De toespraak van Lumumba mag opgevat worden als de geboorteakte van het moderne Congo: van een land dat 85 jaar kolonialisme van zich afschudt en met zelfvertrouwen naar de toekomst kijkt.

Terwijl die redevoering in Afrika wordt gezien als een van die iconische momenten die het continent op de wereldkaart zetten, wordt hij in de populaire westerse literatuur opgevat als de klaroenstoot die de vijandelijkheden tussen België en Congo inzette en het land in chaos stortte. Een chaos gesymboliseerd in de val van de regering-Lumumba (1960) en de moord op de ex-premier (1961).

Vandaag (in 2015), meer dan een halve eeuw later, duikt de papieren versie van Lumumba’s redevoering voor het eerst op. Het is de definitieve versie van de speech, die de Congolese premier mee naar het spreekgestoelte nam: de tekst die in de nacht voor de ceremonie is opgesteld en uitgetikt, met de handgeschreven aanvullingen en verbeteringen die in de uren voor en ook nog tijdens de plechtigheid werden aangebracht.

Lumumba naast Belgisch eerste minister Gaston Eyskens. Foto: Public Domain

Het stichtingsdocument van het moderne Congo lag verborgen in de archieven van de Finoutremer, het vroegere Compagnie du Katanga, ooit een kroonjuweel van de Generale Maatschappij.

Een neokoloniaal scenario

Leopoldstad, het latere Kinshasa, 30 juni 1960. Het Paleis der Natie loopt vol met prominenten voor de viering van de onafhankelijkheid van Congo. Het imposante gebouw aan de Congostroom was nog opgetrokken onder gouverneur-generaal Pétillon.

Volgens de initiële plannen moest het dienstdoen als verblijfplaats van de leden van de koninklijke familie tijdens hun Afrikaanse reizen, en ten dele ook als residentie van de gouverneur-generaal zelf. In het nieuwe Congo zou het Congolese parlement er vergaderen.

Alsof er niet veel zou veranderen na de machtsoverdracht, verwelkomt het bronzen beeld van Leopold II, stichter van de Onafhankelijke Congostaat, gezeten op een paard voor de ingang van het gebouw, de hoge gasten. In het halfrond zijn de onlangs verkozen Congolese politici verzameld, het internationale diplomatieke korps, de binnen- en buitenlandse pers en de voltallige beau monde van België.

Achter Lumumba bereidt Joseph Désiré Mobutu reeds de plannen van de Belgische regering en de CIA voor om hem te vermoorden. Foto: Public Domain

De Belgische elite is behoorlijk nerveus: de nationalist Patrice Lumumba was er volkomen onverwacht in geslaagd een regering te vormen. Zou België zijn belangen in het land kunnen redden?

Al maanden waarschuwt de jonge koning Boudewijn, aangevuurd door de entourage van zijn vader, Leopold III, de Belgische regering dat ‘de onvervreemdbare rechten’ van België in Congo gevrijwaard moeten blijven.

De roomsblauwe regering van Gaston Eyskens zet haar hoop op het Congolese leger. Brussel had het koloniale leger, geleid door Belgische officieren, intact aan Congo overgedragen. Dat ‘nieuwe’ leger moest de regering-Lumumba ‘in de hand houden’.

Een riskante zaak vinden velen, die spreken van ‘de Congolese weddenschap’. Boudewijn is alvast van plan de ongewenste Congolese premier duidelijk te maken dat de soevereiniteit van Congo grenzen heeft.

In Laken was hard gewerkt aan de redevoering van Boudewijn. In een ontwerp van de speech werd Leopold II opgevoerd als ‘de bevrijder’ van Congo, een staat ‘gesticht dankzij verdragen die vrij waren afgesloten tussen de stamhoofden en de gezanten van de koning.’

Premier Eyskens, die deze tekst onder ogen kreeg, vond dat erover. Hij wou deze verwijzing naar Leopold II helemaal schrappen, maar stelde zich uiteindelijk tevreden (onder druk van het paleis?) met het vervangen van de woorden ‘de bevrijder’ in ‘de beschaver’. De zin dat de Congolese chefs het land vrijwillig aan Leopold hadden geschonken werd geschrapt.

Tenslotte bleef er van het ontwerp genoeg overeind om Congo in bedekte maar niet mis te verstane woorden te zeggen waar het paleis naartoe wou: een neokoloniaal regime, met zwarte dignitarissen die als een soort onderaannemer de belangen van Brussel zouden waarborgen.

