Na acht jaar regeren mogen de Hongaarse socialisten zich klaarmaken voor een verblijf op de oppositiebanken. Eerder deze maand werden ze in de eerste verkiezingsronde volledig weggeblazen door de centrumrechtse partij Fidesz, die met 52,8 procent van de stemmen nu al zeker is van een meerderheid in het parlement. De kans is groot dat de partij bij de tweede verkiezingsronde eind deze week een tweederdemeerderheid behaalt. Daarmee zou ze op eigen initiatief zowel de grondwet als de verkiezingswet kunnen aanpassen. 

Daarnaast haalde ook de uiterst rechtse partij Jobbik, die onder meer joden- en zigeunerhaat predikt, een verontrustend hoge score. Met 16,71 procent van de stemmen komt de relatief nieuwe partij zelfs heel dicht in de buurt van de socialisten, die teruggevallen zijn tot een povere 19,29 procent.

Wat verklaart deze spectaculaire ruk naar rechts? Als onderzoeker aan de universiteit van Amsterdam, met een grote expertise in de geschiedenis en politiek van Hongarije, is Martin Mevius perfect geplaatst om de resultaten beter te helpen begrijpen. “De socialisten zullen heel hard moeten knokken om hier weer bovenop te raken.”

Oorzaken voor het succes

Martin Mevius: “Eén reden voor deze resultaten is de slechte toestand van de Hongaarse economie. Tot 2005 was Hongarije op economisch vlak een van de meest succesvolle landen in Oost-Europa, maar toen bleek dat de socialisten hun overheidsfinanciën niet genoeg gesaneerd hadden. Daardoor hebben ze in 2008 nog een lening moeten afsluiten bij het Internationaal Monetair Fonds.”

“Tegenwoordig gaat het al een stuk beter met die economie, maar op individueel vlak zitten toch veel mensen in de problemen. Veel Hongaren hebben namelijk in het verleden leningen afgesloten in euro’s en Zwitserse franken. Door de financiële crisis nam de nationale Hongaarse munt echter een duik, waardoor die leningen ineens veel duurder werden. Een heleboel mensen zijn failliet gegaan en ook vele anderen hebben nu heel wat minder te besteden. Daar komt erg veel onrust uit voort.”

Is dat de enige reden voor het verlies van de socialisten?

“Nee, er was ook een andere belangrijke oorzaak: corruptie. In de aanloop naar de vorige verkiezingen heeft de socialistische regering de toestand van de overheidsfinanciën veel mooier voorgesteld dan ze feitelijk was. Nadat ze die verkiezingen gewonnen hadden, gaf hun leider in een toespraak aan partijactivisten toe dat de socialistische partij ‘’s ochtends, ’s middags en ’s avonds gelogen had’. Dat werd in de pers gelekt en lokte een enorme rel uit.”

“Vóór die toespraak was het land al enorm gepolariseerd tussen twee kampen: socialistisch en nationalistisch. En op zo’n moment doet die man dan zo’n uitspraak. Dat heeft de hele ambtstermijn lang doorgesudderd. Het leidde in 2006 ook tot allerhande demonstraties en rellen. De socialistische regering heeft daardoor  van meet af aan een enorm legitimiteitprobleem gehad. Het heeft zelfs zo’n groot effect gehad dat de polarisatie van toen verdwenen is, aangezien de meeste aanhangers van het socialisme nu niet meer op de partij willen stemmen.”

De doorbraak van extreem-rechts

De ontevredenheid heeft voor het eerst ook een voedingsbodem gecreëerd voor een extreemrechtse partij als Jobbik.

“Het is niet juist om Jobbik zomaar als extreemrechts te bestempelen. Er valt een heleboel onder de koepel van die partij. Aan de ene kant is er inderdaad een activistisch extreemrechts kader dat voortkomt uit rechts-nationalistische clubjes. Uit die hoek komt ook hun paramilitaire organisatie, de Hongaarse Garde. Maar volgens mij is dat deel van de partij getalsmatig een marginaal verschijnsel. Hoewel ze de toon aangeven, volgt een groot deel van Jobbiks aanhangers meer een vorm van christelijk conservatisme zoals je dat ook in Polen hebt. Dat heeft ook antisemitische en homofobe trekken, maar is minder radicaal.”

“Hun partijprogramma zou evengoed bij het centrumrechtse Fidesz kunnen passen. Het is vrij collectivistisch en autoritair. Het spreekt ook heel veel mensen aan, gewone Hongaren die enigszins antisemitisch zijn, vooroordelen hebben tegenover zigeuners, moeite hebben om hun leningen af te betalen en zich rot ergeren aan de corruptie. Binnen Hongarije zijn hun denkbeelden eigenlijk niet zo extreem. Veel Hongaren denken echt zo. Jobbik heeft ideeën die vroeger enkel op straat te horen waren, voor het eerst een politieke basis gegeven”

Dwingt de score van Jobbik de Fidesz-partij van Viktor Orban tot een nog rechtsere koers?

