Vladimir Poetin is naargelang van de bron gek, de gevangene van zijn entourage, een tiran, een losgeslagen dictator en dolgedraaide wellusteling (volgens de brulboei van Middelkerke) een maffiabaas, een nieuwe Stalin of een nieuwe Hitler.

Voor elk van die koosnaampjes is een grond te bedenken. Alleen: als Poetin een tweede Hitler is waarom doen de Westerse bondgenoten niet wat ze toen deden tegen het naziregime: ten strijde trekken in een grootschalige oorlog?

Waarom ze dat – gelukkig maar – tot nu toe niet deden weten we allemaal: omdat Rusland na de Verenigde Staten de zwaarst bewapende kernmacht ter wereld is. Nu Poetin ook daadwerkelijk het kernwapen in stelling brengt is de oorlog in een nog gevaarlijker fase terechtgekomen.

Dat houdt Amerikaanse haviken als de Republikeinen Liz Cheney en Adam Kinzinger niet tegen om voor actieve Amerikaanse deelname te pleiten. Zelfs valt al het woord regime change als het over het Rusland van Poetin gaat¹. Dat ook bij ons stemmen opgaan voor een vliegverbod boven Oekraïne en Oekraiens president Volodymyr Zelensky zelf daarom smeekt is de dwaasheid ten top. Poetin heeft overduidelijk gemaakt dat een nucleaire oorlog het gevolg zou zijn.

Nochtans wisten we – Europeanen en Amerikanen – ook lang vóór deze oorlog dat toetreding van Oekraïne tot de Navo voor Rusland volstrekt onverteerbaar is. De rode lijn van Poetin dateert van langer dan een paar maanden geleden. Lang vóór het uitbreken van de huidige crisis was het duidelijk dat niet alleen voor Poetin maar voor vrijwel alle Russische leidende kringen de uitbreiding van de Navo tot aan de Russische grenzen onaanvaardbaar was en vroeg of laat tot vervelende consequenties zou leiden.

Dat Oekraïne ook in dat besef de mogelijkheid werd voorgespiegeld om lid te worden en daartoe door het Westen werd aangemoedigd was daarom uitermate roekeloos. De man die daar in hoge mate voor verantwoordelijk was is George W Bush, samen met de toenmalige Britse premier Tony Blair, hetzelfde tweetal dat ons de catastrofale oorlog in Irak heeft geschonken met naar schatting een miljoen Iraakse doden, ontwrichting van het Midden-Oosten en het barbaarse IS-terrorisme.

De cruciale datum is 2008 toen op een Navo-top in Boekarest Blair en Bush tegen de zin van Frankrijk (Sarkozy) en Duitsland (Merkel) in de eindverklaring lieten opnemen dat Oekraïne en Georgië “lid zouden worden van het bondgenootschap.” De Europese leiders toonden zich trouwe vazallen en stemden – na verbaal maar machteloos protest – toe.

Een datum van toetreding werd niet genoemd. Voor Oekraïne was het genoeg om hoop te koesteren op lidmaatschap en er stelselmatig naartoe te werken door politiek en economisch meer aansluiting te zoeken tot het Westen. Voor Rusland was het de laatste en de meest beangstigende waarschuwing.

Op dat moment waren al Tsjechië, Hongarije en Polen lid geworden van de Navo (1999), gevolgd in 2004 door Bulgarije, Roemenië, Slovakije, Slovenië en de Baltische staten Estland, Letland en Litouwen. Een zwak Rusland protesteerde maar slikte de twee uitbreidingsgolven.

Nu echter was de maat meer dan vol. Toch zou het nog tot begin dit jaar duren voor – letterlijk – de bom barstte. Voor Rusland is de uitbreiding van een vijandig bondgenootschap tot net aan de Russische grenzen een existentiële bedreiging.

Tenslotte was Oekraïne tot twee keer toe de toegangspoort voor een Duitse invasie van Rusland. Maar de diep gewortelde Russische angst voor een herhaling is door het Westen nooit ernstig genomen. Immers Wat kan Rusland doen? vroeg de toenmalige Belgische premier Yves Leterme zich zelfgenoegzaam af toen hem op de Russische bezorgdheden en angsten werd gewezen.

De uitbreiding van de Navo is maar één van de drie elementen die ervoor moeten zorgen dat aan de grenzen van Rusland een bastion van Amerikaanse en Westerse invloed wordt opgeworpen zegt de Amerikaanse politieke wetenschapper en voormalig militair John Mearsheimer. Toetreding tot de Europese Unie en Democratisering zijn de twee andere.

