Sinds het uitbreken van de mondiale crisis in 2008, heb ik mij verwonderd over het gebrek aan gedegen kennis in het politieke veld, de media en het bedrijfsleven over de macro-economische processen. Indien de crisis op een democratische manier kan worden aangepakt, heeft de publieke opinie het recht op een klare maar diepgaande analyse van wat is fout gelopen.

De huidige informatieverschaffing

In de Vlaamse kwaliteitspers komt dit gebrek pijnlijk aan de oppervlakte. Journalisten reproduceren een oppervlakkig discours van besparingen als zijnde de enige weg uit de impasse. Politici blijven pijnlijk aantonen dat zij geen enkel onderricht hebben gekregen in de dynamiek van macro-economische eenheden. Zij hebben het denkkader van een accountant: een eenvoudige tabel van inkomsten en uitgaven betreffende de gehele economische kringloop en het desbetreffende fiscale beleid. De bedrijfsleiders grijpen terug naar het geïdealiseerde beeld van moedige entrepreneurs die vanuit hun individuele economische functie denken dat de som van hun belangen een nationaal belang vertegenwoordigt. Deze drie elementen worden op de koop toe letterlijk herhaald door de gevraagde deskundigen in de opiniebijlagen en actualiteitsprogramma’s. Dat het beter kan, bewijzen de opiniebijlagen van The Guardian of Le Monde.

Uitzonderingen zijn Paul de Grauwe, Jean-Pierre Van Rossem en de vertaalde bijdragen van Paul Krugman. Het zijn de enige opiniemakers die een onderlegd discours kunnen brengen, omdat zij nog steeds een dosis kennis over de ideeëngeschiedenis van het economisch denken hebben. De Grauwe is een spijtoptant die teruggrijpt naar zijn jeugdidolen, namelijk John Hicks en Paul Samuelson. Het zou hem veertig jaar geleden het epitheton ‘conservatief’ hebben opgeleverd. Van Rossem, die uiterst originele en creatieve zaken heeft geschreven betreffende de dynamiek van het kapitalisme, zal omwille van de obsessie met image-building in de Belgische politiek nooit aan bod komen. Een sjoemelaar blijft een sjoemelaar. Krugman heeft de aandacht te danken aan het feit dat hij momenteel slaagt via The New York Times een rationeel geluid te laten horen tussen het spervuur van Republikeinse wereldvreemdheid en Democratische angst gehuld in pragmatisme. Het ‘alternatief’ bestaat uit een groep neoliberale extremisten die uit een theologische drijfveer gekant zijn tegen elk overheidsingrijpen en de complexiteit van het verhaal willen terugvoeren tot het idee van het methodologisch individualisme.

Economische crisis en analyse

De Wall-Street crash van 1929 was een tragedie, de huidige een farce. Tussen 1870 en 1930 werd de macro-economie ogenschijnlijk een materie voor liefhebbers van uitgestorven wetenschapstakken. Grensnut (marginal utility), het idee dat de economische wetenschap kan worden verklaard op basis van de som van autonome individuen die elk in staat zijn een perfect optimale beslissing te nemen qua consumeren en investeren, sloot elk onderzoek naar maatschappelijke verhoudingen of structurele processen uit. De subjectiviteit van deze beslissingen bevatten geen psychologische inhoud, het is louter een zaak van afwegen op welke monetaire manier de onbepaalde materiële noden het meest efficiënt kunnen worden bevredigd. Een uiterst onderontwikkeld, schraal en schizofreen mensbeeld, waarbij op elk moment alle individuele belangen een macro-economisch evenwicht voortbrengen. Een wereldwijde crisis was noodzakelijk om dit fundamenteel idee te verwijzen naar het rijk der theologische zelfverblinding. In de woorden van de Italiaanse econoom Piero Sraffa:’ In this analysis there is no reason not to speak of angels or demons, instead of economic agents, and of souls to be saved or damned instead of commodities. There is no difference between the marginalist approach and medieval theology.’

Tot op dat gegeven moment was het onderzoek naar de oorzaken van kapitalistische crisissen een zaak van marxistische denkers die wel aandacht hadden voor de structurele facetten van de voortdurende moeilijkheden van het reproductiepotentieel van het kapitalisme. En binnen de muren van de gevestigde academische instellingen zou een man opstaan die even bekend zou worden als Marx: Keynes. Hoewel de verschillen in methodologische uitgangspunten tussen Keynes en de marxisten aanzienlijk zijn, hebben zij toch eigenhandig de macro-economische analyse nieuw leven ingeblazen. Zij hebben beiden de dynamische verbanden tussen de macro-economische eenheden geëxpliceerd: het nationaal inkomen en inkomensverdeling, consumptiegraad, investeringsgraad, winstgraad en loonvorming. Zij kwamen tot het inzicht dat deze eenheden interdependente variabelen zijn. En dat het nationaal inkomen niet functioneert volgens een statische trade-off tussen deze eenheden, maar dat de zaken moeten worden bekeken vanuit een dynamisch perspectief. Het besparen op x-aantal eenheden loon zal niet eenzelfde x-aantal eenheden winst opleveren, die vervolgens op hun beurt de winstvoet en investeringsgraad bepalen. Het macro-economische proces werkt eerder exponentieel, tendentieel en conflictueus. De huidige crisis toont aan dat deze waarheden sinds de jaren 1970 opnieuw zijn vergeten. De micro-economie is opnieuw een ideologische zelfbegoocheling waarbij een sterk eenzijdig mensbeeld van denken en handelen wordt op de voorgrond geplaatst. De macro-economie is verworden tot een serie van mathematische  perfecties die geen verband meer houden met de reële economische processen die ingebed zitten in een reeks van maatschappelijke verhoudingen en institutionele actoren.

