Al twee jaar lang prijkt het coronavirus op voorpagina’s van nieuwskanalen. Tal van onderzoeken werden gepubliceerd, vaak met als rode draad hoe het virus ongelijkheden en structurele problematieken versterkt. Kwetsbare groepen werden harder getroffen, vaccinongelijkheid vergrootte de kloof tussen Noord en Zuid en discriminatie tegenover mensen van kleur nam toe. COVID-19 als potentiële grote gelijkmaker werd zo al snel een mythe.

Een laborant aan het werk in Haïti. Foto: paho.org

Dit werd nogmaals pijnlijk duidelijk toen Zuid-Afrika op 25 november de alarmbel luidde omtrent een nieuwe variant. Door middel van geavanceerd genoomonderzoek door het Network for Genomics Surveillance werd de omikronvariant daar voor het eerst ontdekt. Afrikaanse wetenschappers voeren al decennialang onderzoek naar besmettelijke ziektes, zoals tbc of aids. Hun expertise op dit gebied kwam dan ook goed van pas tijdens deze pandemie.

COVID-19 als potentiële grote gelijkmaker werd al snel een mythe.

Deze wetenschappers, die voortdurend in de weer zijn met de strijd tegen COVID-19, hebben de wereld een grote dienst bewezen. Door vroegtijdig de nieuwe variant op te speuren, kregen regeringen wereldwijd de kans om snel in actie te treden. In plaats van deze onderzoekers te belonen voor een sterk staaltje wetenschap, nam de westerse scepsis tegen Afrika echter de bovenhand.

Schiet niet op de boodschapper

Zowel de VS, Groot-Brittannië, Canada, Japan, India en tal van EU-landen besloten de grenzen te sluiten voor meerdere Zuid-Afrikaanse landen. Zo werden Angola, Botswana, Eswatini, Lesotho, Malawi, Mozambique, Namibië, Nigeria, Zambia, Zimbabwe en Zuid-Afrika stante pede op de rode lijst geplaatst.

Een bizarre maatregel, aangezien op het moment van de aankondiging vele van deze landen nog geen enkel geval van omikron hadden vastgesteld en de algemene coronatrend in de regio al geruime tijd aan het dalen was. Landen als Israël, Canada of Nederland, waar de nieuwe variant wél aanwezig was, ontsprongen de dans.

Afrikaanse leiders veroordeelden de reisbannen die werden opgelegd aan Zuid-Afrikaanse landen. Foto: qz.com

Reisbeperkingen houden grote risico’s in voor landen, zeker voor landen die gebukt gaan onder economische en sociale instabiliteit. Landen zoals Zuid-Afrika zijn voor hun economie grotendeels afhankelijk van toerisme, dat opnieuw aan banden werd gelegd door het reisverbod.

Ook de medische sector kreeg het zwaar te verduren door dergelijke restricties. Heel wat noodzakelijke reagentia en medische materialen worden gewoonlijk geïmporteerd via commerciële vluchten – die nu geannuleerd werden.

Na veel kritiek van experts, internationale organisaties en Afrikaanse regeringen werd het reisverbod voor de Afrikaanse regio intussen opgeheven. Zuid-Afrikaanse leiders spraken over Afrikafobie en instanties als de VN-Wereldgezondheidsorganisatie WHO en de VN gaven eerder al aan dat reisbannen ongeschikt zijn om het virus te bestrijden.

“Als een virus grensvrij is, zijn reisbeperkingen die bepaalde landen isoleren niet enkel onfair en repressief, ze zijn tevens ineffectief”, stelde Antonio Guterres, secretaris-generaal van de Verenigde Naties.

Het is hypocriet om landen af te sluiten wanneer nieuwe varianten opduiken, maar tegelijk ook vast te houden aan het vaccinnationalisme.

Reisbeperkingen kunnen enkel nuttig zijn wanneer ze op een wetenschappelijke, coherente en rechtvaardige manier worden toegepast, na grondig onderzoek en wanneer de variant nog niet verspreid is, wat hier niet het geval was.

Vaccinatiecentrum in Zuid-Afrika. Foto: thefederal.com

De WHO waarschuwde verder dat dergelijke overhaaste maatregelen andere landen kan ontmoedigen om nieuwe varianten bekend te maken, uit angst ook een doelwit van paranoia te worden. Het spreekwoord ‘schiet niet op de boodschapper’ lijkt hier een belangrijke les voor de toekomst.

Het lijkt verder ook hypocriet om volledige landen af te sluiten wanneer nieuwe varianten opduiken, maar tegelijk ook vast te houden aan het vaccinnationalisme. Hierdoor kunnen deze landen zich immers minder goed beschermen tegen de nieuwe varianten.

