Ik leerde sparen op school bij de ASLK … vandaag leren mijn kinderen er ook schoolreizen als voorloper van reizen, warm eten als voorloper van het restaurant, drankjes uit automaten halen als voorloper van de afhaalchinees …

Waar is de tijd dat die oude goede ASLK (opgeslorpt in Fortis dat ondertussen zelf ook viel en opging in BNPP) de kinderen op school deed schoolsparen ? Ouders gaven hun kinderen geld mee om op het boekje te zetten en de kinderen werden zich bewust van wat spaarzaamheid was en hoe een kapitaal langzaam groeide door continue inspanningen. ASLK is er al lang niet meer…

De spaarzaamheid van de Belgische bevolking is gebleven én gestegen doch onze kennis en die van de kinderen kan in vraag gesteld ; we leerden het hen ook niet echt ?

Het begin van “ …met KBC naar school mee… “

De sector, de regering, de pers vraagt om financiële opleiding …

KBC wacht niet op sectorinitiatieven, op regeringsinitiatieven en ontpopt zich, alweer, als de oude dynamische bank.

Ze zet begin 2010, net en exact op het moment dat Febelfin pleit voor meer opleiding van overheidswege over financiën in het onderwijs voor jongeren, met een eigen initiatief. KBC lanceert, in samenwerking met Uitgeverij Van In, twee basispakketten over financiële educatie. De titel is leuk gevonden “: Een bank vooruit ! Je klare kijk op geld! “. Het gezochte woordenspel met een “bank” (schoolbank, financiële bank)  en het vermoedelijk niet gezochte woordenspel met “vooruit” (terwijl KBC net enkele keren was achteruit geslagen door de crisis, verkeerde investeringen en het opdrogen van de interbankenmarkt) blijft nazinderen.

Het is gratis en bedoeld voor de eerste en de derde graad van het secundair onderwijs.

Ze voldoen aan de huidige vakoverschrijdende eindtermen.

De inhoud ervan werd bepaald door de Uitgeverij Van In zelf, de financiering ervan gebeurt volledig door KBC.

Maar dat is zonder de waard(en) gerekend.

Oivo vindt de aanwezigheid van (het net gevallen) KBC onaanvaardbaar, maakt publiekelijk amok, dient een klacht in bij de (Franstalige) Schoolpactcommissie voor het Franstalige Onderwijs ; commerciëel gesponsorde pakketten zijn immers tegen de letter en de geest van het Schoolpact van 1959.

Oivo kondigt ook een klachtenbrief aan voor het Nederlandstalige onderwijs aan Minister van Onderwijs Pascal Smet.

Ook  Test-Aankoop heeft kritiek.

KBC valt, o.i. terecht, een beetje van haar (onderwijzers-)stoel, als ze die kritiek hoort :

• de lespakketten waren er op dat moment nog niet eens ;
• niemand kan ze dus buiten de bank al inkijken, laat staan terecht becritiseren ;
• de lespakketten zijn enkel op vraag in de bankkantoren verkrijgbaar ; men moet ze dus willen krijgen ;
• er wordt alleen over KBC gesproken als het gaat over de financiering van de lespakketten ; voor het overige komt KBC er niet in voor ;
• de banksector, inclusief KBC maar niet alleen KBC, laten al langer oogluikend of officiêel bankbezoeken toe aan scholen in het kader van bepaalde cursussen ; ook dan worden leerlingen geconfronteerd met de naam en het logo van een bank ;
• de lespakketten zijn gratis ;
• ze zijn volgens sommigen overigens mooi uitgewerkt.

Daarenboven was dit voor KBC niet de eerste soortgelijke stunt (zie verder….). Wij kunnen hen alleen maar aanmoedigen : het financieren van door derden ontwikkelde leerpakketten is normaal immers principiëel een mooie zaak.

Het voortzetten van “ …met KBC naar de hogere school mee… “

De bank ontwikkelde ook eerder al een pakket voor het hoger onderwijs over de beurs.

KBC blijft de andere grootbanken voor en geeft ze letterlijk een … lesje… .

Waar is de tijd dat de ASLK-CGER (nu BNPPFortis) de Belgische markt inzake schoolse financiële opvoeding beheerste ?

KBC werd evenwel al een hele tijd voorafgegaan door het VCS…..

Het Vlaams Centrum voor Schuldbemiddeling stelde al lang lespakketten ter beschikking van degene die het wou via www.in-ba-lands.be, maar we vermoeden dat dit als minder sexy overkwam.

En KBC en VCS werden gevolgd door de Koning Boudewijnstichting….

Sinds begin 2011 heeft ook de Koning Boudewijnstichting haar eigen lespakket “in the Pocket”, dat men algemeen omschrijft als het meest ambitieus.

Het sponsoren van een leerstoel financiële risicobeheer

KBC financiert daarenboven (nog maar eens) een leerstoel. Deze keer gaat het in 2011 over een leerstoel financiëel risicobeheer aan de UIA.

Een deel van de toenmalige pers grinnikte met het idee : ze stelt voor dat klanten van KBC zoals lingeriefabrikant Van de Velde er in de leer gaan, …. nadat ze geld verloren op professionele CDO-beleggingen via die bank.

Het lanceren van nog een nieuwe leerstoel … rond ethiek en de financiële wereld : “stewardship of finance” aan de VUB

Na de val van de financiële wereld lanceert de VUB een leerstoel onder de titel “Stewars-dship of finance” of de dienstbaarheid van de financiën ; de eerste spreker in die leerstoel is meteen in de roos  : filosoof Paul Jorion, een ex-kredietexpert bij Countrywide Financial (viel in de crisis) en Indy Mac ; hij woont in Bretagne en is een regelmatig leverancier van sterke stukken in Le Monde.

Het begin van een nieuwe opleiding financiële analyse bij …. Vlerick en BVFA

Vlerick en BVFA slaan vanaf 2011 de handen in elkaar en geven licht aan een vernieuwde opleiding voor financiële analyse ; wat is er daar dan nu echt nieuw aan ; we laten u zelf oordelen op basis van de persberichten :

• het wordt een 18 maanden durende masteropleiding tot financiëeel analist in  Brussel ; ze vervangt de huidige één jaar durende opleiding tot financiëel analyst die de BVFA zelf al aanbood ;
• ze kost 25 000 € in plaats van de 7 700 € van de vorige opleiding ; volgens Vlerick was de “…. BVFA-opleiding eigenlijk te goedkoop ten opzichte van gelijkaardige buitenlandse programma’s… “;
• ze wordt praktischer dan de vorige opleiding én mikt tegelijktertijd ook niet alleen op financiëel analysten maar ook op een breder publiek errond zoals professionals uit de corporate finance, professionals uit de structured finance, juristen, mensen die zich met financiering bezighouden, mensen die zich met investor relations bezig houden ; de groepen zullen dus heterogener zijn dan voorheen.

En als u dacht dat dit allemaal helpt ? Of heeft de Belg gemiddeld altijd weinig gesnapt van financiën en van zijn financiën ?

