De historische opdracht van de rechtsstaat

De rechtsstaat, een kind van de filosofie van de verlichting? Allicht is het historisch niet correct te beweren dat het concept zou zijn ontstaan in de achttiende-eeuwse wijsbegeerte. Wel kan het moeilijk betwist dat het in de geschriften van de denkers van deze periode meer concrete vormen aannam (Kant, Locke, Voltaire, Rousseau, e.a.).

Geconfronteerd met de uitwassen van het toenmalige feodale absolutisme, streefden ze ernaar de arbitraire macht van hun vorsten in te tomen door die in wetten te vatten. De doorbraak van het concept valt trouwens samen met de instelling van de eerste burgerlijke parlementaire systemen op het einde van de achttiende en vooral bij het begin van de negentiende eeuw.

De rechtsstaat is in wezen gekenmerkt door de inperking van het staatsgezag door het recht: door de toekenning van fundamentele rechten aan de burgers in hun verhouding tot de overheid, door overheden (lees rechtbanken en besturen), die zich in hun optreden naar burgers toe aan rechtsregels dienen te houden, door burgers, die zich op de interventie van de overheid kunnen verlaten om hun rechten ten aanzien van andere burgers te laten gelden. Mede als gevolg van de doorbraak van het politieke liberalisme, krijgt de rechtsstaat zijn beslag in tal van nationale grondwetten alvorens het ook bescherming verwerft in internationale en Europese grondrechtenverdragen.

Voor de Belgische Staat zijn vooral de Grondwet, het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en in mindere mate ook het Europese Unieverdrag van belang. Ogenschijnlijk kan de Belgische burger dus op beide oren slapen als het op de beveiliging van zijn rechten tegen de willekeur van de macht aankomt… Het strikte formele karakter van rechten in een liberaal gedomineerd rechtsstelsel laten spijtig genoeg een andere realiteit zien… en over die werkelijkheid willen we het in dit opiniestuk nu juist hebben.

De complexe relatie tussen recht en macht

Allicht klinkt het als een gemeenplaats te stellen dat het merendeel der tussenmenselijke verhoudingen machtsverhoudingen zijn of tot machtsverhoudingen kunnen worden herleid. De uitspraak dekt evenwel meer dan een gemeenplaats of dan een stijlfiguur. Het is een harde realiteit, die de samenleving beheerst en meer dan eens (ondanks het recht) doet kleuren naar de overheersing van willekeur. De macht of anders gesteld het vermogen van iemand om iemand anders te dwingen tot handelen of tot het zich onthouden te handelen, is alom aanwezig in de maatschappelijke verhoudingen en dus ook in het recht. Meer nog,  het recht, dat het geheel van regels beslaat die uit een samenleving voortvloeien, is macht, die door het staatsgezag als legitiem wordt bevonden en daarom van een door de staat georganiseerde bescherming kan genieten.

De vaststelling geldt trouwens voor alle domeinen en materies, waarop de menselijke interactie zich afspeelt. Dat het nu gaat om persoonlijke zakelijke verhoudingen, om familiale aangelegenheden, om  economische of financiële relaties, om sociale materies, om criminele of fiscale aangelegenheden, of om de bescherming van de ecologie, telkens weer treffen we machtsuitoefeningen aan, die door de staat als gerechtvaardigd worden aanzien en als dusdanig worden beschermd onder de vorm van door de wet georganiseerde bevoegdheden. Ondanks de enorme diversiteit aan materies, waarin de overheid (of staat)  het genot en gebruik van macht heeft gereguleerd, georganiseerd en beschermd, blijft die (politieke) overheid bewust of onbewust trouw aan een basisstramien opgelegd door de kapitalistische markteconomie en aan de machtsstructuren, die de productieverhoudingen verankeren.

