Het is weer zover: Zwarte Piet deed zijn intrede in het straatbeeld en wordt deze week verwacht in vele scholen in dit land. En naast de zak lekkers en de roe brengt hij tegenwoordig steevast ook de discussie over Zwarte Piet mee. Bedenkingen plaatsen bij de problematische figuur heeft een langere geschiedenis, die de laatste jaren nieuw leven ingeblazen werd door jonge en gedreven activisten in Nederland.

Hun acties maakten meteen ook duidelijk welk taboe er heerst op het in vraag stellen van deze culturele traditie.¹ Toen Quinsy Gario en Kno’ledge Cesare de intocht van Sinterklaas in Dordrecht in 2011 bijwoonden in een t-shirt met opschrift “Zwarte Piet is racisme”, leverde hen dat een indrukwekkende dosis politiegeweld op alsook een arrestatie.

De actie en vooral de reacties trokken veel internationale media-aandacht: de verdediging van blackface onder het mom van “lokale traditie” is immers in deze tijd niet meer vol te houden buiten de Lage Landen. Dat dit ook in onze contreien moet veranderen was de boodschap van de documentaire Blackface van Roger Ross Williams die CNN deze week uitzond.²

De internationale stemmen blijven trouwens niet beperkt tot de media: het Committee on the Elimination of Racial Discrimination (CERD) binnen de Verenigde Naties volgt de zaak van Zwarte Piet in Nederland al een paar jaar op, en kwam met een aantal stellingnames, de laatste dateert van augustus dit jaar, die beklemtonen dat cultuur en tradities niet statisch zijn, en dat Zwarte Piet een oorsprong vindt in onaanvaardbare koloniale en racistische stereotiepen.³

Stoomboot niet missen

De kritiek is vooral gefocust op Nederland en België blijft, vreemd genoeg, veelal onder de internationale radar – en dit ondanks de opmerkelijke publieke verschijning van een Belgisch minister in blackface eerder dit jaar. Deze radiostilte komt de broodnodige verandering bij ons allerminst ten goede: het publiek debat in Nederland begint eindelijk substantiële vruchten af te werpen, met publieke scholen in Amsterdam en Utrecht die Zwarte Piet dit jaar bewust weglaten uit hun Sinterklaasviering. Deze (stoom)boot mogen we niet missen.

Waar gaat het nu precies om? Zwarte Piet is een figuur die in de 19^de eeuw aan de eeuwenoude Sint-Nicolaas legende werd toegevoegd. Wellicht deed Zwarte Piet voor het eerst zijn intrede in de Nederlandse cultuur in 1850 met het boek Sint-Nicolaas en zijn knecht van de Amsterdamse leerkracht Jan Schenkman.⁴ Het Sinterklaas feest zou tanende geweest zijn in die tijd, en de figuur van de zwarte knecht slaagde erin om het feest opnieuw populair te maken.⁵ Deze vernieuwing vond dus plaats net voor de hoogdagen van de Europese kolonisatie, en Zwarte Piet droeg een gewichtige culturele steen bij aan de bloeddorstige economische en politieke kolonisatie van het Afrikaanse continent. Een goeie 150 jaar later – en een halve eeuw na de politieke dekolonisatie – is het meer dan overtijd om een figuur die koloniale relaties en geweld hielp legitimeren weer uit de sinterklaaslegende te schrijven.

De essentie van wat er te gebeuren staat is simpel maar de weerstand bij de culturele meerderheid zit diep. Die weerstand uit zich in een aantal argumentaties die ik hier even overloop.

De argumenten

Het is nu eenmaal een lokale culturele traditie. Mogen wij nu zelfs onze tradities niet meer behouden?
Eerst en vooral, “zelfs een diepgewortelde traditie rechtvaardigt geen discriminatie en stereotypering”, zoals CERD het verwoordde.⁶ Bovendien is de figuur van Zwarte Piet, in tegenstelling tot Sint-Nicolaas, niet meer diepgeworteld in onze geschiedenis dan de spijkerbroek of de faxmachine, uitvindingen van rond diezelfde periode. Zwarte Piet werd simpelweg bijgevoegd aan een diepgewortelde traditie in een specifieke politieke economie. Tradities en cultuur zijn, zoals we weten, voortdurend in beweging, en het is evident dat “lokale cultuur” anno 2015 niet meer diezelfde is als die van 1850. Tradities en cultuur die levend zijn – die niet verstarren en terugplooien op zichzelf – passen zich aan. De wijze waarop “lokaal” en “wij” in tijden van globalisering nieuwe vormen en betekenissen kregen, vraagt van ons dat we met nieuwe verhalen en een nieuwe verbeelding voor de dag komen.