Voor al die initiatieven ging men er van uit dat de Belg gemiddeld toch wel wat zou weten van zijn bankzaken of financien.

Na al die nieuwe initiatieven van individuele spelers en van de sector had men gedacht dat de Belg finaal toch iets meer zou begrijpen van financiën en van financiën in zijn of haar leven.

Het tegendeel is waar : de gemiddelde score van de Belgische ingezetenen op een generieke financiële test over de financiën in het leven van een Belg is niet hoger dan 4,6 op 10 : dit is de score in 2012 én was ook de score in 2008, tijdens de grote crisis. De Belg heeft dus gemiddeld gesproken, niets geleerd.

Hij zakt zelfs gemiddeld voor zijn financiëel rijexamen.

Panta rei, ouden menei … behalve de mens in zijn essentie.

De Belgische burger heeft immers een geschiedenis van ‘onbegrip’ van financiële kennis in het algemeen, alle inspanningen ten spijt …

We geven hieronder een aantal studies weer die de afgelopen jaren zijn gevoerd en die aangeven hoe broos, moeilijk, gevaarlijk, beperkt… de kennis ligt van de Belg in België. De bankiers zullen het geweten hebben : na bijna 200 jaar onafhankelijk België en met soms tot meer dan 100 aanwezige banken in België slaagden wij en het onderwijs en onze ouders er niet in onze bevolking gemiddeld degelijk financiëel voor te lichten …. Of we deden mischien allemaal te weinig moeite … of geld interesseert mogelijks de meeste mensen niet echt… ?

Het einde van de goede huisvader als belegger in Belgische stabiele aandelen ?

De Belgische belegger – brave huisvader die in Belgische steraandelen belegde kreeg na de grote kredietcrisis de klap van zijn leven : de Brusselse beurs leverde de slechtste prestatie in de Belgische mensengeschiedenis : – 54 % op één jaar tijd.

Op zich is dit niet het enige probleem vanzelfsprekend : vele brave huisvaders hebben immers gezondigd bovenop hun goede huisvaderschap……. :

• risicoconcentratie : te veel in Belgische aandelen of te veel in aandelen tout court ;
• ongekende risico’s genomen : Lehman Brothers…. ;
• vriendendiensten gedaan : tal van beleggers hebben wat belegd in Fortis of Dexia omdat ze de kantoordirecteur kennen….. ;
• geprofiteerd van aandelenschema’s of optieplannen van hun werkgever : de werknemers van Dexia, Fortis, KBC, die instapten aan hoge koersen, zijn lange tijd mogelijks gezien…..
• edm.

De goede huisvader lacht vanaf 2008 wat groener. Zoveel is duidelijk.

Sommigen lachen zelfs een hele tijd niet meer.

Het spaarboekje en de staatsbon zijn terug in.

Het einde van de privatieve belegger als beleggingspecialist in 2008

De conclusies van de derde Enquête over de Belg (versie 2008) en zijn geld is eenvoudig : de Belg zou te nonchalant omgaan met zijn geld.

De redenen hiervoor aangehaald door Netto zijn de volgende :

• gebrek aan interesse : gelijk heeft de Belg ; geld(zorg en –beheer)  is op zich veel minder interessant dan veel andere vormen van tijdsbesteding : partner, kinderen, familie, vriend(inn)en, sport, ontspanning, tuinieren, lezen, wijn, sex, film, …. Noem maar op ;
• gebrek aan kennis :de spaarder-belegger begrijpt de financiële informatie die hij krijgt niet (meer). De producten zijn (te) complex geworden.

Wij voegen er graag nog aan toe :

• gebrek aan vertrouwen in minstens een deel van de financiële sector ;
• gebrek aan moderatie voor degenen die het wel interesseert en die het wel kennen : degenen die het wel kennen gaan bijna steevast voor optimalisatie van rendement en menen dat ze de beurs kunnen kloppen in hoogten én in laagten ; het zijn de illusies van de amateur-belegger ;
• gebrek aan honger : de Belg is gemiddeld welgesteld ; hij heeft dus weinig reêle behoefte aan echte optimalisatiekennis.

De financiële crisis bevestigt o.i. wat de Belg is in zijn wezen. Wij vatten hier de conclusies  van de Enquête nog even samen.

De Belg is een financiële analfabeet :

• niemand slaagde erin om alle juiste antwoorden te geven op de test van Netto 2008  ;
• de gemiddelde score op de kennistest bedraagt 46 % ; de Belg is dus gemiddeld gebuisd ;
• minder dan 1/3de van de Belgen vindt zijn kennis voldoende  ;
• 2/3de van de Belgen vindt dat de overheid hen meer moet informeren  ;
• 56 % heeft nooit enige opleiding genoten op financiëel vlak  ;
• 40 % vindt dat er meer aandacht moet besteed aan geldzaken in de opleiding op de basisschool.

En in 2012 is de score nog altijd 46 % : gebuisd, nog maar eens na vier jaar opeenvolging van financiële, Europese bijna westers-mondialecrisis.

De Belg gebruikt zijn bank te weinig voor beleggingen :

• slechts een minderheid van de Belgen communiceert met zijn bankier ; het is dus ook andersom zo…. ;
• 78 % geeft toe maximaal één keer per jaar langs te gaan bij zijn bankier ;
• slechts 33 % van degenen die ervaring hebben met beleggingen wint inlichtingen in bij meer dan één instelling voor een belegging ;
• sommige categorieën springen er werkelijk uit : 38 % van de jongeren van 18 tot 34 jaar praat nooit met zijn bank over sparen of beleggen ; 70 % van de alleenstaande met kinderen praat nooit met zijn bankier ; 42 % van de gepensioneerde koppels praat minstens enkele keren per jaar met zijn bankier over sparen en beleggen ; 38 % van de 55- tot 70-jarigen praat minstens een aantal keren per jaar met zijn bankier over sparen en beleggen.

De Belg heeft gemiddeld veel banken en en shopt o.i. toch relatief veel:

• 42 % is klant bij één bank, maar 32 % is klant bij meer dan twee banken, en 17 % is klant bij drie banken ;
• meer dan de helft van de Belgen zoekt enkel voor zijn woonkrediet de beste voorwaarden bij verschillende banken ;  één op drie zoekt voor elk product de beste leverancier ;
• de redenen voor het shoppen zijn  in dalende volgorde van belang meer opbrengst (rendement), minder kosten, spreiding van risico’s en betere service.

De Belgen, of sommigen onder hen, hebben het alvast begrepen : de eerste nieuwe overheidsemissie van staatsbons na de grote crisis van 2008 bracht in november 2008 tot 10 meer op in volume dan deze van september voor de val van Fortis en Dexia. De Belg leert snel.

De staatsgarantie voor

• deposito’s bij banken, ondanks het optrekken van het beschermd deel, verleidt dus sommige beleggers duidelijk niet of niet meer, al wijzigt dit terug in 2009 ;
• Tak 21 of dergelijke andere producten heeft weinig effect ; behoudens Ethias, was er trouwens niemand die er beroep op deed tot eind november 2008.

