‘Wie wakker is weet dat er één gemeenschappelijke wereld bestaat, wie slaapt sluit zich op in zijn eigen wereld’. Dit citaat van Herakleitos werd me toegestuurd door een erudiete kennis als kerstboodschap en nieuwjaarswens. Het is ontstellend hoe actueel dit klinkt. Misschien ook omdat we er nu iets in lezen, dat er niet echt in staat, althans niet op het eerste gezicht. Hoewel we natuurlijk niet kunnen weten wat Heraclitus ‘echt bedoelde’, zijn bijnaam ‘de duistere’ spreekt boekdelen wat dat betreft. In elk geval is er een vanzelfsprekende betekenis: als we slapen zijn we helemaal op onszelf. En als we wakker zijn delen we de wereld die we hebben leren kennen in communicatie met anderen. Vanaf de mimetische glimlach met de moeder zijn we in die gemeenschappelijke wereld binnengeleid. En elke ochtend keren we, als we wakker worden, naar die bekende buitenwereld terug, vanuit onze vreemde binnenwereld van de droom en de slaap.

Maar vandaag klinkt de spreuk van Herakleitos als een filosofisch, ja zelfs politiek statement. De gemeenschappelijke wereld, de wereld van het kosmopolitisme, van de globalisering, staat onder druk. Dat is de tragedie van deze tijd. Men spreekt zelfs al van deglobalisering. De handelsoorlogen, de antimigratiepolitiek en het populisme vertegenwoordigen een soort van fictie van een elders, een buitenaardse oplossing, buiten de ene, gemeenschappelijke wereld, binnen de gesloten grenzen en muren van het eigene (zoals Latour heeft uiteengezet in zijn pamflet Waar te landen?). Nochtans leven we meer dan ooit in een eengemaakte wereld. We hebben nood aan Kosmopolitiek (zoals de Brusselse filosofe Isabelle Stengers het noemt), aan een politiek die werkt op kosmisch niveau, op de schaal van de planetaire biosfeer, de kritische zone van de flinterdunne laag tussen hemel en aarde waarin alle leven zich bevindt, en die nu stilaan onleefbaar wordt.

De gemeenschappelijke wereld is uitdrukkelijk een wereld die we delen met vele andere aardbewoners, en allerlei instanties die we vroeger als dode materie of decor beschouwden: de dieren, de planten, de bacteriën. Voor de politieke ecologie (voor Stengers en Latour en vele anderen) zijn dat allemaal handelende wezens, partijen die we moeten vertegenwoordigen in een parlement der dingen. De gemeenschappelijke wereld is dus niet alleen een humanistische wereld, maar eerder een posthumanistische (zoals Rosi Braidotti het noemt). In elk geval moet die gemeenschappelijke wereld in het teken staan van het besef van onderlinge afhankelijkheid. Biodiversiteit is geen luxe, maar een noodzaak voor het evenwicht van de biosfeer.

Op het moment dat het voortbestaan van de wereld op het spel staat, verkiezen velen te slapen. Ja, de meeste mensen zijn slaapwandelaars. Klimaatsceptici en klimaatontkenners zijn de ergste: moedwillige slaapwandelaars, die ergens meestal weten dat ze liegen. Ze doen alsof ze zich niet in de gemeenschappelijke wereld bevinden maar in een eigen aparte gesloten wereld, een soort van buitenaardse wereld, weg van de geglobaliseerde wereld. Trouwens, zoals negationisme, het ontkennen van de holocaust, verboden is, zo zou ook klimaatnegationisme niet getolereerd mogen worden: het is potentieel medeplichtig aan zes miljard toekomstige doden, als we voorbij de 5 graden opwarming gaan, wat meer en meer waarschijnlijk wordt, omdat bij meer dan 2 graden opwarming onstopbare feedbackloops als een soort kettingreactie op gang komen. Dit noemt men intussen het Hothouse Earth– scenario. Dus, Meneer Jambon, ‘Klimaatontkenners verdienen geen plaats in het debat’.

Dus we moeten wakker zijn, meer dan ooit, en weten dat er maar 1 planeet bestaat  – There is indeed no planet B. Alleen in die gemeenschappelijkheid van de wereld kunnen we de onvoorstelbare uitdagingen misschien aanpakken, zoals het verzoenen van de zorg om de ‘fin du mois’ en de bezorgdheid over de ‘fin du monde’ – een van de leitmotieven van 2019. Betekent dat dat we allen in kerststemming verenigd op de tonen van Beethoven als gutmenschen broeders moeten worden? Het zou handig zijn, maar het ziet er niet naar uit dat dit zal lukken. Hoewel de meer rationele vorm van broederschap, solidariteit, een van de sleutels tot de toekomst zal vormen, want er is alleen een gemeenschappelijke toekomst, er is geen toekomst buiten die ene gemeenschappelijke wereld, wat Trump en alle andere populisten ook mogen denken. Men zou kunnen zeggen, meer dan ooit: de wereld zal gemeenschappelijk zijn, of zal niet zijn.

Maar we moeten niet dromen, we moeten wakker zijn, en dus strijdbaar. Dat is de bereidheid om met open vizier aan die gemeenschappelijke wereld te werken. Wel moeten we onze schizofrenie overwinnen: tegelijk bezorgd zijn over klimaat en biodiversiteit en onbezorgd verder consumeren en alles laten zoals het is, dat is niet de weg die we moeten gaan. Ook hier kan Herakleitos ons helpen (met alweer dank aan mijn erudiete kennis): ‘Wat tegendraads is, verenigt. Uit gespletenheid ontstaat de mooiste harmonie. Alles groeit uit onvrede.’

Bron: Kai Stachowiak, Public Domain Pictures / CC0 1.0