Zoals het verder zal blijken blijft het recht in eerste instantie de gestelde orde in stand houden en afschermen. Een en ander illustreert de complexiteit van de verhouding tussen recht en macht. Het recht legitimeert, organiseert en reguleert het gebruik van macht binnen de door het kapitalisme opgelegde basisstructuren (bijv. het aanhouden van een marktmodel met de bijhorende concurrentie), maar het liberale recht heft daarmee de macht niet op. Het laat het samen bestaan met het recht. Zo betreft de economische draagkracht van een persoon een veelvoorkomende bron van macht, die hem meer dan eens zal toelaten het op hem toepasselijke recht volledig of gedeeltelijk te negeren of te miskennen. Zo zal het arbeidsrecht de werkgever wel rechtsregels opleggen om zijn arbeidsovereenkomst met een werknemer correct te beëindigen, maar de kapitaalkracht van die werkgever verstrekt hem de macht het recht te negeren…  Anders gesteld, het liberale recht laat in de diverse domeinen die het bestrijkt, de deur open voor de overheersing van macht en willekeur. Of hoe de willekeur-werende opdracht van de liberale rechtsstaat dan toch meer dan eens slechts schone schijn is…

De onderdrukkende werking van recht als beschermer van de gestelde orde

Samenlevingen streven er meestal na zichzelf in stand te houden door structuren en procedures aan te nemen die de gedragspatronen voor hun leden vastleggen. Het recht vormt hiertoe het uitgelezen instrument.  Niet zelden zal het recht hierdoor ordenen en dus een ordening aan de maatschappij opleggen. Dit geldt uiteraard ook voor het liberale recht, dat ernaar streeft de kapitalistische markteconomie in te stellen en te beveiligen. Het poogt dit te realiseren door niet enkel de kapitalistische productieverhoudingen in wetten af te schermen, maar ook door een politieke ordening uit te bouwen die het kapitalisme genegen is en die de marktwerking uitdraagt naar alle segmenten van de samenleving.

De kapitalistische ordening is meervoudig en hiërarchisch. De ordening is meervoudig doordat er evenveel ordeningen bestaan als maatschappelijke domeinen, waarop de menselijke interactie enige regulerende interventie vergt. Anders gesteld, de ordening zal verschillen naargelang het bijv. om economische, fiscale, penale, ecologische of sociale aangelegenheden gaat. Juridische ordeningen zijn per definitie hiërarchisch. Ze kennen doorgaans een top-down opbouw. Aan elke persoon, die bij de ordening betrokken is, komt een rol en een plaats toe. De werknemer komt het toe te arbeiden onder het gezag en voor de kapitaalinbrengers. De sociaal verzekerde dient zich te schikken naar de eisen van het sociaal verzekeringsmechanisme. De belastingplichtige geeft gehoor aan de verwachtingen van de fiscus… of in een totaal ander domein wordt van het minderjarig kind verwacht dat het zich aan het ouderlijk gezag onderwerpt…

De diverse ordeningen mogen dan wel naast elkaar bestaan en evolueren, toch zorgt de liberale inslag van het recht voor enkele fundamentele onderlinge overeenstemmingen. Zo werkt de liberale wetgever in regel met het individu als kern van het recht en weert hij de collectiviteiten als rechtssubjecten. Zo ook zweert hij bij de formele vrijheid en gelijkheid van de individuen (burgers) betrokken bij de ordeningen. Zo ook  verkiest hij de sanctie na het foutief gedrag boven het preventief verbod van het verkeerd handelen. Tenslotte vestigt het liberale recht de klassenmaatschappij en verankert het, daar waar nodig, de positie van de burgerij als heersende klasse.

Maar vergeten we vooral niet dat de diverse ordeningen ten aanzien van de individuele burger onderdrukkend werken. Het recht handhaaft zich door te onderdrukken. Bestuurlijke, burgerlijke of strafrechtelijke sancties geven de onderdrukking zijn concrete vorm en zorgen tegelijk voor de afscherming van de gestelde orde… Natuurlijk is er eveneens een rangorde tussen de diverse ordeningen. Deze volgt slechts zeer gedeeltelijk uit het recht zelf… maar is vooral functie van het feitelijke gewicht (lees macht) van de materie binnen de kapitalistische orde. Zo zullen de ordening van de marktwerking en van de concurrentie allicht  zwaarder wegen dan deze van de subsidiëring van de beeldende kunsten… Bovendien mag ook niet uit het oog verloren dat naast de onderdrukkende werking van het recht, de naast het recht aanwezige macht ook zeer repressief kan toeslaan…

Het zeer formele liberale concept van het burgerschap of het niet in rekening nemen in het recht van de economische draagkracht van het individu als het om het opnemen van rechten gaat.

