Het voorwoord van De constructie van het migrantenprobleem – Een geschiedenis is al opmerkelijk omdat professor Sami Zemni begint met eigen ervaringen te beschrijven. Hij omschrijft hoe mensen die in de VS hun nationaliteitspapieren krijgen bedankt worden door de overheid en tegelijk aangemaand worden om hun zopas verworven rechten ook echt op te nemen. Hij verhaalt ook hoe hij in Europa vaak op het problematische van zijn identiteit gewezen wordt, wat een andere en eerder krampachtige houding in dat zelfgenoegzame Europa uitdrukt.

De migrant is een ‘probleem’

Het boek van Paul de Roo schetst historisch hoe na Wereldoorlog II de vluchteling/migrant op de tijd van amper twee generaties structureel en nagenoeg uniform als een ‘probleem’ werd geconstrueerd, eerder dan hem/haar als een rechthebbende en als een opportuniteit voor de ontvangende maatschappij te erkennen.

Die schets gebeurt vooral aan de hand van beleidsverklaringen, instituten en praktijken in België. Op dit vlak is dit boek een belangrijk wetenschappelijk werk. Onwillekeurig roept het de herinnering op aan het doctoraat van die andere voormalige student Vergelijkende Cultuurwetenschap aan de UGent, Ico Maly (zie Rik Pinxten bespreekt ‘N-VA. Analyse van een politieke ideologie’ van Ico Maly). Ook Maly voegde een belangwekkende dimensie toe aan het gangbare debat door zijn analyse van taalgebruik in de hedendaagse constructies van ‘wij’ en ‘zij’.

Beide boeken tonen, op verschillende domeinen en vanuit verschillende disciplinaire visies, hoe mensen en gemeenschappen de eigen en de ‘vreemde’ identiteiten maken om ze vervolgens als vanzelfsprekend, quasi onveranderlijk (een ‘essentie’) of ‘natuurlijk’ te gaan beschouwen.

De deconstructie (door auteur de Roo in de lijn van Foucault) van deze constructies is dan ook belangrijk om onszelf en de ‘ander’ te leren kennen en begrijpen. Ze helpt ons ook om beleid te kunnen opzetten of bijsturen ten einde ‘samen-leven’ te versterken en niet scheiding, verdeeldheid of zelfs een vijandbeeld.

Blijvende marginalisering

De historische analyse in de Roo’s boek laat toe te begrijpen hoe het kan dat migranten ook na twee of drie generaties maatschappelijk gemarginaliseerd blijven. Met dit boek begrijp je bijvoorbeeld hoe migranten qua schoolprestaties, arbeidsmogelijkheden, sociale mobiliteit, en maatschappelijk welzijn in het algemeen significant minder deel bliiven hebben aan de nochtans sterk gestegen welvaart van andere, vooral autochtone, groepen.  

Daarom alleen al is dit boek een belangrijk dossier dat door beleidsmakers, media en sociale werkers in het veld zou moeten gebruikt worden in hun werk. Het is door dergelijke studies en aansluitend debat  dat de democratische principes en werktuigen die we aanhangen, ook daadwerkelijk realiteit worden.

Auteur Paul de Roo brengt in dit lijvige werk een historisch verslag van de behandeling van en het denken over migranten in België. Hij bespreekt in detail hoe politici, regeringen en organisaties van het middenveld de migrant hebben geconcipieerd, vaak tegen de achtergrond van de eigen emancipatiedynamiek(bijvoorbeeld de Vlaamse ontvoogding, de staatshervormingen). 

Ook in die zin werd de migrant in de loop van de lokale geschiedenis herhaaldelijk als probleem geconstrueerd en wordt de inleidende opmerking van Sami Zemni (in het spiegelbeeld van de aanpak in de VS) geïllustreerd: de constructie van de migrant gebeurde in een spiegelbeeld met de eigen identiteitsvorming.

Amerikanen blijven zichzelf tot vandaag nadrukkelijk zien als migranten en niet als oorspronkelijke bewoners. Ze ‘construeren’ daarom de nieuwkomer van vorige eeuw en van vandaag ook anders dan de gemiddelde Europeaan die zichzelf (overigens ten onrechte in het licht van de iets langere geschiedenis) als oorspronkelijke bewoner ziet. 

Chief Seattle

Het gaat niet enkel over primordialisme (‘wij waren hier eerst’), maar om macht en territorialiteit. Een eenvoudige verwijzing naar andere culturen in de wereld kan dit meer doen oplichten: de typische houding van de autochtone Amerikaan kent die koppeling van macht en territorium amper of niet (zie de beroemde speech van Chief Seattle als uitnemend voorbeeld). 

Dat verklaart waarom de eerste Europese kolonisators in de latere VS gastvrij ontvangen werden en zelfs van de hongerdood gered werden door de oorspronkelijke bewoners die in hen enkel behoeftige mensen konden zien (daar is Thanksgiving op gebaseerd, dat die gastvrije ontvangst herdenkt) in plaats van hen te construeren als achterlijk of ‘anders, dus gevaarlijk’.  

Het is maar in en door racistische ervaringen dat dit interpersoonlijke contact ontspoorde. Iets gelijkaardigs weten we echter over de gastvrijheid van verschillende Noord-Afrikaanse woestijnvolkeren (zeker zij die buiten de geschiedenisconstructie van Poitiers en de Kruistochten mochten blijven leven).

Noord-Afrikaanse gastvrijheid

Zo getuigen eminente intellectuelen en Maghreb-kenners (zoals Camus, Tournier, Derrida, Bourdieu,…) al jaren dat de nazaten van diezelfde volkeren in Europa een andere identiteit toegemeten krijgen (en vandaag ook zelf beginnen te claimen). Dat kunnen we voor een groot stuk op het conto schrijven van de ‘constructie’ die hier over hen in toenemende mate werd gemaakt. Het is de grote verdienste van Paul de Roo dat hij in zijn boek de geschiedenis van die constructie(s) gedetailleerd in beeld brengt en kritisch bevraagt.

Het boek De constructie van het migrantenprobleem – Een geschiedenis is een belangrijke bijdrage aan het debat, dat politiek en media zouden moeten voeren, in samenspraak met het middenveld en uiteraard met de betrokken groepen (en niet langer louter ‘over’ hen).

Dat het boek nu verschijnt is dus een zeer goede zaak. Ik kan alleen maar hopen dat het gelezen wordt en aanleiding geeft tot een eerlijk debat, waar terug in de spiegel gekeken wordt. Dat zou alleszins het beschamend verborgen maar ook meer en meer terug openlijk etnocentrisme en racisme in het huidige maatschappelijke klimaat kunnen helpen kenteren. We leven meer en meer samen op deze ene aarde. Dus is het zaak om met verschillen te leren omgaan op een eerlijke en dus wederzijdse manier.

Paul de Roo. De constructie van het migrantenprobleem – Een geschiedenis. Brussel: ASP, Brussel, 2016. 576 pp. ISBN 978 90 5718 5557