Recent
vierde Europa, Duitsland voorop, het 25-jarig jubileum van de Val van
de Muur. Angela Merkel gebruikte die gelegenheid om in haar feestrede
te verwijzen naar landen waar vrijheids- en mensenrechten met voeten
worden getreden: ze wenste de Syriërs, Oekraïners, Irakezen en
vele anderen een vergelijkbaar geluk toe met hun
onrechtvaardige machthebbers. Maar het zou allemaal wel goed komen:
‘De
menselijke drang naar vrijheid laat zich op de lange termijn niet
onderdrukken. Er is moed voor nodig om voor vrijheid te vechten. En
er is moed voor nodig om vrijheid te benutten.’

Er
is ook zeker lef voor nodig om dit soort redevoeringen te houden,
terwijl je bondskanselier van een land bent, dat meewerkt aan een
project, volgens welk rondhangen op straat verdacht is en met
bewakingscamera’s goed in de gaten moet worden gehouden.

Dat
project heet
Indect,
en heeft zijn onderzoek- en experimenteerfase inmiddels achter de
rug. Het is een initiatief van de Europese Commissie, zonder enige
inbreng van het Europese Parlement. Het heeft tot doel alle eventueel
relevante elektronische informatie over mensen in Europa te bundelen.
Vanzelfsprekend moeten wij, burgers van de Unie, daar blij om zijn:
het staat in het teken van onze veiligheid.

Die
wordt onder meer afgemeten aan het resultaat van een enquête onder
Poolse politieagenten. Hun
werd gevraagd wat naar hun opvatting ‘atypisch’ (dat wil zeggen:
gevaarlijk) gedrag vormde. De meerderheid van de Poolse agenten kwam
aanzetten met rondhangen op straat. Daarop werd vervolgens de
patroonherkenningssoftware geprogrammeerd, die bij bewakingscamera’s
hoort.

Maar
daarbij blijft het natuurlijk niet.

Decibelgrens

In
september 2013 werd een hele waslijst
van technologische wapenfeiten
gepresenteerd. De INDECT-elektronica is onder andere in staat om te
tellen, hoeveel mensen er feitelijk op voetbaltribunes zitten,
waarschuwt als mensen een straat in komen, kan van Bluetooth
voorziene elektronica in het oog houden, maar ook zebrapaden en
onverantwoord oversteken, signaleert vooraf gedefinieerde objecten
(dus net zo gemakkelijk een AK-47 als een boodschappentas), herkent
de geluiden die horen bij bedreigende situaties (geschreeuw,
explosies, geweerschoten, brekend glas) en kan de situaties
vervolgens met de camera opsnorren.

De
Praagse
politie,
die ook uitgebreid bijdroeg aan de ontwikkeling van Indect, heeft
haar camera’s inmiddels geprogrammeerd op drukke gebaren, rennende
mensen, valpartijen, wildplassers en graffitikunstenaars. Ook als op
bepaalde plekken het geluidsniveau een specifieke decibelgrens
overschrijdt, gaat in de meldkamer een alarm af, en komt de politie
in actie. Kortom, alles wat maar even afwijkt van de nette meneer en
mevrouw die
met
gemiddelde snelheid over straat gaan, is, voor je het in de gaten
hebt, verdacht.

Naast
Indect is er nog Enlets, het ‘European Network of Law Enforcement
Technology Services’. Dit is een informeel samenwerkingsverband van
een stel EU-staten, waaronder Nederland, dat het zogeheten “front
line policing” zo
verregaand mogelijk technologisch vorm wil geven. Dit orgaan droomt
hardop van de mogelijkheid, auto’s op afstand elektronisch tot
stilstand te brengen. Dat zal dan moeten gebeuren via standaard in
auto’s in te bouwen elektronica, nu nog alleen door autofabrikanten
gebruikt om technische gegevens door te seinen.

Waarborgen

Al
met al is Europa op een breed aantal fronten druk doende, het
dagelijkse doen en laten van zijn burgers elektronisch in de gaten te
houden. Natuurlijk gaat dat met sussende woorden gepaard: Indect
verzekert op
zijn website dat men zelf geen bewakingscamera’s installeert en ook
mensen niet lukraak in de gaten zal houden. Om de ethiek van het een
en ander te waarborgen, wordt alle handelen van Indect immers aan
objectieve logaritmen onderworpen, die nauwelijks menselijke
tussenkomst behoeven.

De
eerste geruststelling is al een wassen neus: Indect hoeft zelf ook
geen camera’s te installeren. De openbare ruimte raakt er steeds
verder van vergeven, en het doel van Indect is nu juist, al die
camera’s allengs met elkaar te verbinden. En dat is heus geen
perspectief voor de verre toekomst: in Nederland luidde minister
Opstelten van Veiligheid en Justitie vorige week officieel het
programma Live View
in. Dat behelst de koppeling
van 70.000 Nederlandse bewakingscamera’s onder algemeen politioneel
toezicht. Dus niet alleen camera’s van de politie zelf, maar vooral
van particulieren. Een fiks aantal winkelpanden, bedrijventerreinen
en ook
pompstations is op
het netwerk aangesloten.