Men spreekt van rechtssubjecten of rechtsonderhorigen om de personen aan te wijzen, die onder de toepassing van het recht vallen. In de liberale juridische traditie worden rechtssubjecten burgers van zodra ze houders zijn van grondrechten (lees mensenrechten) en politieke rechten.

Het liberale recht hanteert nu een zeer formele invulling van het burgerschap. Burgers zijn vrij en gelijk van zo gauw een (grond)wet dit bepaalt. Ze genieten en bezitten rechten wanneer een wet dit aangeeft. De liberale wetgever vraagt zich dus niet echt af of die personen wel degelijk in realiteit vrij kunnen oordelen en handelen. Zoals hij zich evenmin bekommert over de vraag of dezelfde personen wel in werkelijkheid erin slagen hun rechten effectief op te eisen en af te dwingen. De wetgever neemt de economische draagkracht van de burger in regel dus niet in aanmerking om na te gaan of de rechtssubjecten wel effectief vrij en gelijk zijn of om te verifiëren of ze er wel in slagen het genot van de hen toegekende rechten daadwerkelijk te realiseren.

Eenzelfde formele invulling valt het verbod van ongelijke behandeling te beurt. Verschil in economische draagkracht en -vermogen bij  het vervullen van dezelfde plichten of rechten betreft dus geen discriminatie. Dat bijvoorbeeld het BTW-tarief op een levensnoodzakelijk product hetzelfde is voor een leefloner als voor een gegoede zelfstandige vormt dus geen onwettige ongelijke behandeling. Net zo min als het feit dat dezelfde leefloner als zelfstandige eenzelfde boetebedrag moeten betalen bij een verkeersovertreding. Dat de leefloner hierbij in feite zwaarder wordt gestraft, is geen nuttig argument.

Het louter formele karakter van het burgerschap en van de rechten die erop steunen, opent wel de weg om de economische ongelijkheid (lees klassenongelijkheid) voluit in feite te laten doorwegen bij het toepassen van het recht… of hoe onze liberale rechtsstaat een klassenrecht afschermt en voor de goegemeente verstopt… en hoe dit klassenrecht de weg opent naar de aanwending van macht naast en tegen de wetgeving in.

Macht en meesterschap over de maatschappelijke verhouding of de lokroep van de willekeur.

We stelden reeds dat het merendeel van de tussenmenselijke verhoudingen machtsverhoudingen betreffen of tot machtsverhoudingen kunnen worden herleid. Ook gaven we reeds aan dat macht  het vermogen vormt van iemand om een andere te dwingen te handelen of zich van handelen te onthouden. Zonder in detail te willen ingaan op de componenten van macht, lijkt het ons in dit bestek wel nuttig te stellen dat macht een verhouding schept tussen een machthebber en een machtonderhorige. Zoals het in dit zelfde bestek aangewezen lijkt te preciseren dat macht steeds een dwangmiddel veronderstelt.

Het dwangmiddel kan van zeer verscheiden aard zijn: fysiek of psychisch geweld, politiek gewicht, economisch overwicht, geldelijk vermogen, e.a.  De machthebber van de machtsverhouding is meteen ook meester van die relatie.

Machtsverhoudingen kunnen al dan niet samenvallen met rechtsverhoudingen. Zo zal in een onderneming de machtsverhouding tussen arbeid en kapitaal samenvallen met de relatie tussen de werknemers en de werkgever. Zo ook zal de machtsverhouding tussen een bestuur en een burger samenvallen met de bestuurlijke politieke verhouding tussen dezelfde burger en zijn bestuurlijke overheid. Maar zeer dikwijls weegt de machtsverhouding zwaarder dan de rechtsverhouding. Meer nog, in de vele maatschappelijke relaties die een belangrijke plaats ruimen voor het geldelijk vermogen, verschaft de economische draagkracht de machthebber of meester van de verhouding enige “vrijheid of noem het willekeur”  om zijn rechtsverplichting al dan niet na te komen.

