Ophef alom op
sociale en reguliere media. Het filmpje waarop te zien is hoe
militieleden van IS duizenden jaren oude Assyrische beelden
vernietigen, lokt tonnen verontwaardiging uit. Iedereen liket, sharet
en becommentarieert het filmpje. De vaakst gelezen woorden in de
statussen en comments die het filmpje begeleiden zijn ‘barbaars’,
‘middeleeuws’, ‘fascistisch’, ‘beesten’. Ook kranten,
televisiejournalen en digitale nieuwskanalen nemen het nieuws gretig
over. Het afgrijzen is unaniem, de morele verontwaardig alom en de
conclusie éénduidig: die van IS, dat zijn sadistische
barbaren.

Eenzelfde mechanisme zien we opduiken wanneer
IS de zoveelste executievideo verspreidt. De publieke reacties hierop
zijn unaniem veroordelend. Iedereen die zichzelf belangrijk genoeg
vindt, haast zich om haar of zijn morele walging te uiten via het
dichtstbijzijnde mediakanaal.

Het wordt op de duur
haast een ritueel. IS doet iets, de wereld reageert en veroordeelt.
Om de zoveel tijd herhaalt zich dit ritueel. Iedere keer opnieuw
laten we onze morele verontwaardiging de vrije loop en schuwen we de
krachttermen en dito voorstellen niet. Bombarderen! Met de grond
gelijk maken! Vernietigen!

Maar wat is hier nu
verkeerd aan? Veel.

Psychologische uppercuts

Stormen van morele
verontwaardiging blazen ons allen dezelfde richting in. Morele
verontwaardiging duldt geen twijfel, nuancering of afstand. Al wie de
verontwaardiging niet luid en duidelijk deelt, wordt onmiddellijk
verdacht. It’s either with us or against us, om een voormalige
Amerikaanse president te citeren. Gevolg: wie probeert de grijstonen
in een zwart-witverhaal te schetsen, wordt snel weggezet als
iemand die de barbaarsheid vergoelijkt, een relativist die zijn
moreel kompas verloor.

Het is mede hierdoor
dat we wellicht niet meer beseffen hoezeer we onze morele
verontwaardiging in de kaart speelt van IS of gelijkaardige groepen.
Te midden van de kreten stellen we ons de meest eenvoudige en voor de
hand liggende vragen niet meer. Zoals: hoe komt het dat specifieke
filmpjes van executies en vernietigingen tot ons komen? Waarom worden
gruweldaden of vernietigingen zorgvuldig geënsceneerd en opgenomen?
Welke beweegredenen vertonen ze?

Wie even nadenkt
over deze vragen, beseft algauw dat de beelden van moorden en
executies niets anders dan propaganda zijn. Propaganda die een
bepaald narratief wil opdringen door onze morele verontwaardiging op
te wekken. Wie zichzelf laat filmen terwijl hij eeuwenoud cultureel
erfgoed vernietigt, wil gezien worden als compromisloos en barbaars,
als een absolute vijand van al waar de tegenstrever voor staat.* Een
absolute vijand die een totale oorlog wil en die ons klaarstoomt voor die
oorlog door middel van psycholische uppercuts. Zodoende speelt het
blijven hangen in morele verontwaardiging enkel in de kaart van wat
we willen bestrijden.

De terugkeer van het Kwade

Woede en
verontwaardiging dragen zelden bij tot verscherpt inzicht. En wie
geen inzicht krijgt in een bepaald probleem, geraakt ook steeds
verder verwijderd van een mogelijke oplossing. Een pijnlijke
illustratie hiervan is het door Vrij Nederland gepubliceerde essay
van Elma Drayer “Waarom jihadi’s niet onze eigen schuld zijn”.
Het vaak gedeelde en gelezen essay stelt met klem dat jihadi’s niet
het product zijn van maatschappelijke tekortkomingen tegenover jonge
moslims. Door Drayer samengevat in de retorische vraag: “Ga je
halzen afsnijden omdat je geen stageplaats kunt vinden?”