Zegt
Opstelten: “We zijn niet tevreden voordat de laatste
overvaller in de kraag is gevat.” Dat verloopt vanaf
nu onder menselijk toezicht door agenten op de meldkamer. 

De Volkskrant laat in haar
berichtgeving Wim
Bernasco (hoogleraar ruimtelijke analyse van criminaliteit aan de
Vrije Universiteit en verbonden aan het Nederlands Studiecentrum
Criminaliteit en Rechtshandhaving) kritisch klagen, dat mensen bij
overvallen
‘de
eerste een à anderhalve minuut volledig verbouwereerd zijn. Ze gaan
schoonmaken of doen niks.’ Kortom, de eenvoudige politieagent op de
meldkamer zal niet per se meteen herkennen of er een overval
plaatsvindt. Bernasco pleit dan ook voor een volledig geautomatiseerd
systeem.

Slaperig

Of
de
hoogleraar is naïef,
of weet domweg niet waar hij het over heeft. Die zo volledig mogelijk
geautomatiseerde bewaking van de dagelijkse werkelijkheid is precies
het doelwit van het conglomeraat Indect/Enlets. In het verder zo
slaperige Duitse stadje Oldenburg wordt voor Indect zelfs al gewerkt
aan denkende
drones,
die aan
bewegingspatronen
(stel: je hangt rond) helemaal zelf kunnen aflezen of
je verdacht
bent.

De
wetenschapsethica Regina
Ammicht Quinn van de Universiteit van Tübingen noemt het project
niet voor niets ‘een nachtmerrie voor elke vrije samenleving’,
maar
dat hele sluipende proces verloopt desalniettemin zonder de minste
kritische noot vanuit de volksvertegenwoordiging, op Europees of
nationaal niveau. Toch
wordt er gewerkt aan een alomvattend Europees systeem dat in potentie
ruimschoots verdergaat dan wat de NSA in het buitenland presteert.

Daarbij
moeten we nog iets anders bedenken. Het is nog maar een jaar of
vijftien geleden, dat je in de openbare ruimte niet of nauwelijks
bewakingscamera’s tegenkwam. Heel stilletjes zijn ze steeds verder
komen oprukken, hebben ze normaliteit verworven, eens te meer door
hun steeds esthetischer vormgeving. Mensen hebben vaak nauwelijks in
de gaten dat die mooie ronde dingetjes aan de muur bewakingscamera’s
zijn. Ze
zijn al bijna een vertrouwd kopje thee.

Hoe
ziet dat er over vijftien jaar uit? In welke mate zijn ze dan in de
dagelijkse omgeving geïntegreerd? Bevinden ze zich dan zelfs in
nagenoeg elke straat? Er is immers altijd wel een reden te bedenken
om ze te installeren, al was het
omdat
er altijd wel iemand is die publiekelijk stilstaat. En hoe gaat het
verder met die drones en die bluetooth-bewaking? Hoe ver reikt over
vijftien jaar de koppeling van elektronische systemen? En hadden we
vijftien jaar geleden verwacht,
dat Europa
de publieke veiligheid naar zulke politionele inschattingen zou
kunnen modelleren?

Gadget

Er
komt ook steeds meer bij. Het afgelopen weekend berichtte de
Volkskrant in
verschillende artikelen over drie verschillende digitale netwerken,
die je uiteindelijk maar hoeft te koppelen, om de overheid te
voorzien van allerlei interessante informatie over zijn burgers,
algemeen statistisch natuurlijk, maar met een
beetje pech ook individueel. In musea wordt eraan gewerkt bezoekers
die dat willen, een elektronische gadget mee te geven, die
registreert hoelang
ze naar welke kunstwerken kijken, en die vervolgens tot het bekijken
van volgende kunstwerken kan adviseren.

De
Nederlandse bibliotheken introduceren een algemene bibliotheekpas die
over het hele land geldig is, en elektronisch bijhoudt welke boeken
je waar hebt geleend. En van kinderen, zo blijkt, wordt al alle
mogelijke informatie opgeslagen door Basispoort, de
gemeenschappelijke server van de educatieve uitgevers. Die ontvangt
zijn gegevens van basisscholen voor het aanbieden van lesmateriaal
‘op maat’. Kinderen
worden ouder, en
dan zijn ze opeens volwassen. En dan is er dus ergens een computer
die weet dat jij als tienjarige gedragsproblemen had. Die kan ook
gekoppeld worden, binnen het door Indect te ontwikkelen netwerk.

Maar
Indect beweert, dat
dit alles niet aan personen wordt gekoppeld. Het een en ander wordt
tenslotte onderworpen aan objectieve logaritmen. Die moeten ons
beschermen, zonder dat wij onze identiteit hoeven prijs te geven.
Behalve natuurlijk de boeven, en wat een boef is, kun je nu eenmaal
objectief vaststellen. Voor alle anderen geldt: als je niks te
verbergen hebt, hoef je nergens bang voor te zijn. 