De nieuwe macro-economische renaissance

Als een liefhebber voor de creatieve zijde van de economische wetenschap, wat onder de noemer heterodoxie valt, hoop ik dat de waarheden van Smith, Ricardo, Marx, Keynes, Sraffa en de huidige generatie ‘post-autistische’ (1) economen opnieuw worden opgevist. Omdat het noodzakelijk is. Omdat het momenteel nauwelijks te horen of te lezen valt. Om het met een boutade te zeggen: u zal weinig wijzer worden door de economische verslaggeving in de massamedia. Omdat het voor vele opiniemakers gemakkelijker is de zaak te laten vervallen in non-debates met termen zoals ‘generatieconflicten’, ‘spaarzaamheid’ of ‘conservatisme van vakbonden’. Dit is de huidige farce van de crisis. Indien een politicus beweert dat het Duitse model de weg tot groei is, dan toont hij uitsluitend aan dat hij geen kennis heeft over de geschiedenis van het economisch denken. Er bestaat geen enkel bewijs dat het verlagen van de lonen zal leiden tot permanente werkgelegenheid en groei van het nationaal inkomen. Het verlagen van de lonen zal op korte termijn de winstvoet verhogen. Dit betekent niet dat de investeringsgraad zal verhogen, vermits de winstvoet niet wordt verzekerd door technologische innovatie maar door een grotere inkomensongelijkheid. Het zorgt niet voor een incentive voor ondernemers om te investeren, vermits het de gemakkelijke weg is tot een groei in de hoeveelheid winst. En het Duitse model is desastreus voor de consumptiegraad van de binnenlandse markt, wat op langere termijn leidt tot de daling van de winstvoet en het krimpen van het nationaal inkomen. Zoals ik reeds zei, deze macro-economische eenheden zijn interdependent, exponentieel, tendentieel en conflictueus. Er bestaat geen enkel historisch lange termijnvoorbeeld dat een nationale economie een succesverhaal is door louter de inkomensongelijkheid te vergroten. De huidige hysterie rond het generatieconflict is vanuit macro-economisch oogpunt irrelevant. Indien reeds jarenlang het kapitaal minder moet betalen voor de sociale voorzieningen, dan ontstaat na verloop van tijd een gat in het herverdelingsmechanisme. Indien de verhouding tussen kapitaal en lonen in het nationaal inkomen stelselmatig ongelijker wordt, dan wordt het bekostigen van de sociale voorzieningen moeilijker. En sociale voorzieningen maken de facto deel uit van het indirect loon voor de werkende bevolking, wat maakt dat de rekening verscheidene keren wordt gepresenteerd. De consumptiegraad zal hierdoor dan ook gevoelig dalen. Denkt u nog steeds dat een generatieconflict verantwoordelijk is voor problemen rond de sociale zekerheid en pensioenen?

De opiniemakers spreken tevens over een kloof tussen de ‘reële’ en een ‘monetair-financiële’ economie. Dit is een onnatuurlijke voorstelling van de huidige crisis. Met de ‘reële’ economie wordt nog steeds impliciet gedacht dat de industriële productie niet onderhevig kan zijn aan een globale crisis. Dit idee is afkomstig van de pre-Keynesiaanse orthodoxie, die een ideaal proces van prijsvorming veronderstelt. De huidige crisis heeft een globale oorzaak, de machine draait vierkant niet door een gebrekkig kredietsysteem, maar doordat de contradicties tussen de verscheidene macro-economische eenheden te groot zijn geworden. De opdeling tussen micro- en macro-economie, waarbij individuele industriëlen worden ontzien van elke verantwoordelijk, was reeds deel van de pre-Keynesiaanse retoriek. Maar de problemen van de industriële cycli determineren ook de functies van de monetaire mechanismen. Dit wordt dan ook gemakzuchtig onder de mat geveegd. 

In het buitenland hebben heterodoxe economen wel reeds aanzetten gegeven tot een gedegen analyse van de huidige crisis. Ik geef enkele referenties mee in de hoop dat enkele nieuwsgierige zielen zich willen informeren:
• G. Duménil & D. Lévy – The Crisis of Neoliberalism, Harvard University Press, 2011
• A. Kliman – The Failure of Capitalist Production: Underlying Causes of the Great Recession, Pluto Press, 2011
• D. McNally – Global Slump: The Economics and Politics of Crisis and Resistance, PM Press, 2010
• R. Wolff – Capitalism Hits the Fan: The Global Economic Meltdown and What to Do About It, Olive Branch Press, 2009

(1) De ‘post-autistische’ heterodoxe economen zijn gegroepeerd op volgende website: http://www.paecon.net/

Jelle Versieren is economisch historicus aan de Universiteit Antwerpen, Vakgroep Geschiedenis.