Dr. John Nkengasong, directeur van het Africa Center for Disease Control and Prevention, vat het mooi samen: “Europa en de VS zullen hun vaccinatiecampagne afronden, reisbeperkingen invoeren en dan zal Afrika het COVID-19-continent worden”.

In de publieke opinie werden de reisbeperkingen beschouwd als een maatregel om verspreiding te voorkomen. De dynamiek achter deze beslissing is echter veel complexer en zelfs historisch gevormd.

Nu de omikronvariant reeds enkele maanden ook in onze contreien welig woedt en de kenmerken en risico’s van de variant stilaan duidelijk zijn, wordt het tijd om een onderbelicht aspect van de pandemie onder de loep te nemen: hoe westerse – of westers gezinde – landen anders benaderd lijken te worden in de strijd tegen COVID-19. Of hoe het Westen nog steeds collectief bang lijkt te zijn voor het Afrikaanse continent.

Een westers virus?

De neiging om Afrikaanse landen te straffen voor de omikronvariant lijkt te suggereren dat Afrika momenteel het epicentrum van het virus zou zijn en geeft dan ook een vertekend beeld van de realiteit.

De coronacijfers in Afrika liggen al sinds het begin van de pandemie een pak lager dan in Europa of Amerika. Ook het dodental is in onze regio aanzienlijk hoger dan in het Afrikaanse continent. Daar zijn verschillende potentiële oorzaken voor te vinden, wat verder onderzoek nog moet uitwijzen.

Een testpunt in Nigeria. Foto: WHO Africa

Ten eerste is veertig procent van de Afrikaanse bevolking jonger dan veertien jaar. Aangezien COVID-19 hoofdzakelijk schade aanricht bij 65+’ers kan de jonge bevolking een eerste verklaring bieden voor de betere weerstand. Ook het klimaat, het buitenleven en de afwezigheid van woonzorgcentra worden wel eens als verklaring gegeven.

De coronacijfers in Afrika liggen al sinds het begin van de pandemie een pak lager dan in Europa of Amerika.

Toch zou de belangrijkste oorzaak zijn dat vele Afrikaanse landen harde lessen uit het verleden hebben getrokken en die nu toepassen op de huidige pandemie. Door voorbije epidemieën is het continent beter voorbereid op medische noodgevallen.

Maatregelen die in het verleden werkten en noodhulpteams die bijvoorbeeld tijdens de ebola-epidemie werden ingezet konden snel gemobiliseerd worden voor de strijd tegen corona.

Wat de exacte oorzaak ook mag wezen, feit is dat Afrika niet op dezelfde manier getroffen werd door deze eerder ‘westerse’ pandemie. Toch loert het Westen nu angstvallig naar Afrika alsof het de bron van alle ellende zou zijn.

Angst voor het ‘Donkere Continent’

Als Afrika klaarblijkelijk minder hard wordt getroffen door het virus, waarom voelden de westerse landen zich dan zo gedwongen verregaande maatregelen te treffen? Critici zullen aangeven dat ook het Verenigd Koninkrijk een tijdje geleden op de rode lijst werd geplaatst. En ook hier was de beslissing niet volledig terecht: het wantrouwen tegenover Engeland na de heisa rond de deltavariant zorgde voor een misplaatst angstgevoel.

Toch is de situatie van Groot-Brittannië en van de Zuid-Afrikaanse landen niet onderling inwisselbaar. Ten eerste spreken in dit geval de coronacijfers voor zich: op het moment dat een reisverbod voor Groot-Brittannië [i] werd ingevoerd kende het land 91,734 nieuwe besmettingen. Toen de Zuid-Afrikaanse landen op de rode lijst[ii] werden geplaatst, had Zuid-Afrika 2,828 nieuwe gevallen en landen zoals Malawi of Mozambique hadden nog niet eens 10 besmettingen. Op datzelfde moment vonden er in ons land 21,772 nieuwe besmettingen plaats. Als we de cijfers volgen, was de logica voor een Zuid-Afrikaanse ban derhalve ver te zoeken.

Op de schoolbanken leren kinderen ‘over de vele gevaren’ in het Afrikaanse continent, de media gooien maar al te graag olie op het vuur met pakkende titels.

Afrika wordt van oudsher door het Westen beschouwd als bron van ziekte. Een stigma dat zijn oorsprong vindt in het koloniale tijdperk en sindsdien in de Europese gedachtegang is blijven nazinderen.

De Nigeriaanse auteur Chimamanda Ngozi Adichie duidt ons op het eenzijdige verhaal over Afrika dat nog steeds het publieke discours (onbewust) beheerst. Dit toont ons dat Afrika een oord van ziekte, oorlog, armoede en aids is. Wat zelden aan bod komt in een dergelijk discours is de cultuur, de pracht en praal, de kunst, de positiviteit en het menselijke talent.