Geboekstaafd

Voor
een voorbeeld van waar dat toe kan leiden, moeten we het hebben over
de beroepsgroep, die in de openbare waarneming zo goed als onderaan
staat: prostituees. Dus waar je als overheid repressie op kunt
uitproberen zonder dat de samenleving in rep en roer raakt. Die
sector wordt er consequent van verdacht, een bron van misdaad en
ellende te zijn, ook in een land als Nederland, waar ze een legale
status geniet.

Welnu,
een Roemeense prostituee werkte op de Amsterdamse Wallen, geheel uit
vrije wil en zonder te worden uitgebuit. Toen kwam een meneer haar
lastig vallen. Hij zou daar pas mee ophouden, als zij hem als haar
pooier zou accepteren. Zij ging daar niet op in en deed aangifte bij
de politie. Werd toen de man ingerekend? Nee,
zij werd
zelf geboekstaafd als slachtoffer van mensenhandel en mocht
drie
maanden niet meer werken. Haar kamerverhuurder kon dus ook geen
kamer meer aan haar verhuren.

Indect,
dat op zijn website
na het terrorisme expliciet mensenhandel als eerste te bestrijden
categorie opvoert, kan haar geval nu meerekenen in de objectieve
logaritmen, al heeft ze enkel te goeder trouw de politie willen
helpen. Zij kan nu consequent objectief worden gevolgd, waar ze zich
ook
bevindt.
Ze is een objectief moment van mensenhandel. Volgens diezelfde
objectieve logaritmen valt ze echter, als je het een en ander
koppelt, tegelijkertijd op als in overtreding in haar eigen land,
waar prostitutie verboden is.

Daaraan mogen
we toevoegen, dat de Roemeense politie in belangrijke mate heeft
bijgedragen aan de ontwikkeling van Indect.
Dezelfde
West-Europese politieke partijen die een jaar geleden nog alles op
alles zetten om Roemenië een volwaardig EU-lidmaatschap te ontzeggen
vanwege corruptie, hebben geen enkel probleem met een algemeen
bewakingssysteem, dat deels werd ontwikkeld door de overheid van
datzelfde land. Die
zou dus, als inderdaad het verlangen van Enlets zou worden
gerealiseerd, de auto van die ene vrouw op afstand stil kunnen zetten
om haar te arresteren. Diezelfde Roemeense overheid rekent toch al
alle vermoedelijke gevallen van Roemeense prostitutie in het
buitenland
mee
in de Europese tellingen van mensenhandel, of ze nou vrijwillig
werken of niet, zodat Indect eens te meer iets te doen heeft.

Geheel
objectief, logisch? Zo vindt
Indect eens te meer rechtvaardiging voor verdere toepassing. De
strijd tegen mensenhandel is in belangrijke mate een project ter
ondersteuning van de algehele bewaking van alle Europeanen, en wordt
dus ook met liefde opgeklopt. Stel
je voor, dat straks terroristen met vakantie gaan.

Achteloos

Maar
anders is er ook in uw straat altijd wel kans, dat de menselijke
drang naar vrijheid zich niet wil laten onderdrukken. Dus daar moet
je wel een camera boven hangen, zo’n drone uit Oldenburg, over een
jaartje of wat?

Zeker,
dit klinkt paranoïde.

Toch
is er ook volgens anderen wat aan de hand. Minister Opstelten heeft
inmiddels voor de vierde keer op rij de prijs voor de grootste
privacyschender van het jaar, de
Big Brother Award,
mogen opstrijken. De bekroonde wapenfeiten betreffen onder meer het
in stand houden van de bewaarplicht van telecomgegevens, hoezeer ook
door het Europese Hof van Justitie ongeldig verklaard.

En dan is er de opslag van kenteken- en locatiegegevens, die al die
video-opnames van tankstations nog wat nuttiger maakt. Tijdens de
uitreiking van de prijs waarschuwde Edward Snowden, dat de
Nederlandse Inlichtingendiensten
AIVD en MIVD sinds kort ook informatie via de kabel mogen
onderscheppen, een rechtstreeks voortzetting van wat de NSA in de VS
doet. Ook kan een verdachte een zogeheten decryptiebevel
worden opgelegd: dit dwingt hem encryptiewachtwoorden vrij te geven.
Dat gaat direct in tegen het basisprincipe van de rechtstaat, dat een
verdachte niet aan zijn eigen veroordeling hoeft mee te werken.
De Nederlandse volksvertegenwoordiging heeft zich hier niet tegen
uitgesproken.

Zo
langzaamaan is dat nauwelijks verbazingwekkend. Vijftien jaar geleden
immers had ook ik niet gedacht, dat
rondhangen op straat nog eens als staatsgevaarlijk zou kunnen gelden,
in Europa. De foto’s bij dit verhaal stammen dan ook uit een serie,
die ik vanuit dit soort overwegingen in 2013 en 2014 heb
gemaakt
in mijn woonplaats Nijmegen. Ze tonen bewakingscamera’s, die je
daar tegenkomt. Waar je heel achteloos aan voorbij kunt banjeren. En
dan raar opkijken, als iemand met een fototoestel in de weer
is.

Wij,
Europeanen, zijn
verdacht.

Lucas
Hüsgen
is schrijver, vertaler en fotograaf.