Het betreft ongetwijfeld een dooddoener, maar in onze liberale rechtsstaat blijft ze buitengewoon pertinent: geldelijk vermogen is macht en macht maakt vrij en niet in het minst van het recht… De op geld gefundeerde macht effent dus de weg naar de willekeur onder zijn verschillende vormen. In de liberale rechtsstaat ondergaan de economisch zwakkeren dus met andere worden de macht van de kapitaalbezitters zonder dat ze een redelijke kans hebben om met de steun van het recht zich hiertegen te verzetten.

Het beroep op de rechter: een klassenrecht? De liberale rechtsstaat : een labyrint, waarin de rechtsonderhorige slechts mits een prijzige kwalitatieve rechtsbijstand de uitweg vindt?

Het recht is meer dan eens door juristen en voor juristen geschreven. Dat een beroep op rechtskundigen wordt gedaan om nieuwe rechtsregels uit te werken, mag en kan geen verwondering wekken. Nieuw recht is slechts doelmatig als het op een passende wijze in het rechtsstelsel wordt ingevoerd. Dat het zelfde nieuwe recht meer dan eens voor juristen blijkt geschreven te zijn, lijkt daarentegen wel problematisch. Recht hoort in eerste instantie bevattelijk te zijn voor de burgers, voor wie het is bedoeld. Dit betekent dat het zo moet zijn gesteld dat de rechtsonderhorige er op zijn minst de essentie van kan begrijpen en dat de regelgever minstens een inspanning heeft geleverd om de toegankelijkheid tot de rechtsinformatie zo hoog mogelijk te houden.

De realiteit ziet er evenwel enigszins anders uit. Het recht bezit een indigest grote omvang en het is inhoudelijk decadent complex en disparaat. Het bezit een indigest grote omvang, doordat tijdens de laatste decennia een reguleringswoede en een reglementeringsdrang zich van de samenleving hebben meester gemaakt. Samen met het geloof in het gezond verstand, blijkt alle vertrouwen weg in de waarde van algemene rechtsbeginselen en wetsbepalingen met een algemene draagkracht. De exponentiële toename van regels allerhande voor domeinen allerhande, scheppen dus niet zomaar de indruk dat de burger komt te staan voor een juridisch doolhof…

Het recht is bovendien inhoudelijk decadent complex en disparaat, doordat het in wezen gelaagd is. Op eenzelfde aangelegenheid kunnen dus terzelfdertijd  Europese regels, nationaal federale, gemeenschaps- en gewestregels van toepassing wezen. In het arbeidsrecht komen er dan niet zelden bepalingen van collectieve arbeidsovereenkomsten bij. En dan maar uitzoeken hoe de regels zich tot elkaar verhouden… Het gezegde parafraserend dat het onmogelijk wordt door de bomen nog het bos te zien… zou men kunnen stellen dat men door de regels het recht niet meer ziet…

Het is een illusie te denken dat het juridisch wangedrocht dat achter de rechtsstaat schuil gaat, zonder gevolgen is gebleven voor de samenleving en voor de rechtszoekende burger… De complexiteit van het recht met de verminderde begrijpelijkheid ervan hebben de machtsverhoudingen in de diverse domeinen verder aangescherpt.

Nu het vaak allerminst duidelijk is welke regel op een gegeven situatie toepassing vindt, voelen de meesters van machtsverhoudingen zich vrijer dan ooit om beslissingen door te voeren op grond van macht en niet van recht… en dit ongeacht het privaat of publiek karakter van de machtsbezitter. Niet enkel banken, verzekeringsmaatschappijen, bouwpromotoren, handelaars of werkgevers allerhande handelen op grond van macht, maar ook (en dat is nog kwalijker) ook besturen en rechters getroosten zich meer dan eens niet meer de moeite om hun beslissingen deugdelijk te motiveren op basis van een rechtsgrond.

De vraag of achter de liberale rechtsstaat een klassenrecht schuil gaat, lijkt dus retorisch. We kunnen allereerst van een klassenrecht gewagen omdat door zijn formele aard het liberale recht vlotjes toelaat dat in rechtsverhoudingen de economische draagkracht mee weegt op de toepassing ervan en dat dus de machtsverhouding bepalend kan zijn voor het lot van het recht. Anders gesteld, de meester van de verhouding kan bijgevolg beslissen of hij al dan niet machtsgegrond, desnoods tegen het recht in, zal handelen.