De zogenaamde “Oranjerevolutie” bracht in 2004 de pro-westerse Viktor Joesjtsjenko aan de macht in Kiev. Rusland was gewaarschuwd: voor Poetin was de opstand niets anders dan een door het Westen geïnspireerde poging tot regime change met als uiteindelijk doel Rusland zelf.

VS-politicoloog John Mearsheimer waarschuwde in 2015 voor de catastrofale risico’s die de NAVO door Oekraïne en Georgië in 2008 te aanvaarden als kandidaat-lid van de NAVO (vanaf 15:45 in deze toespraak):

Toen vier jaar later Joesjtsjenko’s rivaal, de meer Russisch georiënteerde Viktor Janoekovitsj, in legitieme verkiezingen aan de macht kwam volgde te tweede fase in de revolutie: na dagenlange betogingen en dodelijk geweld moest Janoekovitsj naar Rusland vluchten.

Wij in het Westen zagen een volksopstand, Rusland zag een staatsgreep beraamd door de VS en de EU. De speciale gezant van Obama, vice-minister van Buitenlandse Zaken Victoria Nuland deelde koekjes uit aan de betogers op de Maidan en bedisselde met de Amerikaanse ambassadeur Pyatt wie wel en wie niet in de volgende Oekraiense regering zou zitten.

De Russen maakten de ontluisterende telefoongesprekken tussen beiden openbaar. Nuland vertelde achteraf trots dat de VS 5 miljard dollar hadden besteed om de democratie naar Oekraïne te brengen. Over de mogelijke reactie van Europa was ze kort: “Fuck the EU”.

“Het gaat in wezen om dominantie: politiek, economisch, cultureel. Europa zelf komt er niet aan te pas: de EU heeft niet het minste belang bij de uitbreiding van de Navo.”

Victoria Nuland bekijkt een drone van de Oekraiense grenswacht. Foto: WikiMedia Commons/Public Domain

Februari 2014 was de lont aan het kruitvat van wat ieder kon voorspellen: de burgeroorlog in een land dat diep verdeeld is tussen West en Oost. In zijn hoedanigheid van Europarlementslid en vooraanstaand Europees liberaal kwam Guy Verhofstadt op de Maidan² – het zenuwcentrum van de revolutie– de vlammen van de burgeroorlog aanwakkeren.

Hetzelfde deed de oude Koude-Oorlogsstrijder John McCain – beiden stonden op het podium in het gezelschap van de Oekraïnse neo-nazis die in hoge mate het verdere verloop van de gebeurtenissen zouden helpen bepalen en zelfs een aantal figuren in de democratische regering konden loodsen.

Guy Verhofstadt op het Maidanplein, 22 februari 2014. Screenshot: vrtnews

De rest is geschiedenis: Poetin annexeerde de Krim om te verhinderen dat de grote Russische marinebasis Sebastopol in handen van de Navo zou vallen en steunde de opstand van de Oostelijke provincies in de Donbass. Nu staat Europa machteloos ten aanzien van een oorlog die tot immens menselijk leed en onoverzienbare materiële schade zal leiden.

Hoewel de historische omstandigheden anders zijn kun je hier niet anders dan herinnerd worden aan 1956. Anticommunistische opstandelingen in Hongarije werden door de uitzendingen van Radio Free Europe en Radio Liberty, beiden spreekbuis van de CIA, aangespoord om met geweld de macht te grijpen. Toen de sovjettanks Boedapest binnenrolden wachtten de opstandelingen tevergeefs op Europese hulp. Hetzelfde scenario deed zich elf jaar later in Tsjechoslowakije voor.

“Deze oorlog op Europese bodem is het gevolg van een conflict tussen een tanende grootmacht die net nog een vernederende nederlaag in Afghanistan moest incasseren en een gewezen grootmacht die zich weer opricht.”

Nu staan we voor het dilemma: machteloos toezien hoe Oekraïne hetzelfde lot ondergaat als eerder Tsjetsjenië en Syrië of massale militaire en financiële steun verlenen aan het Oekraiense verzet en de nucleaire vernietiging riskeren.

De oorlog op Europese bodem is het gevolg van een conflict tussen een tanende grootmacht die net nog een vernederende nederlaag in Afghanistan moest incasseren en een gewezen grootmacht die zich weer opricht.

Het gaat in wezen om dominantie: politiek, economisch, cultureel. Europa zelf komt er niet aan te pas: de Unie heeft niet het minste belang bij de uitbreiding van de Navo als machtsinstrument van de VS maar stemde ruggengraatloos in met de Amerikaanse eis om Oekraïne en Georgië perspectief te bieden op toetreding.