Uit internationaal onderzoek blijkt dat de financiële ongeletterdheid niet alleen een Vlaams of Belgisch probleem is.  Een recente OESO studie toont aan dat er twee grote problemen zijn :

• de financiële ongeletterdheid is groot ;
• de financiële kennis en kunde wordt door consumenten bij zichzelf zwaar overschat.

De conclusie hieruit is dat financiële vorming, sensibilisering edm. noodzakelijk is.

Toch waarschuwen sommigen relativerend voor die conclusie :

• men mag de vorming niet in de plaats zetten van regelgeving en controle;
• men mag het effect van vorming niet overschatten : er zijn immers verschillende factoren die het effect van vorming relativeren : de vadsigheid van de consument, de complexiteit van producten en diensten, de veelheid aan prodcuten en aanbiedingen, de overredingskracht van verkopers, de noden van mensen, emoties (emotionele aankopen…)  edm..

Het einde van de privatieve belegger als beleggingspecialist in 2009 : de Belg is gemiddeld een pessimistische, voorzichtige, emotionele financiële negationist….

Ook onderzoek in 2009 toont aan hoe delicaat de positie van de Belgische spaarder en belegger wel is.

Een eerste vaststelling is dat de Belg niet eens weet hoe rijk of welstellend hij eigenlijk is : bij bevraging blijkt op verschillende deelelementen de Belg zijn gemiddeld vermogen te onderschatten.

De Belg schat gemiddeld zijn financiën systematisch lager of negatiever dan het is. Dit geldt voor verschillende onderdelen :

• uit statistieken van Assuralia blijkt dat het gemiddeld belegd vermogen in 2009 in levensverzekeringen 15 000 € per persoon bedraagt of ongeveer 150 miljard € voor de gehele bevolking ; uit de laatste Netto 2009 enquête blijkt dat de Belg slechts spreekt gemiddeld van 4 199 € of dus van slechts een klein percentage van de realiteit opgeeft ; dit kan verklaard door de kleur van het geld, door het feit dat een deel op naam staat van de kinderen, door pessimisme of voorzichtigheid, door bescheidenheid, door onwetendheid, … ;
• uit officiële statistieken blijkt dat het spaargeld in België ongeveer 17 000 € per Belg bedraagt of ongeveer 178 miljard € ; uit de laatste Netto 2009 enquête blijkt dat de Belg slechts spreekt gemiddeld van 9 300 € of dus van slechts een percentage van de realiteit opgeeft ; dit kan verklaard door de kleur van het geld, door het feit dat een deel op naam staat van de kinderen, door een pessimisme of voorzichtigheid, door bescheidenheid, door het feit dat zijn spaargeld verspreid staat over verschillende instellingen, door onwetendheid, … ;
• hetzelfde geldt voor het beschikbaar inkomen : alhoewel in 2009 het beschikbaar inkomen van de Belg is gestegen, schat 93 % van de Belgen het andersom in : 38 % denkt dat het is stabiel gebleven, 38 % denkt dat het is gedaald, 17 % denkt dat het fors is afgenomen ;
• hetzelfde geldt voor de koopkracht : alhoewel de reële koopkracht door de dalende inflatie en zelfs enkele maanden met negatieve inflatie of deflatie is gestegen, is de perceptie van de Belg voor 2009 totaal anders : 50 % van de Nederlandstalige Belgen vindt dat zijn koopkracht is gedaald, 65 % van de Franstalige Belgen vindt dat ook ;
• hetzelfde geldt voor het nettogezinsinkomen : alhoewel slechts 1 (à 2) % van de totale bevolking zijn job verloor (of mogelijks) zal verliezen in 2009, verklaart 17 % dat het zijn netto gezinsinkomen zag dalen ; 33 % geeft aan dat het ongewijzigd bleef, 28 % verklaarde dat het steeg en 9 % verklaarde dat het zelfs relevant steeg ;
• hetzelfde geldt tevens voor zijn beleggingsgedrag : op een moment dat in 2009 de beurzen herstellen heeft de Belgische belegger zijn afkeer van de beurs bevestigd ; net als de beurs beter gaat, blijft de belg er – voorzichtigheidshalve, geëmotioneerd – van weg ;
• de geluksperceptie van de Belgen is met de crisis zwaar gedaald : het aantal Belgen dat zegt “erg gelukkig” te zijn is tussen 2008 en 2009 gedaald van 21 naar 11 %. Toch is 67 % van mening dat hij gelukkiger is dan anderen (met name bv. onze buren, vrienden, collega’s, familie…) ; we vergelijken ons graag.

Een tweede vaststelling is dat de Belg gemiddeld een analfabeet is in beleggen ; een studie van Febelfin uit 2009 wijst uit dat de belg slechts 5,5 op 10 scoort op een kennistest.

Het einde van de privatieve belegger als beleggingspecialist in 2010

De conclusies van de Enquête over de Belg (versie 2010) en zijn geld is weliswaar deels relatief verschillend van deze van de voorgaande jaren : …… .

We stellen in elk geval met vroeger een aantal verbeteringen vast, mede mogelijks dank zij  de crisis .

Hoe zit het met onze overschotten in liquiditeiten op het einde van de maand ? De enquête leert ons grosso modo het volgende:

• de Belg is zich veel bewuster geworden van wat hij elke maand – al dan niet – over heeft op zijn/haar bankrekening na betaling van al zijn/haar  kosten ;  meer zelfs : 90 % van de  Belgen weten dat nu wel, tegenover 80 % in 2009 en slechts 70 % in 2007 ; en wat nog opvalt : de Walen houden hun teugels beter in de hand dan de Vlamingen : slechts 8 % van de Vlamingen heeft geen zicht op het einde van de maand, tegenover 13 % van de Vlamingen ;
• een vijfde van de Belgen komt bijna niet rond of houdt niets over op het einde van de maand ; het probleem ligt relevant hoger in Wallonië dan in Vlaanderen en ligt relevant hoger bij vrouwen dan bij mannen ; 
• een kwart van de Belgen houdt aan het einde van de maand 100 € over, een vijfde tussen 100 en 250 € ; 9 % houdt nog meer over dan 500 €, wat een belangrijke terugval is tgo. 2009 toen dat 15 % was.

Hoe zit het met onze spaarcapaciteit ?

De Belg ziet het allemaal wat beter in dan voorheen :

• 58 % van de Belgen zegt dat zijn spaarcapaciteit de afgelopen 12 maanden afnam volgens hem ;
• 37 % schat dat zijn spaarcapaciteit egaal is gebleven tegenover vroeger ;
• beide cijfers zijn opmerkelijk positiever nu dan vorig jaar.

Maar de Belg blijft ook in 2010 een eerder voorzichtige belegger : vier producten zijn in wezen goed voor de overgrote meerderheid van zijn beleggingen :

• de spaarrekening ;
• Tak 21 – beleggingsproducten (defensieve beleggingsverzekeringen) ;
• (aandelen)fondsen met kapitaalsbescherming ;
• (fiscaal aftrekbare) pensioenspaarfondsen.

Ze zijn

• ofwel hoogrenderend tegenover het risico  (pensioenspaarfondsen)
• ofwel defensief (de drie andere).

Beleggen in risicokapitaal of aandelen ligt iets beter (maar ook nog altijd gematigd ) in verschillende bevolkingsgroepen :

• beleggers tussen 55 en 70 jaar beleggen meer in aandelen ; de redenen hiervan zijn mogelijkerwijze de volgende : ze hebben tijd om de beurs te volgen, ze hebben lang vnl. inkomen uit arbeid gehad en willen nu ook eens (vlotjes) inkomen uit niet-arbeid, ze hebben minder stress dan de gewone werkende mens en dus strechtchen ze zich zelf hiermee, ze hebben ook een gemiddeld groter vermogen dan jongeren en kunnen zich dus meer permitteren ;
• beleggers met een hoger maandelijks inkomen beleggen het meest in aandelen ;
• vrouwen blijven defensiever beleggen dan mannen : ze beleggen gemiddeld slechts 1,6 % in aandelen terwijl bij mannen dit tot 5 % van hun portefeuille stijgt ;
• 1 op de 10 Belgen is zelfs gestopt met beleggen in de afgelopen twaalf maanden voor de enquête.

Het einde van de privatieve belegger als beleggingspecialist in juni 2010

Een studie van AXA Investment Management over de kennis van Europeanen en beleggen toonde ook perplex makende cijfers aan :

• 80 % van de Belgen geeft hun onkunde op het domein openlijk toe ;
• slechts 36 % van de Belgen heeft een voldoeninggevend resultaat op de vragenlijst ;
• die 36 % is het laagste percentage van alle ondervraagde landen.

Het begin & verder zetten van de weg door de privatieve voorzorgsspecialist in 2010

De conclusies van de Enquête over de Belg (versie 2010) en zijn geld vertelt ons hoe we omgaan met voorzorgsprincipes voor onverwachte uitgaven en onverwacht ontslag.

Hoe zit het met onze spaarzorg voor onverwachte uitgaven ?

• de Belg is steeds voorzichtiger : terwijl in 2007 slechts 85 % een spaarpotje had voor onvoorziene uitgaven heeft in 2010 93 % dit ;
• tot een derde van de Belgen gaat zelfs nog verder :  ze houden tot 5000 € liquide ;
• een ander derde houdt zelf tussen de 5 000 tot 10 000 € liquide.

De bescherming tegen inkomensverlies door een eigen spaarpot (in welke vorm dan ook) is nog altijd positief :

• in 2009 wist Smechts 21 van de Belgische bevolking niet hoe veel maanden ze kon rond komen met haar reserves bij werkloosheid ; in 2010 weet slechts 15 % dat niet (meer) ;
• de buffer is evenwel relatief beperkt : slechts 39 % van de Belgen kan nog een zestal maanden of langer rond komen met zijn reserves en 29 % kan hooruit een maand overleven ;
• de kwetsbaarste groepen zijn het meest te vinden bij jongeren en in Franstalig Belgïe.

Het begin van de quasi risicoloze Belgische belegger in 2010 ?

Een enquête van de NBB in 2010, gepubliceerd qua resultaten in  2012, geeft ons opnieuw bevestiging van de typologie van de ‘nieuwe’ belgische belegger en zijn aanpassing aan de crisis.

Na de crisis deed de Belg generiek in feite twee belangrijke arbitrages :

• hij veranderde meer dan ooit van bank instelling ; hij deed randerde de aard van zijn beleggingen : dat vooral door (deels) geld van de ene naar de andere bank over te hevelen, door al zijn geld over te hevelen of door een tweede bank te nemen ;
• hij arbitreerde zijn beleggingen naar eerder meer vastgoed dan en in plaats van aandelen.

Uit de enquête blijken nog wel andere interessante dingen die de eerdere trends of feiten al bevestigden :

• 8 % van de belgen heeft zelf een vennootschap of een aandelenparticipatie in een of andere vennootschap (anders dan als pure belegging) ;
• voor 54 % van de gezinnen is vastgoed de belangrijkste investering ;
• bij een kwart van de gezinnen bestaat het vermogen vooral uit banktegoeden ;
• 70,7 % is niet (langer) bereid risico’s te nemen ;
• 71 % stelt dat het aandelen en obligaties in de komende twee jaar (we hebben het dus over de periode 2011-2012) zal vermijden ;
• 23, % is bereid risico te nemen op een gemiddeld niveau in ruil voor een gemiddeld rendement ;
• slechts 5,5 % is bereid grotere risico’s te nemen ;
• onder hen die een hogere dan gemiddelde risicoappetijt hebben zitten vier categorieën :  hooggeschoolden (zij zien beter de verbanden tussen hoger rendement en hoger risico), huiseigenaars (zij hebben meer dan huurders een financiële buffer of zekerheid), koppels (zij hebben meer zekerheden in het leven dan alleenstaanden … die er alleen voor staan … en dus minder risico nemen), 25-65-jarigen (meer dan jongeren en ouderen staan zij actief in het economische leven en hebben al of nog hogere inkomsten en vaak een of twee actieve jobs).

In  Frankrijk zijn de cijfers als u het mij vraagt gewoonweg erg teleurstellend zo blijkt uit een onderzoek van Crédoc en La Finance:

• 80 % van de Fransen heeft een gevoelen van incompetentie inzake beleggen ;
• een vierde van de Fransen daarenboven gelooft nog altijd – dat hij een hoog rendement kan krijgen zonder risico ; dit zijn de potentiële slachtoffers van frauderus, bedriegers, valse reclame of onjuiste reclame.

Het einde van de privatieve ontlener als kredietspecialist in 2010 – hypothecaire leningen

Hypothecaire ontleners zitten vol van misverstanden : een studie van Immotheker toont aan dat een relevant aantal misverstanden bestaan rond hypothecaire ontleners of kandidaat-ontleners  :

• 76 % is van mening is dat een schuldsaldoverzekering altijd de afbetaling van het saldo van het krediet waarborgt wanneer men overlijdt voor de vervaldag van het krediet ;  dit is echter niet per definitie het geval ;
• 68 % is van mening dat het woonkrediet goedkoper wordt als de spaarrente laag staat ; dit is evenwel niet noodzakelijk het geval ; de marge die financiêle instellingen nemen kan immers ook stijgen bij lagere rentes ; dit is het geval sinds 2011 en 2012 bijvoorbeeld ;
• 61 % meent dat een toegestane korting definitief is ; ook dit is vaak niet juist ;
• een relevant deel meent dat lage rentevoeten doorwegen, zonder te beseffen dat de extra’s hen op lange termijn veel geld kunnen kosten. Wie wil vergelijken moet immers de totale kost van een woonkredietpakket laten uitrekenen of uitrekenen ; de ‘extra’s kunnen oplopen tot 20 % van de kostprijs.

De conclusies van de Enquête over de Belg (versie 2010) en zijn geld vertelt ons hoe we omgaan met hypothecaire kredieten :

• de Belg betaalt gemiddeld 650 € per maand terug aan zijn hypothecaire lening voor zijn huis of appartement ; dit is o.i. een redelijk bedrag, als gemiddelde ;
• de gemiddelde looptijd van leningen daalt ; mogelijks spelen de dalende rentevoeten tegenover de voorgaande jaren daar ook een rol in .

Het einde van de privatieve ontlener als kredietspecialist in 2010 – kredietlijn op zichtrekening

De conclusies van de Enquête over de Belg (versie 2010) en zijn geld vertelt ons hoe we omgaan met kredietlijnen op zichtrekeningen :

• de Belg blijft gemiddeld voorzichtig met krediet ;
• nochtans zijn er verschillen : de Vlaming is gemiddeld voorzichtiger (zijn gemiddeld loon ligt ook hoger….) dan de Waal ; de leeftijdsgroep tussen 18 – 34 jaar doet het het minst ;
• voor de helft van de Belgen is onder nul of in het rood gaan zelfs geen haalbare optie ;
• slechts 4 % van de klanten gaat meermaals onder nul per maand, de overigen enkel … inderdaad … aan het einde van de maand.

Het einde van de privatieve klant als bankspecialist in 2010

Febelfin publiceert in 2010 de resultaten van een enquête over financiële kennis, gebaseerd op een enquête gevoerd bij 1326 personen in België op basis van een eenvoudige lijst met 16 meerkeuzevragen.

De resultaten spreken voor zich :

• de Belg haalt een gemiddelde score van 5,5 op 10 voor financiële kennis ;
• de score voor verzekeringsproducten is nog zwakker dan de score voor bankproducten ;
• de kennis over aandelen of fondsen ligt lager (met 38,07 %) dan die van kredieten ;
• mannen en Nederlandstaligen en ouderen scoren beter dan vrouwen en Franstaligen en jongeren.

Als gevolg daarvan pleit Febelfin voor een hogere aandacht voor financiële kennis in het onderwijs. Het zal daartoe ook  initiatieven nemen en/of steunen.

Een en ander hoeft niet te verbazen uit de resultaten :

• hoe ouder men wordt hoe groter de ervaring is met financiële producten ;
• er zijn meer Belgen met een ervaring hebben met kredieten dan er Belgen zijn die ervaring hebben met fondsen of met aandelen.

Dat financiële kennis gebaat is met een (verdere, intensievere) integratie van het onderwerp in de leerplannen van het onderwijs behoeft geen betoog.

In het Nederlandstalig onderwijs beslist Minister van Onderwijs Pascal Smet van SP.a dit overigens meteen ; het is evenwel opmerkenswaard:

• de bankensector en de minister van onderwijs zijn van mening dat jongeren moeten bijgespijkerd worden op kennis rond financiën, aandelen, obligaties …. ;
• iedereen vergeet de zwak-opgeleiden, a) die belegden in Fortis en die van mening waren dat er goede huisvaderaandelen zijn die eeuwig zonder risico zijn, b) die belegden in hoogrentende rekeningen bij buitenlandse banken, c) die belegden in hoogrentende obligatiestructuren met relatief hoog kapitaalsrisico  …. en die allemaal  zwaar gehavend en ontgoocheld en sommigen zelfs verbijsterd, geschokt, wakker geschokt uit de criis komen ; geen enkel examen is overigens nodig om met je hele kapitaal op de beurs te spelen, noch in obligaties, noch in aandelen of opties, zelfs niet als je maar 50 000 euro hebt en geen inkomen en 3 kinderen ten laste ….. . Geen enkel examen is nodig om geld te lenen, zelfs niet als het is enkel om op reis te gaan, een feestje te geven of om een mooiere boezem te hebben……. Als je volwassen bent mag je alles doen …… .

Het zou evenwel ook interessant zijn om een vergelijkende studie te maken over de kennis van jongeren die de school of het onderwijs verlaten over  andere en bredere onderwerpen die o.i. (ook) relevant zijn voor het leven na het onderwijs en dit op basis van een soortgelijke methodologie :

• financiële kennis, budgettering, uitgavenplanning ;
• basisfiscaliteit rond inkomstenbelastingen & BTW ;
• basiskennis rond contracten afsluiten (bv. aankopen van hifi, brommers, auto’s, huurcontracten van studentenkoten, appartementen, boeken van reizen , ….. ) ;
• relationele omgang in relaties met gelijken ;
• opvoeden van kinderen ;
• seksualiteit ;
• verkeerskunde ;
• geluk en de band met andere factoren ;
• duurzaamheid ;
• techniek in huis & tuin ;
• koken voor beginners ;
• ….. .

Daarnaast stellen de critici zich toch … kritische vragen :

• voor jongeren is de hele financiële-bancaire problematiek vaak en/of overwegend een ver van hun bedshow ; hypothecaire leningen (op tien jaar van hun eigen woning af… ), pensioenpijlers (op veertig tot vijftig jaar van hun pensioen af ….) , sparen (als je geen geld over hebt …), beleggen (als je geen geld hebt of geen risico-geld hebt….), girorekeningen (als je nog geen vast inkomen hebt behoudens mogelijks zakgeld, studiegeld en mogelijks een jobke om de studies te financieren …) ; verschillende spelers stellen dit ook expliciet ;
• voor volwassenen en jongeren is het vooral belangrijk objectieve informatie te krijgen over financiën op het ogenblik dat ze die echt nodig hebben : financiëel-bancaire en verzekeringsinformatie is wat wij noemen utilitaire informatie ; het is informatie dis (normale) mensen pas interesseert op het ogenblik dat ze ze nodig hebben ; het is geen courante pasklare informatie ;
• sommigen vinden dan ook dat de overheid zelf, dringend een eigen onafhankelijk instituut moet oprichten ter informatie van de gebruikers.

Toch gaat alles door : vanaf september 2010 (eindelijk?) is “financiële educatie” voor jongeren :

• in het Nederlandstalige secundair onderwijs een deel van de “vakoverschrijdende eindtermen” (zgn. VOET),
• in het Franstalige onderwijs een deel van de “socles de compétences” .

Het einde van de privatieve belegger als pensioenspecialist in 2009

De conclusies van de Enquête over de Belg (versie 2010) en zijn geld vertelt ons hoe we ons pensioen, het pensioengeld, onze pensioenverwachtingen, ons toekomstig gedrag daarrond formuleren en percipiëren.

Soms is de Belg erg realistisch  :

• 68 % van de Belgen  verwacht een stijging van de pensioengerechtigde leeftijd ;
• 26 % verwacht dat de wettelijke pensioenen eerder dalen dan stijgen in 2010-2011 ;
• …..

Maar soms is hij dat ook minder, in aanverwante materies :

• nochtans wil de Belgische bevolking ook dat ze de facto met pensioen kan gaan rond haar 60^ste levensjaar ; dat is nota bene jaren onder de wettelijke pensioenleeftijd van 65 jaar ;
• 52 % van de Belgen wil geen afschaffing van het brugpensioen ; verschillende spelers in het politieke en economische veld willen het evenwel milderen, bijsturen en sommigen zelfs afschaffen ;
• 50 % van de Belgen vindt het maar meer dan logisch dat de pensioenen mutatis mutandis voor loontrekkende, ambtenaren en zelfstandigen en vrije beroepen dezelfde zijn ;
• maar anderzijds vindt 42 % van de Belgen dat de ambtenarenpensioenen ezelfs moeten verminderen ;
• de meeste Belgen schatten het % van hun pensioen tegenover dat van hun laatste loon (voor het pensioen) op ongeveer 80 % (d.i. de zgn. vervangingsratio) ; in realiteit is dat evenwel slechts ongeveer 60 tot 65 % ;
• ….. .

Een recente studie van 2010 van Knack geeft vergelijkbare resultaten, al is er altijd wel een of andere nuance :

• 60 % van de Belgen vreest dat ze niet zullen otekomen met hun pensioen ;
• pensioensparen, gewoon sparen, investeren in eigen woning, een groepsverzekering en beleggen zijn in afnemende volgorde de middelen die de Belg ziet én gebruikt om zijn pensioen aan te dikken ;
• bijna de helft van de belgen wil stoppen voor of ten laatste op zijn zestigste.

Uit een 2010-enquête van Swiss Life blijkt eveneens dat de Belgen ook weinig weten van hun concrete eigen pensioenstatus ; deze studie bevestigde dus eerder deels de resultaten van de studie van Netto. De studie van Swiss Life stelt als conclusies :

• ze overschatten vaak en schromelijk hun wettelijk pensioen ;
• doordat ze vier van werkgever veranderen (tot nu toe) gemiddeld in hun leven kennen ze tevens vaak ook niet hun extra-legaal pensioen ; velen weten niet eens of niet eens meer dat ze er één of meerdere hebben bij verschillende werkgeversfondsen of pensioenfondsen.

Ook een recente studie van Axa bevestigt een en ander in dezelfde zin :

• twee op de drie Belgen kunnen hoegenaamd niet voorspellen hoeveel pensioen ze zullen hebben ;
• maar wel degelijk 60 % van de Belgen denkt dat zijn pensioen pensioen zal volstaan voor de dekking van zijn uitgaven, ….. al heeft 66 % van de Belgen geen idee hoeveel hij zal hebben ;
• de Belg is eind 2010 gemiddeld minder pessimistisch hierover dan de Europeaan.

De overheid beslist om er wat aan te doen en dat is maar goed ook :

• vanaf 2011 zal elke gerechtigde op een speciale website (www.sigedis.be) terechtkunnen voor een overzicht van zijn extra-legale pensioenen bij wie zich dat ook bevindt ;
• 400 voltijdse medewerkers zullen daarvoor instaan ;
• vanaf 2012 komt er één centrale helpsdesk en informatief-telefoon : 1765 of de zgn. penioenlijn.

Voor de (gewone) pensioenen zijn er ook al (benaderende) simulatiewebsites voorhanden :

• www.mypension.be ;
• www.kenuwpensioen.be.

Het einde van de privatieve belegger als bedrijfspensioenspecialist in 2011

En er is zelfs nog meer nieuws dat onze onwetendheid bevestigt  : de Belg heeft ongeveer 3 tot 5 miljard € niet opgevraagd slapend pensioengeld bij bedrijven liggen ; dit is naar schatting 10 % van de pensioengelden bij bedrijven ; het betreft geld van mensen die gerechtigd zijn op de uitkering ervan dich die het nog niet opvraagden ; in 2012 komt er een databank waarin we kunnen gaan neuzen om te zien of we erbij zijn ; we zijn zo rijk… dat we niet eens alles opvragen ?

Het einde van de privatieve specialist inzake het beschermingsfonds voor deposito’s

Een kleine enquête in mijn omgeving leert dat velen onder ons ook niet zoveel afweten van de beschermingsregeling voor deposito’s die de regering installeerde na de val van de banken in de eerste ciris van 2008.

We geven dus een overzicht.

Vanaf welke limiet geldt het de garantie ? Tot 100 000 €.

Voor welke juridische entiteit geldt die bescherming ? Ze geldt per rekeninghouder.

Sommige rekeninghouders zijn evenwel uitgesloten van de bescherming ? Wie zijn dat dan ?

• krediet- en financiële instellingen naar Belgisch recht die deposito’s plaatsen ;
• grote ondernemingen die zo’n omvang hebben dat ze geen verkorte balans mogen opstellen ;
• staten ;
• Belgische gemeenschappen en gewesten, provincies en gemeenten ;
• bestuurders, zaakvoerders en personen die deelnemen aan het effectieve bestuur van de instelling.

Voor hoeveel banken geldt die ? Ze geldt tot 100 000 € per gewaarborgde rekeninghouder en per bank.

Voor welke banken geldt die ? De Belgische depositogarantieregeling geldt alleen voor :

– instellingen naar Belgisch recht (kredietinstellingen en beursvennootschappen)

– kredietinstellingen werkzaam in België naar het recht van een land buiten de Europese Unie en de Europese Economische Ruimte (EER).

De lijst hiervan kunt u vinden op www.cbfa.be .

Ze geldt dus niet voor :

• kredietinstellingen naar het recht van een andere lidstaat van de EER (deze vallen onder de regeling van de betrokken lidstaat) ;
• verzekeringsmaatschappijen.

Voor welke types van deposito’s geldt die ? De garantieregeling geldt voor

• creditsaldi van zicht-, termijn-, spaarrekeningen
• in hoofdkapitaal en interesten,
• ongeacht de naam die de financiële instelling aan de rekening, het kapitaal of de interesten geeft of gaf.

Ze geldt ook voor kas- of spaarbons uitgegeven door de betrokken financiële instelling, voor zover

• het gaat om een kas- of spaarbon op naam of om een gedematerialiseerde kas- of spaarbon op rekening of voor zover ze bewaard zijn in een effectenrekening op naam van de rekeninghouder.

Ze geldt niet voor :

• debetsaldi op rekeningen van welke aard dan ook ;
• trekkingsrechten op kredietlijnen ;
• kas- of spaarbons die niet nominatief zijn en niet gedematerialiseerd zijn en niet bewaard zijn in een effectenrekening op naam van de rekeninghouder ; ze geldt dus normaal niet voor kasbons aan toonder die als dusdanig ook zo worden bewaard ;
• Tak 21 –  (zie hierover evenwel verder) of Tak 23-beleggingen bij verzekeraars ;
• aandelen, obligaties, goud, …. edm. in rekening bij een financiële instelling op naam van de rekeninghouder ; deze behoren tot zijn patrimonium en hij behoudt zijn rechten erop, ook bij faillissement van de bank waar hij ze deponeerde op een rekening ;
• aandelen, obligaties, goud, kasbons… in een kluis bij een financiële instelling ;
• tegoeden waarvoor de klant betere rentetarieven en financiële voordelen heeft verkregen dan tijdens diezelfde periode werden toegekend voor tegoeden van dezelfde aard en die hebben bijgedragen tot de verslechtering van de financiêle positie van de kredietinstelling.

Wanneer wordt je vergoed ? Maximaal na 20 tot 30 dagen.

Voorbeelden

Een Belgische ingezetene natuurlijke persoon (zoals ik) die een spaarrekening heeft bij Dexia België is gedekt tot 100 000 €.

Een KMO die een girorekening heeft bij KBC België is gedekt tot 100 000 €.

De kasbons in uw sok thuis zijn niet gedekt, ook niet als in België afkomstig zijn van de NMKN, LBK, Axa Bank of KBC.

Uw privatieve deposito’s bij Deutsche Bank zijn voorlopig gedekt tot 100 000 €. Mocht Deutsche bank NV België evenwel fuseren met de Duitse moeder bank Deutsche Bank Duitsland, dan geldt terug de Duitse regeling :

• u geniet dan mutatis mutandis dezelfde garanties als in België ;
• maar u geniet nog eens extra er boven op, voor zover er dat nog toe doet, van de onderlinge solidaire verzekering die geldt tussen Duitse banken om elkaar bij te springen als er problemen zijn ; u bent dan als het ware dubbel verzekerd.

Het einde van de privatieve specialist inzake het beschermingsfonds voor verzekeringen van het type tak 21.

Een soortgelijke regeling geldt voor de producten van het type Tak 21 bij verzekeraars voor zover ze zijn aangesloten bij het verzekeringssysteem.

De lijst hiervan kunt u vinden op www.cbfa.be .

Ze geldt dus niet voor de andere types van beleggingsverzekeringen.

Het einde van de KMO-baas die zijn KMO financiëel goed inschat ?

Zelfs KMO’s, uit België, schatten in relevante mate hun financiële situatie niet goed in . Uit een enquête in 2011 van het Neutraal Syndicaat van Ondernemingen en Graydon bij 444 ondernemingen in België blijkt dat er wel wat mis is met hun perceptie :

• 7 % van de ondernemingen meent dat een faillissement nabij is : nochtens is de helft ervan er slechts slecht aan toe, de andere helft is volgens Graydon  zeer gezond ; Graydon wijt deze negatief generaliserende perceptie mogelijks  aan de invloed van negatieve factoren en een negatief psychologisch klimaat extern aan het bedrijf ;
• 22 % van de ondernemingen zien zichzelf als voorzien van de nodige reserves, terwijl ze een schuldgraad hebben van 90 % of meer.

Wat weten we dus vandaag met zekerheid ?

De volgende elementen leerden we in de praktijk door het doornemen van ongeveer alles wat we vonden hierover:

• bankieren is geen kinderspel : de ervaring met de laatste vijf jaar, de grootste banken van dit land en van de EU met de euro toonden dit aan ;
• bankieren, sparen, beleggen en verzekeren staan ver van de alledaagse leerprioriteit nummer één van onze inwoners al is het wel één van hun prioritaire zorgen geworden ; er is niets erger dan dat : bezorgd zijn om een problematiek die je niet goed beheerst ; het legt de frustratie uit van velen ;
• de principiële verantwoordelijkheid van bankiers en verzekeraars voor de juiste en aangepaste producten en diensten en risico’s is dus altijd groot geweest en is ook op dit ogenblik zeer groot ; de crisis heeft daar dus niets aan veranderd ;
• elk initiatief rond het bevorderen van kennis moet dus met veel liefde omarmd, hoeveel onvolkomenheden die het ook moge tonen ;
• tot slot : laat ons niet naiëf wezen : we krijgen die kennis fundamenteel waarschijnlijk nooit structureel naar omhoog…. omdat geld en financiën nu eenmaal (wel belangrijk zijn) maar … maar geld en financiën zijn ; het is niet hét item waar de meerderheid van de Belgen jaren van wakker ligt en zich wil in specialiseren ; het is voor de meesten een noodzakelijk goed maar niet het hoogste en interessantste goed ; punt uit ;
• gelukstudies wijzen constant uit dat in het Westen mensen die wel (veel) belang hechten aan geld, vermogen, hoog inkomen gemiddeld relevant minder gelukkig zijn dan de mensen die dat niet doen ; dit geldt zowel voor de rijkeren, de gemiddeld rijken, de gewone mensen ; geld is in het westen een voorwaarde om gelukkig te kunnen zijn (zonder geld kan je in het westen moeilijk overleven) maar aan geld (meer) belang hechten doet gemiddeld het geluk eerder dalen dan zakken ;
• gelukkig maar …. … .

Schoolsparen via openbare aanbesteding(en)?

Mischien moeten we schoolsparen terug invoeren in plaats van schooluitgeven ; wat kinderen zien in de school vandaag in de praktijk is de kostprijs van schoolboeken, van schoolreizen, van schoolklassen, van schoolgaan in het algemeen … dus vooral het “out” –astpect ; mischien moet de praktijk van het sparen terug ingevoerd via een openbare aanbesteding ?

Bronnen en literatuur

BALLEGEER, D., LUYSTERMAN, P., “Huis kopen moet niet realistisch zijn”, in DE TIJD,  02 11 2010, p. 14.

Belga Media Support, Carta Mundi, Press Release, Cartamundi en Argenta lanceren financieel beleggingsspel, 06 01 2010, 09:49.

BOLLEN, N., Belgen leren eindelijk om te gaan met geld, in NETTO, 06 03 2010, p. 8.

BOLLEN, N., Jong geleerd is oud gedaan, in Netto, 25 oktober 2008, p. 3.

BOLLEN, N., Belg faalt op kennistest over geldzaken,in Netto, 25 oktober 2008, p. 8 ev.

BOLLEN, N., De opmerkelijkste resultaten, in DETIJD, 20 10 2012, p. 44.

BOLLEN, N., Shoppers in de minderheid, in Netto, 25 oktober 2008, p. 16 ev.

BROECKMEYER, I., 1765 beantwoordt al uw vragen, in DETIJD, 11 10 2012, p. 3.

COLLET, m. Les épargnants traumatisés se ruent sur les bons d’Etat, in L’Echo, 29 – 30 /11 en 1 /12/2008, p. 17.

DE BROECK, W., “Omgaan met geld moet je leren”, in Netto, 19 03 2011, p. 14.

DEGOUY, PH., Le Monopoly, à l’école de l’argent, in L’ECHO, 26 10 2010, p. 28.

DEMEESTER, S., Enfant terrible geeft lessen ethiek, in L’ECHO, 05 10 2012, p. 2*.

DEMEESTER, S., Vlerick en BVFA bundelen hun krachten, in DETIJD, 18 05 2011, p. 17.

DE ROUCK, P., Belg is te pessimistisch over zijn koopkracht, in Netto, 31 10 2009, p. 10 e.v..

DE ROUCK, P;, Crisis maakt Belg voorzichtig, in Netto, 31 10 2009, p. 12.

DE TIJD, Topbankier zoeken met kwartetspel, in DeMorgen, 30 10 2010, p. 38.

DE WITTE, I., Ruim 5 miljard euro slapend pensioengeld, in DETIJD, 28 10 2011, p. 27.

DE WITTE, I., Plus de 3 milliards d’euros de réserves dormantes!, in L’ECHO, 20 10 2011, p. 27.

DT., Vanackere pleit voor financiële opvoeding, in DeMorgen, 07 11 2012, p. 16.

In the pocket, Lesssuggesties over  verantwoord geld beheren en consumeren, in  http://www.kbs-frb.be/publication.aspx?id=266510&LangType=2067 en http://www.kbs-frb.be/uploadedFiles/KBS-FRB/05)_Pictures,_documents_and_external_sites/09)_Publications/PUB2010_1974_In%20the%20pocketNL.pdf , Brochure, 2010, 128 p., A4, gratis, vanaf 10/01/2011 beschikbaar – bestelnummer: 1974 – ISBN 978-2-87212-613-2.

http://www.hasbro.com/monopoly/en_US/ .

http://www.spelletjesoverzicht.nl/spelletjes/monopoly.

http://www.snelspel.nl/bordspellen/antimonopoly.html .

http://boardgamegeek.com/boardgame/6668/bibleopoly .

Immotheker, SOS Woonkrediet onderzoek toont lacunes in basiskennis rond woonlening, Pressrelease Belga, 24 02 2010, 21:20:32.

Immotheker, SOS Woonkrediet, 2010.

JL., Kwartetspel zoekt ultieme bankier, in DE TIJD, 30 10 2010, p. 7.

J.-P.B., Trop d’entrepreneurs jugent mal leur situation financière, in L’ECHO, 23 03 2011, p. 10.

KESZEI, N., 5 vragen over het beschermingsfonds voor deposito’s, in Netto, 22 10 2011, p. 27.

LAMAIRE, N., AMF, Autorité dess Marché Financiers, “Nous avons vérifié 3435 publicités en 2011, in Revue Banque (FR), 09 2012, n° 751, p. 28-31.

MATHIEU, F., “Hoe vroeger de financiële opvoeding begint, hoe beter”, in DETIJD, 20 10 2012, p. 43.

MATHIEU,F., Praat u met uw bankier?, in Netto, 25 oktober 2008, p. 12 ev.

MATHIEU, F., Belg heeft check-up nodig, in Netto, 31 10 2009, p. 5.

MATHIEU, F., Assurances groupes bientôt consultables sur la toile, in L’ECHO, 06-08 03 2010, p. 14.

MICHEL, M., De Belg is simpelweg gelukkig, in Netto, 31 10 2009, p. 12 .

MONNIKHOF, T. O., Topbankier onder grote druk, in Het Financiële Dagblad, 9 augustus 2008, p. 2.

NILLE, J., Le Belge, mal renseigné sur sa pension, in L’ECHO, 04 11 2010, p. 15.

PANSAERTS, C., « Financiële geletterdheid schept financiële stabiliteit », in DE TIJD, 15 10 2009, p. 15.

R.D.H. (st.), Vous aussi, devenez un parfait petit banquier central, in  La petite histoire, in L’ECHO,  25 11 2011, p. 2.

REMY, F., Le Belge ignorant en matière de produits financiers, in L’ECHO, 12 11 2011, p. 17.

SURY, C., VAN MALDEGEM, P., Financiële kennis Belg beneden alle peil, in DETIJD, 19 10 2012, p. 1.

SURY, C., Beschermers van de consument schieten eindelijk in actie, in DETIJD, 20 10 2012, p. 42.

SURY, C., Spreken over geld is taboe, in DETIJD, 20 10 2012, p. 44.

TANGHE, N., Jongeren gezakt voor financiële kennis, in www.standaard.be, 02 03 2010.

VAN CAMPENHOUT, G., WEYTS, B., Er is nood aan “bekwame” financiële vorming, in DETIJD, 20 10 2012, p. 15.

VANDENDOOREN, S., Les deux font la paire, in www.trends.be, in People Rencontre, 12 04 2012, p. 100-101-102.

VAN MALDEGEM, P., Financiële kennis van 17- en 18-jarigen is ondermaats, in  DETIJD, 20 10 2012, p. 42.

VERVENNE, W., Zeven op de tien Belgen willen geen enkel risico lopen met beleggingen, in DETIJD, 13 06 2012, p. 28.

VES, Argenta lanceert een gezelschapsspel, in Het Laatste Nieuws, 06 01 2010.

VONCK, S.,  “Financiële opvoeding jongeren noodzakelijk”, in DETIJD, 07 11 2012, p. 31.

www.beschermingsfonds.be.

www.ecb.int .

www.centrumschuldbemiddeling.be .

www.grepa.be.

www.netto.be/lessuggesties .

www.oecd.org .

www.immotheker.be.

www.sigedis.be .

www.febelfin.be.

www.graydon.be.

X, The World’s Worst Banker, in De Standaard, 5 december 2008, p. 31.

X., Gamen om ECB beter te begrijpen, in DETIJD,  18 04 2013, p. 6.

X., Du poker pour toute la famille, in www.trends.be, in People Rencontre, 12 04 2012, p. 102.

X., KBC gaat kinderen les geven over geld, in DeMorgen, 09 03 2010, p. 13.

X., Mag een bank gratis lespakketten aanbieden ? , www.standaard.be, 02 04 2010.

X., Contra Oivo, in www.standaard.be, 02 04 2010.

X, Pro KBC, in www.standaard.be, 02 04 2010.

X., De week in twee minuten, in DETIJD, 12 02 2011, p. 2.

X., L’ANAF et la Vlerick lancent un Master en finance, in L’ECHO, 18 05 2011, p. 18.

X, Wat vindt de Belg van financiële vorming? , in Netto, 25 oktober 2008, p. 11 ev.

X., Nood aan financiële vroming is groter dan ooit, in De beste tips voor uw geld, Week van het geld, in DETIJD, 20 10 2012, p. 8  e.v…

X., Belg maakt zich zorgen over zijn pensioen, in DeMorgen, 03 11 2010, p. 17.

X., Hoe goed kent u uw geld?, De juiste antwoorden, in DETIJD, 20 10 2012, p. 44.

X., “Sinds de crisis nemen de overheden ons ernstig”, in DETIJD, 20 10 2012, p. 43.

X, De staatsbon is terug, in De Standaard, 29 november 2008, p. 38.

X, Spaargeld is beschermd tot 100 000 €, in Gazet van Antwerpen, 29 november 2008, p. 84.

X., Tal van misverstanden over hypotheekleningen, in  http://trends.rnews.be, 24 02  2010, 16:15.

X., Belg scoort 5,5 op 10 voor financiële kennis, in DE TIJD, 02 03 2010.

X., Spaargeld Deutsche Bank onbeperkt gegarandeerd, in Netto, 22 10 2011, p. 7.

 X., Hoe goed is uw spaargeld beschermd?, in Netto, 15 11 2010 (de pagina vermeld ten onrechte de datum 15 januari 2010), p. 21.

X., Belg wil op pensioen met 59, in http://www.metrotime.be, 03 11 2010.

X., De nieuwe gegevensbank aanvullende pensioenen, in De Verzekeringswereld, januari 2011, p. 46-49 ;

X., Hoe goed is uw spaargeld beschermd?, in Netto, 15 11 2010 (de pagina vermeld ten onrechte de datum 15 januari 2010), p. 21.