“Als enige regeringspartij zullen ze hele scherpe concurrentie op rechts krijgen, dat is zeker. Maar er is heel veel overlapping tussen de achterban van die twee partijen. Heel veel van wat Viktor Orban wil doen, valt sowieso ook goed bij Jobbik-aanhangers.”

“Iedereen die er een beetje op lette kon in 2006 al zien dat Jobbik succes zou hebben. Door het socialistische corruptieschandaal was er in de samenleving grote onrust ontstaan, waar Jobbik van heeft weten te profiteren. Jobbik heeft haar succes eigenlijk te danken aan het enorme falen van de andere partijen. Enerzijds bij de socialisten, met hun leugens over de staatsfinanciën en die ongelukkige toespraak. Anderzijds bij Fidesz, waar Orban er niet in geslaagd is dat rechtse ongenoegen zelf te kanaliseren. Voor hem maakt dat nu niet echt meer uit natuurlijk. Zijn partij krijgt waarschijnlijk toch een tweederdemeerderheid in het parlement.”

De alleenheerschappij van Fidesz

Stel dat Orban die tweederdemeerderheid haalt, wat kan hij daar dan mee doen?

“Dat is de grote vraag. Iedereen focust nu op Jobbik, terwijl hun uitslag eigenlijk maar zestien procent bedraagt. Ik vind dat wel meevallen, in België en Nederland zijn we van uiterst rechts meer gewoon. Het echte verhaal is wat Orban gaat doen met die tweederde meerderheid.”

“Volgens mij gaat hij al zijn macht aanwenden om ervoor te zorgen dat hij de volgende keer opnieuw zo’n meerderheid haalt. Het liefst zou hij zijn partij de komende vijftig jaar aan de macht houden. Je kan verwachten dat hij daar ook naar gaat handelen. Hij kan bijvoorbeeld leden van Hongaarse minderheden in buurlanden stemrecht geven, in de hoop daardoor stemmen te krijgen. Hij kan ook via grondwetswijzigingen kiesdistricten in zijn voordeel veranderen of het aantal parlementsleden inperken.”

Blijft dat dan nog democratisch?

“Ik wil hem nog geen antidemocraat noemen voordat hij werkelijk iets verwezenlijkt heeft, maar het risico op dat soort ingrepen is reëel. De kans is ook groot dat hij het parlement nauwelijks bijeen gaat roepen, zoals hij ook bij zijn vorige ambtstermijn in 1998 heeft gedaan. Hij maakt natuurlijk gewoon gebruik van de manier waarop het politieke systeem in Hongarije in elkaar zit. Het is niet alsof hij iets illegaals doet.”

“Misschien nog belangrijker dan die grondwetswijzigingen wordt het Hongaarse cliëntelisme. Partijen beslissen in Hongarije over allerlei postjes. Dat gaat veel ruimer dan postjes binnen de lokale overheid. Ook docentenbanen worden politiek verdeeld. Dat cliëntelisme zal een enorme rol gaan spelen in de verdere versterking van Fidesz. Mensen zullen immers afhankelijk worden van die partij voor hun positie. Probeer dat dan nog maar eens open te breken.”

Kan links nog herstellen van die klap?

“Ik denk dat de socialisten het voorlopig alleszins verbrod hebben. Ze zullen intern helemaal moeten vernieuwen. Er is nu ook een nieuwe ecologische partij aan de linkerzijde, maar de vraag is of je die eigenlijk wel links kan noemen. Ze is inderdaad milieubewust, maar op hun verkiezingsfeest werd ze voorgesteld als ‘de partij voor gezondheid, orde en gezag’. Dat zijn eerder rechtse thema’s. Ze heeft ook al gezegd dat ze Fidesz gaat steunen tijdens deze regeerperiode. Als die geen tweederdemeerderheid krijgt, dan wordt die ‘linkse’ partij dus waarschijnlijk een bondgenoot van Fidesz.”

“De socialisten hopen nu de belangrijkste democratische oppositiepartij te worden tegen Viktor Orban. Daar hebben ze tijdens de verkiezingen zelfs al op ingespeeld, door bijvoorbeeld in Boedapest een andere democratische partij van de verkiezingen te helpen weren. Ze hebben momenteel natuurlijk nauwelijks meer zetels dan Jobbik. Ik denk dat ze heel hard zullen moeten knokken om er weer bovenop te raken.”

Gaat deze uitslag gevolgen hebben voor de internationale betrekkingen van Hongarije?

“Het heeft volgens mij geen invloed gehad op de financiële markten, ik heb ook geen negatieve reacties gehoord vanuit Europa. Ook binnen de NAVO zie ik op zich geen probleem. Orban heeft wel ooit eens gezegd dat hij de IMF-lening uit 2008 niet zou terugbetalen, maar in realiteit zie ik dat niet gebeuren. Orban is wel nationalistisch, maar bij lange niet zo eurosceptisch als Jobbik. Wel kan je spanningen met buurlanden Slowakije en Roemenie verwachten, waar grote Hongaarse minderheden wonen. Orban zal meer verbaal geweld gebruiken over die minderheden. Plannen om Hongaren daar kiesrecht te geven zullen er niet in goede aarde vallen. Vooral niet in Slowakije, waar nationalist Jan Slota aan de macht is.”