“De winnaars van de Koude Oorlog verkozen van de zwakte van Rusland gebruik te maken om de Westerse dominantie met de Navo als voornaamste instrument te verankeren. Ze verkozen om de Russische beer te blijven uitdagen tot hij uiteindelijk zijn klauwen uitsloeg.

Poetin heeft de Europese onderhandelaars openlijk voor schut gezet en is alleen bereid om – als het moment hem gunstig lijkt – met Biden te praten. Maar het is de Europese burger die de prijs betaalt en in het slechtste geval het kanonnenvlees mag leveren. De VS blijven aan de andere kant van de oceaan buiten schot tenzij het tot een nucleaire ramp zou komen.

Kon de oorlog vermeden worden?

“Wat als” is een onmogelijk te beantwoorden vraag als je in de geschiedenis terugblikt. Toch kun je je afvragen hoe Europa en de wereld er vandaag hadden uitgezien als de stem voor vrede en samenwerking niet was overstemd door die van de krijgsheren en de wapenindustrie. Het had anders gekund.

Dit onopvallend document uit 1990, amper 29 pagina’s, zou wel eens de oplossing kunnen zijn. Bron: osce.org

Toen het Sovjetimperium instortte en het Warschaupact – de tegenhanger van de Navo – zichzelf ontbond bestond de mogelijkheid van een heel andere veiligheidsarchitectuur voor Europa, onder andere uitgetekend in het Charter van Parijs voor een Nieuw Europa van de OVSE (Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa,). Ook Poetin had daar oren naar – nog in 2007 verdedigde hij het idee op de Veiligheidsconferentie van München.

De winnaars van de Koude Oorlog verkozen van de zwakte van Rusland gebruik te maken om de Westerse dominantie met de Navo als voornaamste instrument te verankeren. Ze verkozen om de Russische beer te blijven uitdagen tot hij uiteindelijk zijn klauwen uitsloeg.

Jack Matlock, de op één na laatste VS-ambassadeur in de Sovjetunie, is maar één van de velen die waarschuwden dat uitbreiding van de Navo een wapenwedloop op gang zou brengen met mogelijk catastrofale gevolgen. Hij voorzag de situatie waar we nu in zitten en vergeleek die met de Cubacrisis uit 1962 die de wereld op de rand van een nucleaire catastrofe bracht.

Na zijn artikel I Was There: NATO and the origins of the Ukraine crisis van 15 februari gaf Jack Matlock op 17 februari 2022 (nog voor de invasie) zijn visie over de ernst van de situatie aan de alternatieve nieuwszender Democracy Now! (24:00, vanaf 2:55):

Ambassadeur William Burns, de huidige directeur van de CIA, waarschuwde in 2008 de regering W. Bush in een memo aan minister van Buitenlandse Zaken Condoleezza Rice voor de gevolgen van een mogelijke toetreding van Oekraïne tot de Navo. Zijn woorden blijken vandaag profetisch:

“Voor de Russische elite (niet enkel Poetin) is er geen duidelijker Rode Lijn dan toetreding van Oekraïne tot de Navo. Na meer dan twee en een half jaar gesprekken met Rusissche sleutelfiguren, van ijzervreters in de donkerste hoeken van het Kremlin tot de vurigste liberale tegenstanders van Poetin, heb ik nog altijd geen enkele leidinggevende Rus gevonden die in toetreding van Oekraïne tot de Navo iets anders ziet dan een directe bedreiging van de Russische belangen.”

Hij voegde eraan toe: “De strategische gevolgen zijn nauwelijks te overschatten en dat Oekraïne ingang verschaffen tot de Navo voor Rusland vruchtbare grond zou zijn om zich actief te mengen op de Krim en in Oostelijk Oekraïne.”

Noch de VS noch Europa verkozen naar de waarschuwingen van Burns, Matlock en talloze andere hooggeplaatste diplomaten en militairen – verre van linkse rakkers of naïeve pacifisten – te luisteren, met de gevolgen die we kennen.

Een andere gemiste kans: de akkoorden van Minsk in 2015 tussen Oekraïne, Duitsland, Frankrijk en Rusland. Die landen kwamen toen onder andere overeen dat er een staakt-het-vuren zou komen in de opstandige Donbass.

Beide partijen moesten hun troepen en zware wapens van de frontlijn terugtrekken en Kiev zou onderhandelingen beginnen met de opstandelingen. Die gesprekken moesten leiden tot verkiezingen in de regio’s Donetsk en Loehansk met het doel daar wettelijk zelfbestuur in te voeren.

De akkoorden zijn dode letter gebleven omdat de regering van Oekraiens president Poroshenko en daarna die van Zelensky onder zware druk van de extreemrechtse nationalisten weigerden met de separatisten te praten maar integendeel rekenden op steeds meer wapens en geld van het Westen om de opstand te breken.

