeval dat het eerste officiële
bezoek van Nelson Mandela als President van Zuid-Afrika een bezoek aan
Libië was; het had de strijd tegen de apartheid decennialang
gefinancierd. Ook andere landen en bevrijdingsorganisaties werden gul
bedeeld. Het toont aan dat de staat als instrument ook andere doelen kan dienen.

Voor
een deel gaat die analyse ook op wat betreft Irak, Syrië en
Afghanistan, niet toevallig landen waar veeleer een seculier regime aan
de macht was, waar de bevolking op het gebied van onderwijs en
gezondheidszorg relatief goed af was of waar dat voor de staat een
prioriteit was (Afghanistan kreeg nooit de kans zich op dat vlak te
ontwikkelen) en waar het algemeen welzijn van de bevolking af te meten
was aan een zekere mate van welvaart die afstak tegen die van vele
buurlanden.

Maakt dat van die staten een paradijs dat ons blind
respect verdient? Allicht niet, nee. Er valt nogal wat aan te merken op
de brutaliteit van al-Assad, al-Qadhafi en Hoessein al-Tikriti. Ik hoef
er geen tekening bij te maken en ik was er niet graag communist geweest.
Of revolutionair anarchist for that matter. Was en is oppositie er gerechtvaardigd, nodig en drongen radicale veranderingen zich op? Dat zal wel zijn, ja. Maar
– en ik blijf dat de belangrijkste vraag vinden – gaat het de bevolking
er vandaag beter dan onder hun leiding en zonder die staat? Daarop is
er maar één antwoord: neen. En de vraag of het de bevolking beter gaat,
zou toch de prioriteit moeten zijn.

Natuurlijk zijn die
staten niet gevallen door interne oppositie maar door de brutale
militaire macht van de VS die nietsontziend en op gruwelijke manier
heeft huisgehouden in die staten en in Afghanistan. Niet toevallig in
die landen en bijvoorbeeld niet in de obscurantistische staten als
Saoedi-Arabië, Koeweit of Qatar waar de staat quasi samenvalt met één
familie en waar de bevolking zowat de laagste prioriteit krijgt, vooral
als ze een kut hebben. Het ging en gaat telkens om landen waar de staat
in hoofdzaak en vooral seculier en niet religieus geïnspireerd was, waar
een soort socialisme werd geïmplementeerd en gezondheidszorg en
onderwijs dus tot de prioriteiten hoorden en waar nog wel redelijk goede
dingen over kunnen gezegd. Dat was het probleem voor de VS, niet de
eventuele schendingen van mensenrechten, het gebrek aan vrijheid of
democratie. Zo kennen we de Yankees wel, daar geven die niet om.

Dit
alles maar om te illustreren dat de staat voor allerlei doeleinden kan
gebruikt worden en diverse vormen kan aannemen. En dat het verdwijnen
van de staat niet altijd een goede zaak is voor de burgers, zeker niet
als daar geen tegenmacht of alternatief bestaat en geen andere
structuren die het wegvallen van de staat kunnen opvangen op een meer
democratische manier, zowel wat politiek als economie betreft.

Ik
ben het dus eens met je initiële stelling maar ik denk dat ze niet
alleen nuance behoeft maar dat de staat vooral een alternatief behoeft.
Vooraf.