De wijd toegenomen omvang en complexiteit van het recht heeft dit patroon aanzienlijk versterkt. Het recht heeft aan veerkracht ingeboet ten voordele van de macht. Maar we kunnen vooral ook spreken van een klassenrecht omwille van de morele en materiële weerbaarheid, die de burger aan de dag moet leggen om een illegale machtsgegronde beslissing door een rechtscollege te laten vernietigen. Kwalitatieve rechtsbijstand om je gelijk te halen is bijzonder prijzig en kost… en dit alle door de balie georganiseerde kosteloze rechtsbijstand ten spijt.

Zeldzaam zijn de advocatenassociaties zoals Progress Lawyers Network, die om sociale emancipatorische reden, kwalitatieve rechtsondersteuning aanbieden tegen een voor iedereen haal bare prijs. Zelfs in het sociaal contentieux, ligt de morele en materiële drempel naar de arbeidsgerechten voor vele werknemers en sociaal verzekerden thans te hoog en is de door de vakorganisaties aangeboden rechtsbijstand niet langer dienstig… De overgrote meerderheid der verongelijkte burgers schikt zich dus naar de wensen van de macht en van de machtsbezitter. Verdient een rechtsstaat, waarin de wet der sterkste (lees de meest kapitaalkrachtige) overheerst nog wel die naam? Klassenrecht lijkt ons dan toch misschien meer aangewezen…

De strijd voor het behoud van de eerbied voor de menselijke waardigheid als ultieme inzet

Uit voorafgaande analyse mocht ten overvloede blijken dat noch het liberale recht, noch de erop gegronde rechtsstaat afdoende beschermen tegen macht en willekeur. Maar dat ze de dominantie van macht op recht op zijn minst gedogen en zelfs soms aan de grondslag ervan liggen. Voorts onderstreepten we hoe een manifest gebrek aan materiële (lees financiële) en morele weerbaarheid  de verongelijkte burger er meestal van weerhoudt de machtsgegronde beslissing door een rechtscollege te laten opheffen. We illustreerden tevens hoe een uit zijn voegen gebarsten recht en rechtsstelsel bijdragen de greep van de bezitters van macht nog meer te vergroten en hoe daardoor het de wet van de sterkste (lees meest kapitaalkrachtige) wordt, die heel wat maatschappelijke verhoudingen beheerst.

Achter de officiële liberale ideologie van de Belgische rechtsstaat, die vrije burgers gelijke rechten schenkt en ze afschermt tegen macht en willekeur, gaat dus een realiteit schuil van een kaste van machtsbezitters, die samen met hun mandarijnen, de economisch zwakkere burgers massaal onderdrukken en ze pogen monddood te maken door hun politiek bewustzijn te trachten af te zwakken. In feite betreft de uitholling van de rechtsstaat slechts een symptoom van de grotere maatschappelijke kwaal van het neoliberalisme, dat door de veralgemeende vermarkting van de samenleving en oeverloze concurrentie tussen burgers, de menselijke verhoudingen ziekelijk aanvreet.

De strijd voor een heuse rechtsstaat met echt gelijke burgers en een echt tegen de macht der willekeur opkomende staat, betreft dus niet meer en niet minder dan het gevecht voor het behoud van het respect voor de menselijke waardigheid als lichtbaken voor het beleid… en deze strijd mag onder geen beding verloren worden…

Enkele bibliografische gegevens

• Over de rol van het recht in de samenleving: HARARI, Y.N., Sapiens, Een kleine geschiedenis van de mensheid, 2022, s.l., Thomas Rap, 261 p.
• Over de rol van het recht in het kapitalisme: SCHEIDLER, F., Het einde van de megamachine, Een korte geschiedenis van een falende beschaving, s.l., Lemniscaat, 2018, 424 p.
• Over de rol van het recht in de opbouw van macht en tegenmacht: RIGAUX, M., Recht als tegenmacht, Omtrent de emancipatoire functie van het recht – Een metajuridisch betoog, Antwerpen – Cambridge, Intersentia, 2015, 37 p.
• Over het begrip rechtstaat: https://nl.wikipedia.org/wiki/Rechtsstaat