In
plaats van verder in te gaan op het nogal karikaturale dilemma dat
Drayer ons presenteert, is het interessanter om haar eigen verklaring
van het gewelddadige jihadisme onder de loep te nemen. Volgens Drayer
is het jihadisme het Kwaad – jawel, met hoofdletter. Maar wij,
westerlingen, hebben geen voeling meer met het Kwade en herkennen het
daarom niet meer wanneer we het ontmoeten. In de woorden van
Drayer:

“Misschien, denk ik weleens, komt dat doordat wij
ons geen raad meer weten met het Kwaad. Wij keurige kleinburgers
denken dat anderen net zo keurig zijn als wijzelf. Ten diepste zijn
wij niet in staat om te bevatten waarom je willens en wetens aan het
moorden slaat. Ons eigen fatsoen zit ons in de weg. Dus blijven wij
maar zoeken naar voor ons wél begrijpelijke motieven.”

Het
Kwade dus. Wanneer omgevingsfactoren en wetenschappelijke analyse
gediscrediteerd worden, blijft enkel het Kwade over. In feite keert
Drayer hier terug naar een manicheïstische metafysica: er bestaat
Goed en Kwaad en de wereld is het permanente strijdtoneel tussen deze
krachten. Hierdoor wordt het wereldbeeld van de jihadisten die Drayer
verfoeit perfect gereproduceerd. Ook zij zien de wereld als een
slagveld tussen Goed en Kwaad.

Wat het naar voor schuiven van
het Kwaad ons bijbrengt aan inzicht? Helemaal niks, zo besluit
Drayer. Ze sluit haar essay af met: “Weten dat je dat niet zult
weten, laat staan kunt voorspellen – het maakt even mistroostig als
machteloos. Maar het is de waarheid waarmee wij voorlopig moeten
leven.”

Miljoen doden

Dat ook de strijders
van IS uitgaan van een manicheïstisch wereldbeeld waarin Goed en
Kwaad de ultieme strijd aangaan, is geen toeval. Het is exact dit
soort manicheïstisch wereldbeeld waarin gruwel gedijt. Wanneer de
tegenstrever wordt aanzien als de belichaming van het pure Kwaad, is
geen enkele toenadering nog mogelijk. De tegenstrever wordt dan
ontmenselijkt: hij wordt dier, onmens of barbaar en kan net daarom
zonder verpinken afgeslacht worden.

De mate waarin wij onze
tegenstrevers als belichaming van het Absolute Kwaad aanzien, opent
de deur voor gruwel en wreedheid langs onze zijde. Die deur is
trouwens als geopend. De retoriek van Bush was, net als die van
jihadisten, een manicheïstische. Alles wat als terrorisme beschouwd
werd, werd aanzien als het Kwade. Bush had het bijvoorbeeld over de
As van het Kwaad wanneer hij het over Irak, Iran en Noord-Korea had.
Het is een retoriek die ons uiteindelijk met twee uitzichtloze
oorlogen opzadelde, geheime martelgevangenissen en een explosie van
gewelddadig jihadisme. Voorlopige balans: meer dan een miljoen doden.

Hollywood

Wat we dan wel
moeten doen? Proberen verder te kijken dan de morele verontwaardiging. De morele bril dienen we ter tijd en ter stond te vervangen
door de politieke bril. Wat zich in Syrië, Irak en naburige landen
afspeelt, is in de eerste plaats een politiek conflict. Het gaat over
macht, grondstoffen, belangen. En het zijn staten, bedrijven en
paramilitaire groepen die hierin samen de hoofdrol spelen.

Elk
van deze hoofdrolspelers heeft bloed aan de handen, grove
mensenrechtenschendingen werden door alle partijen begaan. Vandaar
dat het weinig zin heeft om de brandhaard in Syrië en Irak te gaan
duiden in termen van goed en kwaad. Het brengt ons geen stap dichter
bij een klare kijk op de zaken.

Uit een moreel
denkkader treden staat geenszins gelijk aan een relativering of een
goedkeuring van buitensporig geweld. Integendeel. Het laat ons
net toe om geweld als politiek fenomeen serieus te nemen. Het laat
ons toe te analyseren en zo de situatie te bemeesteren. Maar in
tegenstelling tot de morele veroordeling is de kritiek nooit de
makkelijkste weg. Het is de weg waarop de meeste evidente waarheden
eerst sneuvelen, en het is tevens de weg waarop we onszelf
onvermijdelijk tegenkomen.

De wereld is helaas
iets complexer dan een Hollywood-film.

* Het filmpje waarin beelden vernietigd werden bleek trouwens erg misleidend te zijn. Het zou hoofdzakelijk om replica’s gaan aldus sommige bronnen.