In het licht van de opkomst van het
kapitalisme en het verval van de parasitaire aristocratie herschreef Jean de La
Fontaine in de zeventiende eeuw de beroemde fabel van Aisopos De
krekel en de mier: ‘De krekel tjirpte dag en nacht, zolang het zomer was…
Toen na een tijd de vrieswind kwam, hield onze krekel op. Geen larfje of geen
sprietje meer…’
In de zeventiende-eeuwse fabel is de industriële kapitalist
de mier die werkt en spaart om in de toekomst zijn rijkdom te vergroten. En
wordt de aristocratie, begiftigd met de meest extravagante titels, beschouwd
als verantwoordelijk voor de omvangrijkste en minst productieve uitgaven. Deze
nietsnutten waren de krekels die de hele zomer door zongen.
Maar is de zeventiende-eeuwse betekenis
van deze metafoor nog wel actueel? De talrijke pogingen om de huidige ondernemer
af te schilderen als de nazaat van de zeventiende-eeuwse kapitalist willen ons dat doen
geloven. De gigantische geaccumuleerde kapitalen door enkelen – 42.700 miljard
dollar zuiver financieel patrimonium in 2010 (dus buiten het vastgoed en andere
reële activa) in handen van 11 miljoen families in de wereld[1] – en de wereldwijde ontwikkeling van belastingsparadijzen
doen iets anders vermoeden.
Zijn de investeerders die aandelen en
financiële producten kopen en verkopen op steeds meer speculatieve markten niet
de krekels van vandaag? Is de manier van zingen van die gevleugelde insecten in
de zomer en de snelheid waarmee sommigen gigantische sommen verbrassen in grote
financiële operaties – of ze nu frauduleus zijn of perfect legaal – niet
vergelijkbaar?
De personen die in zo’n transacties verwikkeld
zijn, geloven ongetwijfeld dat zij hard werken en dus ver staan van het gedrag
van de onbezorgde aristocraten uit de zeventiende eeuw. Maar wat denken
deze personen over de reële rijkdommen, andere dan het fictieve of hypothetische
kapitaal? Wat is hun bijdrage tot de vooruitgang van de mensheid? Waarnaar
streven zij, buiten de groei van hun persoonlijk fortuin, in weerwil van de
sociale en milieurealiteiten van de wereld? Wat moeten we denken van Stephen
Schwarzman, de baas van Blackstone, deze nieuwe geldreus van wie het
persoonlijke patrimonium geschat wordt op 5,9 miljard dollar?[2] Ter illustratie. Schwarzman nodigde zo’n 1500 met zorg
uitgekozen personen uit op zijn zestigste verjaardag en vierde dat met
een optreden van een uur door zanger Rod Stewart voor de prijs van een miljoen
dollar.[3] Waar is het verschil met de onbezonnen uitgaven van het
hof van Versailles of met de vele andere aristocratische bijeenkomsten in de zeventiende
en de achttiende eeuw?
Hebben de mieren van vandaag nog dezelfde
kenmerken als de industriële en werkzame kapitalisten uit het begin van de
moderne tijden? Kapitalisten die konden rekenen op hun eigen spaarcenten, zelfs
op hun werk, om geleidelijk aan rijker te worden. Of lijken de hedendaagse
mieren veeleer op de miljoenen loontrekkenden die dagelijks werken in de enorme
industriële en commerciële bijenkorven?
De fabel moet dus worden herbekeken. In
tegenstelling tot de voorstelling van Jean de La Fontaine is de werkende mier
niet onafhankelijk van de krekel. In feite werken de huidige mieren voor de
krekels van vandaag (zoals vroeger de boeren voor hun heren). Het is het werk
van de enen die de anderen toelaat om de hele zomer te zingen. Vandaag zou de
fabel moeten heten De krekels en de mieren.
Vandaag is de moraal van deze parabel trouwens
ronduit schandalig, de fabel is een parodie op de rechtvaardigheid. De krekels
die de hele zomer zingen, moeten dat normaal ontgelden in de winter. Anders
gezegd, met de komst van de economische en financiële crisis. Maar omdat de
mieren werken voor deze flierefluiters, kunnen de krekels gerust stellen: ‘O,
wij zijn behoeftig! Dus jullie zullen tweemaal zo hard moeten werken en we
moeten sommige mieren aan de deur zetten.’ Hopelijk geven de mieren een ander
einde aan dit verhaal. Kunnen zij de krekels niet overstijgen? Per slot van
rekening is het aan de mieren om te dansen en niet aan de krekels!
Een
zuiver financiële crisis of een systeemcrisis?
Maar wie zijn dan die hedendaagse krekels?
Uitsluitend bankiers en financiers? Of ook zij die de grote ondernemingen van
deze wereld leiden of controleren? Wie zijn zij die de wereldbevolking in de
penarie brachten?
Dit is in feite het thema van dit werk. Is de
recessie begonnen met het toekennen van zware kredieten, hypothecaire leningen
aan gezinnen die blijkbaar niet de middelen hadden om ze terug te betalen of
zelfs maar de intresten te betalen? Is de recessie van zuiver financiële aard
of past zij in een veel breder kader, dat van het kapitalistisch systeem in
zijn geheel? Dit is een zeer politieke bevraging, want van het antwoord op deze
vraag hangen de oplossingen af. Een eenvoudige regulering van de financiële
markten, een gedragscode voor de speculanten, een verhoogd toezicht op de
banken? Of een radicale uitweg uit het systeem?
De verantwoordelijken van de grote
instellingen ontwijken handig deze vraag door te blijven herhalen dat de
markteconomie en het kapitalisme geen schuld treffen. De fout wordt gelegd bij
afwijkende vormen van niet-gecontroleerde financiering of, breder gezien, bij
het neoliberalisme dat beperkt werd tot de besluiten van het begin van de jaren
1980, besluiten die vooral bestonden uit deregulering en liberalisering van de
financiële markten. De eindtekst van de top van de G20[4] gehouden in Londen op 2 april 2009 laat geen twijfel over
deze interpretatie: ‘De fundamentele oorzaken van de crisis zijn de grote
gebreken in de financiële sector en in de financiële regulering en controle.
Het vertrouwen zal niet terugkomen zolang wij het vertrouwen in ons financieel
systeem niet hersteld hebben.’[5] De Franse president Nicolas Sarkozy voegde eraan toe: ‘Het
is nu duidelijk dat de tekortkoming van de regulering de oorsprong is van de
financiële crisis, die dan weer de oorzaak is van de economische crisis.’[6]
Het is dus duidelijk. De recessie is
essentieel financieel, uitgelokt door bedrijven die profiteerden van enkele
achterdeurtjes in de regulering om ambitieuze projecten te lanceren die
achteraf verwoestend bleken. De ‘reële’ of productieve economie werd in de val
gelokt. Maar de productieve economie is fundamenteel gezond, volgens deze
interpretatie die het discours van de verantwoordelijken van de westerse staten
en de media domineert. Deze mensen willen niet dat het kapitalisme in vraag
gesteld wordt, het kapitalisme is onovertrefbaar.
Volgens de traditionele visie werkt het
mechanisme van de crisis zoals een raderwerk. Het tandwiel dat zorgde voor de
ontwikkeling van de financiële wereld die de groei de laatste jaren stuwde,
haperde en keerde de voordelen in evenveel nadelen om, almaar cumulatiever. Een
lawine van gebeurtenissen die de ‘grote’ economisten natuurlijk niet zagen
aankomen. Zo schrijft Marc Touati, conjuncturist en algemeen directeur van
Global Equities, een firma voor internationale financiële diensten: ‘Zoals een
nucleair ongeluk dat maar kan gebeuren door een keten van verschillende
omstandigheden en/of door vervelende fouten, is de crisis – zogezegd
veroorzaakt door de subprimes die tot en
met de werking zelf van het globaal kapitalistisch systeem in gevaar brachten –
het product van een opeenvolging van menselijke fouten en een samenloop van
catastrofale omstandigheden.’[7]
Het systeem zelf mag niet in vraag gesteld
worden. Zoals de politieke of economische leiders graag zeggen: ‘Kapitalisme is
het ergste systeem, maar ik ken geen beter.’[8]
Met deze voorstelling van de feiten blijven we
op onze honger zitten. Eerst en vooral, wat zijn argumenten waard die uitgaan
van epifenomenen op wetenschappelijk of methodologisch vlak? Je kunt het koken
van water niet uitleggen door de toevallige en versnelde omloop van zuurstof-
en waterstofatomen die door een samenloop van omstandigheden worden omgevormd
tot gas. Zo’n opvatting slingert ons 200 jaar terug in het begrijpen van de
natuurlijke realiteit. Waarom zouden we dergelijke argumenten op economisch
vlak aannemen?
Hoe kan je uitleggen dat zo’n beperkt
financieel product als de subprimes de werking
van de financiële markten en de ‘reële’ economie heeft kunnen verzieken? En dat
die subprimes zelfs de grootste crash sinds 1929
konden ontketenen? De subprime-leningen
worden volgens auteurs en onderzoekscentra geëvalueerd op een bedrag tussen
1.000 en 2.000 miljard dollar. Wat overeenkomt met ongeveer 10% van het totaal
van de hypothecaire schulden in de Verenigde Staten, of met 2 tot 3% van het
bbp van de wereld, tussen 0,2 en 0,4 % van het geheel van de financiële
activa (effecten, bankrekeningen, schuldvorderingen…).
Het is moeilijk om juiste en volledige cijfers
te geven over de staatsuitgaven om de huidige aderlating te stoppen omdat de
cijfers voortdurend veranderen en omdat verschillende acties werden ondernomen.
Maar we kunnen toch het cijfer van 3.500 miljard dollar vooropstellen. 3.500
miljard steun om de financiële instellingen te stabiliseren (invorderbaar
krediet als de toestand verbetert). Plus ruim 2.000 miljard dollar in de vorm
van herstelplannen (dikwijls niet invorderbare uitgaven omdat het geld
rechtstreeks in de economie werd gepompt). Zonder enige zekerheid op succes. Dit
geld uitkeren aan de slachtoffers van de subprimes zou toch eens zo efficiënt en wenselijk geweest zijn?
Maar daarover werd met geen woord gerept.
Lobbying en ideologische bevliegingen worden aangehaald om de ongehoorde
staatsinmenging te verklaren. Eigenaardig, de ultraliberale machthebbers zweren
bij een zelfregulerende markt en toch kwamen uitgerekend zij massaal
tussenbeide om de verliesmakende banksector te hulp te snellen. Ze zochten
zelfs hun toevlucht tot een gedeeltelijke nationalisatie van de activa. Als de
geldwereld in nood is en de ‘reële’ economie gezond, waarom dan niet de banden
met de rotte sectoren doorsnijden? Waarom geen nieuwe financiële sector
opstarten, eventueel een openbare, die de nodige kredieten kan verschaffen aan
de industriële en commerciële ondernemingen?
We menen dat je rekening moet houden met
andere factoren om de omvang van de huidige recessie uit te leggen. En dat je
moet zoeken naar meer structurele en diepere oorzaken. De vorige crisissen
sinds 1945 waren ook het product van uitzonderlijke en ongelukkige
omstandigheden, waarom mondt deze crisis uit in een crash van formaat?
De thesis die we in dit boek ontwikkelen is
dat de huidige crisis bredere en scherpere problemen onthult dan traditioneel
werd voorgesteld. Als de financiële markten slecht functioneren, als er
onbetwistbare speculatieve afwijkingen zijn, dan kan de toegebrachte schade
niet worden uitgelegd door een degradatie van de productieve economie. In
werkelijkheid zijn deze factoren onlosmakelijk verbonden met het ‘reële’
kapitalisme en daarom is de huidige recessie zo verwoestend.
In feite zijn de actuele turbulenties de
uitwassen van een overproductiecrisis die het licht zag in de jaren 1970, in de
meest klassieke stijl zoals Marx het in zijn tijd beschreef. Deze crisis kende
wel periodes van tijdelijk herstel te wijten aan een politiek van krediet- en
financiarisering[9] van de
economie, hoofdzakelijk gevoerd door de Amerikaanse dominerende klasse. Vandaag
blijkt dat er een einde gekomen is aan de mogelijkheden van dergelijke hersteloperaties.
Daarom is het karakter van de actuele recessie zo onrustwekkend. We spreken
over een crisis van veertig jaar die net zo verwoestend kan zijn of zulke
dramatische gevolgen kan hebben als de Dertigjarige Oorlog (1618-1648). Een
oorlog met tussen 5 en 11 miljoen doden, of 15 tot 30% van de bevolking van de
Duitse staten waar het conflict plaatsvond.[10]
De essentiële vraag is: wie zal er uiteindelijk dansen gedurende deze lange
barre winter, de mieren of de krekels?
Henri Houben, De veertigjarige
crisis. Het einde van het kapitalisme? EPO, Berchem, 2015, ISBN 9789491297946.
[1]
Capgemini en Merrill Lynch, World Wealth Report 2011, p.4,
http://www.ml.com/media/114235.pdf.
[2] ‘The
World’s Billionaires 2011’, in Forbes, maart 2011,
http://www.forbes.com/wealth/billionaires/list. Schwarzman bezit het 169ste
grootste fortuin van de planeet.
[3] Hakim Ben
Hammouda, Hédi Bchir en Mustapha Sadni Jallab, De crisis. Oorsprong en
perspectieven, Ellipses Marketing, Parijs, 2009, p.30.
[4] De G20 is een
informele groep van twintig landen die als de machtigste van de planeet
beschouwd worden. Zij komt sinds 1999 bijeen naar aanleiding van grote
internationale crisissen. Het betreft een uitbreiding van de G8 (die bijeenkomt
sinds 1975). De G20 bestaat uit de leden van de G8: Duitsland, Canada, de
Verenigde Staten, Frankrijk, Groot-Brittannië, Italië, Japan en Rusland. De
andere uitgenodigde staten zijn: Zuid-Afrika, Saoedi-Arabië, Argentinië,
Australië, Brazilië, China, Zuid-Korea, India, Indonesië, Mexico en Turkije. De
Europese Unie, vertegenwoordigd door de voorzitter van de Raad en die van de
Europese Centrale Bank, vormt het twintigste lid.
[5] G20, The Global Plan for Recovery and Reform,
2 april 2009, p.3,
punt 13, http://www.g20.org/Document/g20_communique_020409.pdf.
[6]
L’Echo, 2 april 2009.
[7] Marc
Touati, Krach, Boom… et demain? Pour enfin
comprendre la crise et l’économie mondiale, Dunod, Parijs,
2009, p.42-43.
[8] Winston
Churchill gebruikte de term ‘kapitalisme’ niet, hij sprak over de democratie,
wat niet exact hetzelfde is. Verwijzen naar Churchill kan misschien indruk
maken op hen die de geschiedenis niet kennen, maar dat is de man niet kennen.
Churchill was de Britse eerste minister gedurende de Tweede Wereldoorlog en
voorzitter van de Conservatieve Partij van 1940 tot 1955 (dezelfde partij als
die van Margaret Thatcher). Hij was een vurig medestander van de rijkste
klassen en voorstander van het kolonialisme.
[9] De
financiarisering van de economie komt overeen met de groeiende plaats voor de
markten en de financiële operators in de economie.
[10]
Selected Death Tolls for Wars, Massacres and Atrocities Before the 20th
Century, http://necrometrics.com/pre1700a.htm#30YrW.