Tweet van Larry Madowo, CNN correspondent

Op de schoolbanken leren kinderen ‘over de vele gevaren’ in het Afrikaanse continent. De media gooien maar al te graag olie op het vuur met pakkende titels die niet enkel provoceren, maar ook stigma’s onderhouden.

In een Spaanse krant werd bijvoorbeeld gebruik gemaakt van racistische cartoons, terwijl Duitse media berichtten over het ‘Afrikaanse virus’. Op sociale media krijgen internettrollen en racistische krachten vrij spel.

Ook de mythevorming rond Afrika in populaire cultuur draagt bij tot het beeld van Afrika als ziektebron, wat uiteindelijk leidt tot een collectieve, doch irrationele angst voor het continent. Afrika wordt op die manier de ideale zondebok tijdens de pandemie.

Het ‘donkere continent’[iii] weerklinkt nog steeds in de westerse verbeelding en net daardoor zal elk virus of elke ziekte die in Afrika opduikt sterker gevreesd worden, zelfs als het een pandemie is die andere gebieden harder treft.

“Ik zit vast in het denigrerende Afrika van de westerse verbeelding, in de zieke zwartheid van mijn lichaam.”

Stereotypering, stigma’s en othering[iv] veroorzaken heel wat schade, zowel voor de landen in kwestie, als voor de bevolking en Afrikaanse diaspora. De slagzin van historicus Paul Tiyambe Zeleza maakt duidelijk hoe dergelijke stigma’s het mentale welzijn van Afrikaanse inwoners beïnvloeden. “Ik zit vast in het denigrerende Afrika van de westerse verbeelding, in de zieke zwartheid van mijn lichaam.”

Komaf maken met het doembeeld van Afrika

Afrika kent inderdaad vele epidemieën en heeft al tal van medische stormen moeten doorstaan. Niemand heeft er echter baat bij om het volledige continent om te dopen tot bolwerk van dodelijke ziektes.

Het is dringend tijd om mythes omtrent het ‘donkere continent’ te doorbreken en komaf te maken met de angstvallige nood om Afrika te zien als ‘te betreden op eigen risico’.

Dekolonisering van de mindset, van ons onderwijs en diens curricula en van de media en berichtgeving is broodnodig om dergelijke misconcepties en stereotypen de wereld uit te helpen. Deze zitten intussen zodanig vastgeroest in onze collectieve gedachtegang dat vele mensen er geen graten in zien.

Het verankerde plaatje van Afrika als onhygiënisch, onderontwikkeld en primitief moet permanent opgeborgen worden. Het is hoog tijd voor een nieuw discours, een nieuwe representatie van het Afrikaanse continent – een beeld dat niet enkel accurater, maar ook positiever is.

Het is dringend tijd om mythes omtrent het ‘donkere continent’ te doorbreken en komaf te maken met de angstvallige nood om Afrika te zien als ‘te betreden op eigen risico’.

In plaats van Afrika de zondebok te maken en onnodige reisbeperkingen in te voeren, zouden regeringen en media lessen kunnen trekken uit Afrika. Bijvoorbeeld door te focussen op succesverhalen, op de geweldige gemeenschapszorg die er is ontstaan door de medische noodgevallen en de grassroots bewegingen die zich dagelijks inzetten in de strijd tegen fatale ziektes, op de geavanceerde technologie die Zuid-Afrika in staat stelde om de nieuwe variant op te speuren of op de snelle actie die Afrikaanse regeringen ondernamen om het COVID-19 virus in te dijken.

Fleur Leysen loopt op dit moment stage bij een VN-organisatie in Malawi.

Notes:

[i] Het reisverbod voor Groot-Brittannië ging in vanaf 20 december 2021 en is intussen reeds opgeheven.

[ii] Voor Zuid-Afrika ging het reisverbod in vanaf 26 november 2021, voor Malawi en Mozambique was dit 28 november

[iii] De term vindt zijn oorsprong in het koloniale tijdperk. Het ‘donkere continent’ verwijst naar Henry M. Stanley’s beschrijving van Afrika, als plek waar Europa weinig over wist. In werkelijkheid houdt dit een meer obscene betekenis in, waarbij de vergelijking wordt gemaakt tussen witheid, puurheid en intelligentie enerzijds, en zwartheid als een vervuiler die iemand onmenselijk maakt anderzijds.

[iv] Een fenomeen waarbij individuen of groepen worden gelabeld als ‘buitenstaander’, niet conform naar de sociale norm. Dit zorgt voor discriminatie, vervolging of het ontkennen van bepaalde rechten voor deze groepen.