De toespraak van de Congolese president Joseph Kasa Vubu, die vooraf aan Brussel was overgemaakt en die op Boudewijns speech moest volgen, is zo ‘vlak’, zo ‘academisch’ dat hij in zekere zin ‘s konings woorden in ontvangst zou nemen, zelfs zou bekrachtigen. Het scenario van de plechtigheid zat voor de Belgische elite dus goed.

De toespraak van de koning

Aanvankelijk verloopt de ceremonie voor Brussel naar wens. Koning Boudewijn nodigt zijn gehoor uit niet zozeer de onafhankelijkheid dan wel de kolonisatie te fêteren. De vorst lijkt te spreken in naam van zijn grootoom, de stichter van Congo Vrijstaat:

‘De onafhankelijkheid van Congo is de bekroning van het werk dat door het geniale brein van Leopold II werd ontworpen (…) Op dit historische ogenblik moeten de gedachten van ons allen uitgaan naar de pioniers van de Afrikaanse ontvoogding en naar zij die na hen komen en van Congo hebben gemaakt wat het vandaag is. Zij verdienen zowel onze bewondering als uw erkenning, want het zijn zij die al hun krachten en zelfs hun leven hebben gewijd aan een groot ideaal: u vrede brengen en uw moreel en materiaal patrimonium verrijken.’

Voor het Congolese volk was er geen plaats in dit succesverhaal. Waarop nogmaals Leopold II in herinnering wordt gebracht, zoals Eyskens wou, ‘niet als veroveraar maar als beschaver’.

Na een opsomming van wat de kolonisatie Congo heeft gebracht – infrastructuur, medische zorg, onderwijs en industrie – volgen paternalistische beschouwingen.

De vorst waarschuwt voor het gebrek aan politieke ervaring van de Congolezen, het gevaar van tribale twisten en de appetijt van ‘buitenlandse machten op bepaalde streken’. Na een eerbetoon aan het koloniale leger, ‘dat zijn zware taak met moed en onwrikbare toewijding’ heeft volbracht, volgt nog een vaderlijk advies:

Patrice Lumumba toont zijn door boeien verwonde polsen bij zijn aankomst in Brussel. Foto Nationaal Archief/CC

‘Brengt de toekomst niet in gevaar door overhaaste hervormingen en vervangt de organen die België u overdraagt niet voor u zeker bent dat u het beter kunt doen. (…) Vreest niet u tot ons te wenden. Wij zijn bereid u bij te staan om u met onze raadgevingen te helpen, en om met u de technici en de ambtenaren te vormen die u nodig zult hebben.’

Na Boudewijn leest Kasa Vubu zijn toespraak voor: woorden die al vlug onder een dikke laag stof zullen verdwijnen.

De idyllische schets van het koloniale tijdvak in Boudewijns speech staat haaks op de herinneringen van de gekoloniseerden. De miljoenen doden ten gevolge van ontbering, dwangarbeid, geïmporteerde ziekten en repressie ten tijde van Leopold II; het bloedig neerslaan van opstanden in de jaren ’20 en ’30; de vreselijke effort de guerre tijdens de Tweede Wereldoorlog; de interne verbanningen en de lijfstraffen met de chicotte; de apartheid…

Maar wie in Brussel stond daar stil bij? Het was een ongeschreven wet dat over koloniale wantoestanden niet werd gesproken, en de onafhankelijkheid zou daar niets aan veranderen. Zo hoopt de elite in Brussel toch.

Maar dat is buiten de Congolese premier gerekend. Lumumba had vooraf de speeches van Boudewijn en Kasa Vubu gezien. Hoewel het protocol niet in een derde toespraak voorzag, zou Congo zijn stem laten horen. ‘In naam van een eeuw van stilte’, om het met Jean Jaurès te zeggen.

Er zijn evenwel nog meer redenen waarom de Congolese premier Boudewijns speech wil neutraliseren. In de dagen voor de onafhankelijkheid was de regering-Lumumba het mes op de keel gezet.

De Belgische regering had eenzijdig het statuut van de koloniale chartermaatschappijen omgezet in maatschappijen naar Belgisch recht, waardoor Congo zijn aandelenportefeuilles in de mijnbedrijven in één klap kwijt was. En in Katanga was een poging tot afscheiding verijdeld, maar de secessionistische lobby in de koperprovincie werd geen haar gekrenkt.

Een ander, betekenisvol incident nog. Lumumba wou de onafhankelijkheid luister bijzetten met een amnestiemaatregel, maar gouverneur-generaal Cornelis had zich daartegen verzet. Cornelis stelde wel voor om koning Boudewijn zo’n maatregel te laten nemen, op de dag van zijn aankomst in Congo, op 29 juni. Lumumba ging akkoord, maar de avond van de 29ste weigerde de vorst vlakaf…

De ochtend van de volgende dag legde de premier zijn uitgetikte speech voor aan zijn ministers, om die in de uren nadien nog te amenderen. Tegen Pierre Duvivier, actief in zijn entourage, zei Lumumba dat hij er genoeg van had ‘als een kind te worden behandeld’. Het besluit van de moegetergde, bedreigde Congolese premier stond vast: hij zou de massa’s galvaniseren en Brussel een schot voor de boeg geven, vanaf nu is Congo aan zet.

Lumumba’s epische speech

Terug naar de ceremonie. Onmiddellijk na de toespraak van de Congolese president geeft Kamervoorzitter Kasongo het woord aan premier Lumumba. Boudewijn en Eyskens vallen uit de lucht, want de informatieambtenaar had nagelaten hun een exemplaar te bezorgen van Lumumba’s tekst die hen vooraf was bezorgd. Maar ze schrikken nog meer van de inhoud van de speech.

De Congolese premier heeft maar enkele woorden nodig om de focus van de ceremonie radicaal te verplaatsen. In zijn begroeting richt hij zich niet tot de meesters van weleer, maar tot de ‘Congolese mannen en vrouwen, strijders voor de onafhankelijkheid die vandaag hun overwinning vieren’.

Op de uitgetikte speech wordt deze aanhef voorafgegaan door de handgeschreven woorden ‘Sire, Excellenties, Dames en Heren’. Maar die woorden spreekt de premier niet uit: hij wil zich tot zijn volk richten. Van het ene ogenblik op het andere worden de buitenlandse gasten toeschouwers van een viering van de nationalistische beweging en haar eerste successen. Ontsteld horen ze hoe Lumumba de lijkbleek geworden koning van antwoord dient.

De kolonie, een meesterwerk van Leopold II? Lumumba laat de geschiedenis spreken. Het kolonialisme was ‘de vernederende slavernij die ons met geweld werd opgelegd (…) onze kwetsuren zijn nog te vers en te pijnlijk om hen uit ons geheugen te wissen.’

Een koloniale ambtenaar (Lumumba met hoed) neemt deel aan het verplichte eerbetoon voor alle bezoekers uit Congo, aan het standbeeld van Leopold II op het Troonplein in Brussel. Foto: Archief NIR-INR

Hij herinnert aan ‘de spot, de beledigingen, de slagen die wij dienden te ondergaan omdat wij negers waren. Wie kan vergeten dat men tegen een zwarte “jij” zei, niet zoals men dat tegen een vriend zegt, maar omdat het eerbare “u” enkel voor blanken was voorbehouden? We hebben het meegemaakt dat onze gronden werden weggeroofd in naam van zogezegd wettelijke teksten die echter enkel het recht van de sterkste uitdrukten. We hebben ervaren dat de wet, naargelang het om een blanke of een zwarte ging, verschillend werd toegepast: inschikkelijk voor de ene, wreed en onmenselijk voor de andere.’

Repressie stutte het systeem: ‘We hebben het afschuwelijke lijden gekend van de interne bannelingen: verbannen in hun eigen land wegens hun politieke opvattingen of hun geloofsovertuiging, was hun lot erger dan de dood zelf. (…) Wie zal er ten slotte de terechtstellingen vergeten waarbij zo veel van onze broeders omkwamen, of de kerkers waarin diegenen brutaal gegooid werden die zich niet meer wilden onderwerpen aan het regime van onderdrukking en uitbuiting?’

Lumumba legt uit dat de onafhankelijkheid geen grootmoedig geschenk van Brussel is, zoals de koning had beweerd: ‘geen enkele Congolees die naam waardig kan ooit vergeten dat zij door strijd veroverd werd. (…) Over deze strijd, die tranen, vuur en bloed gekost heeft, zijn wij tot in het diepste van ons wezen fier, want het was een nobele en rechtvaardige strijd’.

De tijd dringt om twee nog levende verantwoordelijken voor de moord op Patrice Lumumba voor de rechter te dagen. Foto: The Jacques Delors Institute.CC BY-SA 2:0

De rol van Brussel in het dekolonisatieproces wordt tot zijn ware proporties herleid: ‘België, dat uiteindelijk begreep in welke richting de geschiedenis zich ontwikkelde, heeft niet gepoogd om zich tegen onze onafhankelijkheid te verzetten.’

Daarop keerde hij zich naar de toekomst: ‘een nieuwe, verheven strijd zal ons land naar vrede, voorspoed en grootsheid leiden. (..) Wij zullen de wereld tonen wat de zwarte man vermag wanneer hij in vrijheid werkt, en wij zullen van Congo het schitterende centrum van geheel Afrika maken.’

Waarop Lumumba plechtig aankondigt: ‘Wij zullen erover waken dat de gronden van ons vaderland zijn kinderen werkelijk ten goede komen. Wij gaan alle wetten van weleer herzien, en er nieuwe maken die rechtvaardig en edel zullen zijn.’

Deze verbintenis ten aanzien van het Congolese volk, dat onder het koloniale bewind miljoenen hectaren grond was ontnomen, illustreert zijn voornemen om de last van de koloniale erfenis volledig af te gooien.

De blik van een man die weet dat zijn lot bezegeld is… Foto: Screenshot YouTube

Congo en België zullen ‘als gelijken’ met elkaar omgaan, en hun samenwerking zal ‘tot wederzijds voordeel strekken’. Have en goed van buitenlanders in Congo moeten gerespecteerd worden. Maar Congo zal ‘waakzaam’ blijven. Gedaan met de handelsmonopolies: het land zal bijstand ‘van veel landen’ aanvaarden, zolang de samenwerking ‘niet beoogt om ons een bepaald beleid op te dringen’.

Ten slotte had Lumumba ook een boodschap voor de rest van Afrika: Congo moest een springplank worden voor ‘de bevrijding van het gehele Afrikaanse continent’. Het was een niet mis te verstane waarschuwing aan het adres van het apartheidsregime in Zuid-Afrika en de koloniale machten Portugal, Frankrijk en Groot-Brittannië.

Tegenstrijdige reacties

Lumumba’s speech wordt door de aanwezige Congolezen acht keer onderbroken voor een lang applaus, en bekroond met een ovatie. De vele duizenden die via Radio Léopoldville de plechtigheden volgen, zullen in een mum van tijd de verste uithoeken van het land over het exploot inlichten.

De Congolese premier sprak een taal die de Congolezen tegenover een blanke niet voor mogelijk hielden. Voor het eerst in de geschiedenis van het land richtte een Congolees zich tot de natie en de wereld, maakte hij een balans van het kolonialisme op en gaf hij de eigenwaarde en het zelfvertrouwen van de Congolese volkeren een boost.

Van het ene moment op het andere belandde Lumumba zo in het pantheon van mythische Afrikaanse leiders. Zijn gewelddadige dood, 7 maand later, zou die bovennatuurlijke status nog versterken: decennia later stellen onderzoekers vast dat in de dorpen van Sankuru de overtuiging leeft dat Lumumba op een geschikt moment wacht om terug te keren…

Boudewijn, geaffronteerd, wil onmiddellijk het land verlaten, maar premier Eyskens overtuigt hem te blijven. Lumumba is bereid bij het diner, voor een select publiek, een ‘reparatiespeech’ te houden. Eyskens zelf schreef die toespraak: ‘ik was de neger van Lumumba’, zou hij later zeggen.

De westerse pers is ziedend. Lumumba’s speech is ‘buitensporig en fundamenteel onjuist’, aldus La Libre Belgique. Time heeft het over ‘een venijnige aanval’. Monseigneur Van Waeyenberg, rector van de universiteit van Leuven, wil dat men Lumumba in de gevangenis gooit. In de cenakels van de macht houdt men echter de zenuwen in bedwang.

La Libre Belgique merkt op dat Belgische prominenten de draagwijdte van het incident relativeren. De Britse ambassadeur in Congo verwoordt goed hoe men in politieke en diplomatieke kringen de affaire ziet: ‘de ruwe speech van Lumumba (…) wordt opgevat als stoom aflaten, als zijn manier om te kandideren voor een leidende positie op de pan-Afrikaanse scène.’ Op de kabinetsraad van de Belgische regering, van 4 juli, is verontwaardiging over de speech te horen, maar de stemming is in het algemeen optimistisch.

De daad bij het woord

Kolonel Frédéric Vandewalle, de chef van de koloniale Sûreté, was een van de toehoorders van Lumumba. De officier, die de daaropvolgende jaren een zware hand zou hebben in de liquidatie van het Congolese nationalisme en de vestiging van Mobutu’s regime, erkende veel later dat de speech goed aansloot bij wat de zwarten zelf verwachtten:

‘Deze bevrijding van een complex, ongepast en beledigend voor de Belgen, was voor veel Congolezen een wraakneming. Ze kende een ondubbelzinnig succes bij diegenen die aan de plechtigheid deelnamen.’

Vandewalle besefte dat de Congolezen de onafhankelijkheid tastbaar wilde maken, met aanwervingen, promoties en loonsverhogingen: ‘Een aandachtig waarnemer van de militaire parade [na de plechtigheid in het Paleis der Natie] zou merken dat de Afrikaanse menigte vooral applaudisseerde voor de zwarten die de zilveren adjudantenster droegen. Dat was de eerste bres in de vesting die [de koloniale overheid] had opgeworpen rond de afrikanisering van de kaders – vooralsnog weinig redelijk volgens Belgische criteria, maar gewenst door de meerderheid der Congolezen.’

Had Lumumba er al niet lang voor de onafhankelijkheid op aangedrongen werk te maken van de afrikanisering van het leger? De druk van de massa was in de maanden voor de onafhankelijkheid alleen maar toegenomen: de functies van officier, leidinggevend ambtenaar en kaders in de privésector mochten niet langer een voorrecht van blanken blijven.

De papieren versie van Lumumba’s speech getuigt van zijn worsteling met dit probleem. In de uitgetikte tekst staat deze oproep tot de Congolezen: ‘Ik vraag u om niet van de ene dag op de andere ondoordachte salarisverhogingen te eisen vooraleer ik de tijd heb gekregen om een alomvattend plan uit te werken waarmee ik de voorspoed van de natie zal verzekeren.’

Op het archiefdocument is deze zin met een haastige krabbel doorstreept, en de nationalistische leider heeft die woorden ook niet uitgesproken. Tijdens de toespraak van Boudewijn zat Lumumba nog op zijn uitgetikte speech te schrijven, wat laat veronderstellen dat hij pas op het allerlaatst heeft beslist om die zin te schrappen: de speech van de koning vereiste een eenduidige repliek, zonder een toegift aan de vermaningen waarin Boudewijns tekst excelleerde.

Enkele dagen na de ceremonie, de hoge buitenlandse gasten zijn weer thuis. De opperbevelhebber van het Congolese leger, de Belgische generaal Emile Janssens, schrijft op een bord in het legerkampement van de hoofdstad enkele woorden neer: Avant indépendance = après indépendance.

Met totale miskenning van de regering-Lumumba laat hij zo de soldaten weten dat ze niet op promoties moeten rekenen. Prompt breekt een muiterij uit. Lumumba krijgt die snel onder controle door het officierenkorps te afrikaniseren.

Hij voegt zo de daad bij het woord – bij de woorden in zijn speech op onafhankelijkheidsdag. Het blanke officierenkorps van het Congolese leger ligt in gruzelementen, en Brussel is het instrument kwijt om de regering-Lumumba in de hand te houden. De rest is geschiedenis.

Belgische troepen interveniëren en scheiden het rijke Katanga van het centrale gezag af. Diplomaten en geheim agenten complotteren tegen de Congolese premier. In januari 1961 wordt Lumumba vermoord, maar zijn aanhang blijft zich roeren.

In november 1965, na het bloedig neerslaan van een reeks nationalistische opstanden, grijpt generaal Mobutu met hulp van de CIA en aanmoediging van de Belgische regering de macht.

Dit artikel verscheen in aangepaste vorm op 27 juni 2015 in De Standaard, onder de titel “De speech die Boudewijn op zijn plaats zette”. Ludo De Witte schreef het met dank aan Nicolas Manchia.