Tot het uitbreken van de recente crisis is het Westen noch over de burgeroorlog in Oekraïne noch over de kwestie van het Navo-lidmaatschap met enige tegemoetkoming op tafel gekomen. De diplomatie was een megafoondiplomatie met als enige doel Rusland tot toegevingen te dwingen. Het idee dat Poetin water bij de wijn zou doen was een pijnlijke misrekening of was het van meetaf aan de bedoeling het tot een krachtmeting te laten komen?

Dat het tot nu heeft geduurd voor de crisis tot een regelrechte oorlog leidde heeft volgens John Mearsheimer te maken niet alleen met het herwonnen zelfvertrouwen van Rusland onder Poetin maar ook met het feit dat Oekraïne door de Europese en Amerikaanse wapenleveringen en militaire training in feite al deel uitmaakt van de Navo, zonder formeel lid te zijn.

Op 21 juni 2021 voer de Britse destroyer HMS Defender door de territoriale wateren van de Krim. Uitgelekte documenten bleek dat het een doelbewuste ‘vergissing’ was om Rusland uit te dagen. Archiefbeeld uit d Noordzee. Foto: US NAVY/Public Domain

Onder Trump besloten de Amerikanen wapens te leveren die het Oekraiense leger moesten helpen de Russischgezinde opstandelingen in de Donbass te verslaan. Biden heeft die politiek van zijn voorganger verdergezet. Misschien waren de leveringen van drones door Navo-bondgenoot Turkije de druppel. Daar bovenop kwamen de provocaties van een Britse destroyer in de Zwarte Zee en een Amerikaanse jachtbommenwerper op de grens van het Russische luchtruim.

“Wie de geringste nuance aanbrengt aan het officiële verhaal dat Rusland en Poetin als de enige boosdoeners aanwijst komt in het verdomhoekje terecht. Het is overbekend dat de waarheid altijd het eerste slachtoffer is van een oorlog.”

De Russische oorlog tegen Oekraïne is een onvergeeflijke misdaad, daar kan niet het minste misverstand over bestaan. Poetin heeft in het verleden ten overvloede bewezen dat hij voor niets terugdeinst. Hij is aan de macht gekomen dank zij de oorlog in Tsjetsjenië die hij met bomaanslagen op appartementsgebouwen in Dagestan en Moskou heeft uitgelokt en die hij met de tactiek van de verschroeide aarde heeft gewonnen.

Het resultaat was de vernietiging van de hoofdstad Grozny en de installatie van een terreurregime onder de Poetinvazal Ramzai Khadirov in de Tsjetsjeense Republiek die nu onwrikbaar zit ingelijfd in de Russische Federatie.

Maar wie vandaag de geringste nuance aanbrengt aan het officiële verhaal dat Rusland en Poetin als de enige boosdoeners aanwijst komt in het verdomhoekje terecht. Het is overbekend dat de waarheid altijd het eerste slachtoffer is van een oorlog.

Hetzelfde kan worden gezegd van rede en rationaliteit: die worden in de koelkast geplaatst om plaats te maken voor emotie en hysterie. Wie niet voor ons is is tegen ons en moet een agent zijn van de vijand. Zo klonk het in de Kamer van Volksvertegenwoordigers: wie zich afvraagt of de Navo en het Westen misschien in enige mate tot de huidige crisis hebben bijgedragen moet “een bondgenoot van Poetin zijn.”

In het Vlaams parlement kreeg ook Kim De Witte van de PVDA de hele kamer over zich heen toen hij zich afvroeg of Poetin wel de enige slechterik is in het zwart-wit verhaal over deze oorlog. Wat als de Russen raketten zouden plaatsen in Canada of Mexico vroeg hij zich retorisch af:

“Het kot zou te klein zijn”

De Witte drukte zich te zacht uit. Wat er werkelijk gebeurt als de Russen raketten nabij de grenzen van de VS opstellen leert ons de geschiedenis. Toen Chroesjtsjov raketten wou plaatsen op Cuba was John F. Kennedy bereid om de wereld in een kernoorlog te storten om dat te verhinderen.

Chroesjtsjov bond in en liet de schepen met raketten voor Cuba aan boord rechtsomkeer maken naar de Sovjet-Unie. Nu er Navo-raketten op minder dan een paar honderd kilometer van Sint-Petersburg staan is Poetin aan de beurt om met de apocalyps te dreigen. Poetin is geen Chroesjtsjov.

De Oorlog Teveel verscheen in het Salon van Sisyphus op 6 maart 2022.

Note: