Het is duidelijk dat de klimaatcrisis is aangebroken. Bewijzen van de vernietigende impact van de klimaatverandering blijven zich opstapelen, en het probleem wordt angstwekkend reëel. Deze week nog verscheen in de Britse krant The Guardian opnieuw een “schokkende nieuwe studie” die aantoonde dat een derde van de ijskap op het Himalaya-gebergte gedoemd is. 

Tegelijk kampt Australië met een recordzomer die een vernieling veroorzaakt van bijbelse proporties, inclusief massale sterfte van paarden, vleermuizen en vissen overal in het land, terwijl het eiland Tasmanië in brand staat. Op sommige plaatsen wordt dat soort zomers het nieuwe normaal.

Publieke reactie

Terwijl de bewijzen zich opstapelen dat een ‘klimaatramptoekomst’ realiteit wordt, is het verleidelijk om wetenschappelijke vragen te stellen over de manier waarop het brede publiek daarop reageert. Talrijke psychologische onderzoeken wijzen erop dat we nu al energie investeren in de ontkenning van een situatie die we diepgaand zorgwekkend vinden. En hoe dichter die komt, hoe meer inspanningen we daarvoor moeten doen.

Die reactie werd in eerste instantie als een psychologisch reflex bekeken. Maar ontkenning en andere verdedigingsmechanismen die we gebruiken om de realiteit aan banden te leggen en een gevoel van ‘het normaal’ te handhaven, hebben ook interpersoonlijke, sociale en culturele aspecten. Het zijn immers onze relaties, groepen en bredere culturen waar we steun vinden in het niet-denken en praten over die crisis. Er zijn tallozen strategieën om die staat van weten en niet-weten te handhaven – we zijn daarin erg inventief.

Maar het cruciale punt is eigenlijk dat die mechanismen ons weerhouden van een betekenisvolle respons op de klimaatverandering. We slagen erin om het probleem, en hoe we daarop moeten reageren, op een ‘veilige’ afstand te houden. En naarmate de crisis steeds moeilijker te negeren valt – kijk maar naar de huidige waterval aan schokkende rapporten – graven we ons individueel en cultureel steeds dieper in om onze aandacht ervan weg te houden.

Hoe voel je je?

De standaardaanpak van een stuk zoals ik het nu schrijf, als sociaal wetenschapper, is nu iets zeggen over hoe die crisis beter gecommuniceerd moet worden. De vraag van 1 miljoen is natuurlijk hoe de meest recente ramp gebruikt kan worden om een echte verandering in gang te zetten. Het is zonder twijfel belangrijk om daarover na te denken en te communiceren, want het is cruciaal om de klimaatcrisis ingang te doen vinden in onze cultuur die zo goed is in het negeren van oncomfortabele waarheden.

Maar laten we eerlijk zijn. Niemand weet precies wat er werkt en wat niet. We hebben dit nog nooit eerder meegemaakt. En ik denk steeds vaker dat dit soort analyses, pervers genoeg, op zich een voorbeeld zijn van hoe je afstand kunt nemen van het probleem. Het angstwekkende klimaatverhaal intellectualiseren als “een communicatieprobleem” is zo ook een manier om er zelf afstand te nemen.

Laten we dus een kat een kat noemen: als gevolg van de klimaatverandering gebeuren allerlei verschrikkelijke zaken, en daarover verschijnen berichten in de media. Hoe ga je daarmee om? Hoe voel je je? Ben je geschokt, ontzet, angstig, verveeld of ben je het gewoon beu? Hoe ga je om met de angst? Stop je het weg in een veilig hoekje van je hersenen? 

Misschien reageer je net als ik, en hecht je belang aan de klimaatverandering; je wil je correct gedragen, zonder andere levens in gevaar te brengen of huizen en habitats te beschadigen. Misschien weet je dat je ook bang bent, bang om na te denken over wat er al verloren is gegaan of wat er zal gebeuren als de crisis nog erger wordt. Of bang van wat er je gevraagd zal worden om op te offeren.

Voeg daarbij nog wat bestaand schuldgevoel en je kunt snel in de verdediging gaan, bewust of niet, en jezelf vertellen dat anderen nog meer verantwoordelijk zijn, dat we niets kunnen doen, en dat alle andere mensen toch gewoon verder lijken te doen zoals ze bezig waren. Naarmate de crisis scherper wordt en de muren dichterbij komen, is de kans groot dat je die verdediging nog opvoert.

Een toekomst bedenken

Maar hoe gaan we daarmee verder? Hoe kan dat besef ons allemaal helpen? We moeten ons engageren, maar niet op de manier die je zou verwachten. De schokkende realiteit van de klimaatverandering is zich in het web van ons alledaagse leven, emoties, denkprocessen, relaties, hoop, dromen en angsten aan het binnenwerken. Misschien moeten we dat ook toelaten, in plaats van te blijven inzetten op onze ontkenning. 

We kunnen dat individueel doen, maar het is nog belangrijker om collectief onze angsten te erkennen voor de huidige en toekomstige verliezen. Angsten over het verlies van dier- en plantensoorten en hun habitats, maar ook het verlies van onze manier van leven. Dat leidt tot meer constructieve vragen: waaraan willen we vasthouden, wat zijn onze verplichtingen?

Ik heb geen kant-en-klare antwoorden op die vragen, maar ik heb er wel vertrouwen in dat we manieren kunnen vinden om te blijven doen waar we echt belang aan hechten – voor onszelf, elkaar, en de plekken waar we leven. Maar dan moeten wel wel praten over die keuzes.

Gedragsverandering

Een dergelijk proces is nog altijd mijlen verwijderd van veel “duurzame” agenda’s. De strijd tegen de klimaatverandering wordt nog altijd gekaderd als een kwestie van individuele keuzes en veranderingen: gebruik minder plastic, fiets naar je werk, vlieg minder. Maar de gedragsverandering die we nodig hebben, is veel complexer dan dat.

Als het aankomt op de klimaatcrisis, wordt het persoonlijke ook politiek. Ik bedoel hiermee de politiek die ontstaat uit de kritiek op, en de reactie tegen de huidige systemen. Dat blijkt uit de jongeren die spijbelacties organiseren en demonstranten die bereid zijn om zich te laten arresteren voor hun acties. 

Maar we moeten ook meer aandacht hebben voor wat verloren gaat, voor wie, en wat we belangrijk vinden, en voor andere manieren van bestaan. Sommige wetenschappers zien de recente culturele veranderingen als een hoopvol teken dat er een groeiend besef is van zorg en verantwoordelijkheid. Dus: stop met je schuldig te voelen, het is jouw fout niet. Wees aandachtig voor wat er gaande is, zodat je kunt zien waar je waarde aan hecht en waarom. Waartoe ben je in staat, en waartoe zijn we allemaal samen in staat, als we niet vastzitten tussen weten en niet weten, ontkenning en angst? 

En kijk welke plichten daaruit ontstaan. Er zijn geen garanties. Maar wat kunnen we anders doen?

Bron: The Conversation