Zouden we ons niet beter met veel belangrijkere zaken bezighouden? Is beeldvorming nu zo belangrijk?
Representaties zijn belangrijk. Het gaat hier om ‘machtige beelden’, afbeeldingen die macht uitoefenen, en die mee vorm geven aan de sociale werkelijkheid. En zoals steeds vergt de uitoefening van macht onze kritische aandacht. Om alle misverstanden te vermijden: daarmee is dus niet gezegd dat representaties belangrijker zijn dan de economische en politieke dimensies van de sociale werkelijkheid en sociale ongelijkheid maar wel dat we de kracht van beeldvorming niet mogen onderschatten.

Laat mij een voorbeeld aanhalen dat doorgaans wel op weerklank kan rekenen: de antisemitische karikaturen en spotprenten van joden, waarin bepaalde stereotype fysiologische karikaturen aan morele kenmerken verbonden werden. Het is ondertussen algemeen aanvaard dat die beeldvorming een cruciale rol speelde in de ontwikkeling en uitvoering van het nazigenocide-project. Over beeldvorming in het algemeen valt veel meer te zeggen, maar de kern van waar het hier om draait is de volgende: representaties hebben de macht om mensen te dehumaniseren, en mensen dehumaniseren effent de weg tot onderdrukking en bloedig geweld. De auteur van Brave New World, Aldous Huxley, vatte het ooit als volgt samen: “the propagandist’s purpose is to make one set of people forget that certain other sets of people are human”.

De voorbeelden liggen, jammer genoeg, voor het rapen: de rol van antisemitische beeldvorming voor de Shoah werd al vermeld, maar denk ook aan de Israëlische hasbara over de Palestijnen, de radio en televisieprogramma’s van Mille Collines in de aanloop van de genocide in Rwanda, of (nog) dichter bij huis, de etnische profilering die ondertussen diep in het functioneren van de Brusselse politie ingebed zit. Het was niet anders voor het Belgische koloniale project in Midden-Afrika, een van de meest bloedige in de geschiedenis van de Europese kolonisatie. Zwarte Piet is immers onderdeel van een breder spectrum van representaties die, in hun samenspel, de dehumanisering van Afrikanen moest bewerkstelligen die nodig was voor de Europese kolonisering van Afrika. Die koloniale beeldvorming is uiteraard niet te herleiden tot Zwarte Piet, en de zwarte knecht is niet eens de ergste representatie van zwarten in het Belgische koloniale archief. Maar het is wel een figuur die specifiek gericht is tot kleuters en jonge kinderen, en zich via de typische en soms indrukmakende sinterklaasverhalen (“Pas op of Zwarte Piet neemt je mee!”) diep in hun psyche nestelt.

Jan Schenkman’s talenten in het dehumaniseren van anderen bleven trouwens niet beperkt tot zijn zwarte medemensen en zijn vernieuwing van de Sint-Nicolaaslegende. De naarstige Amsterdamse leraar schreef ook de Jodenbrieven (of Levie-Zadok brieven) die in zijn tijd erg populair waren en vandaag de dag zonder meer als antisemitisch begrepen worden.⁷ Antisemitische rijmpjes, liedjes en figuren hebben geen plaats meer in het onderwijs in België anno 2015, en zo hoort het ook. Het zou niet anders mogen zijn met Zwarte Piet en andere dehumaniserende beeldvorming.

(En voor alle duidelijkheid: het gaat hier niet om vrijheid van meningsuiting – dat is een andere discussie. Het gaat om wat onze kinderen in de schoolbanken aangeleerd worden.)

Ik ben zelf opgegroeid met Zwarte Piet en dat was gewoon een plezant kinderfeest. Is dit niet allemaal overdreven voor wat simpel kinderlijk plezier?

Het is inderdaad een kinderfeest, en dat maakt het precies zo problematisch. Zwarte Piet staat voor de dehumanisering waar Huxley zo scherp naar verwees, maar dan op kindermaat. Het is de reproductie van een koloniaal beeldenarchief via “onschuldige” kinderliedjes en rijmpjes, op een speelse manier.

Althans voor sommigen, want voor vele kinderen en hun ouders is Zwarte Piet allesbehalve speels en fijn, gegeven de wijze waarop ze met de zwarte knecht geassocieerd worden. Het is bovendien hemeltergend dat het zo vaak zwarte ouders zijn die moeten aankaarten dat dit een probleem is, en vervolgens de rationeel onhoudbare argumenten, en emotionele uitbarstingen, van de culturele meerderheid het hoofd moeten bieden.

En als we nu gewoon Zwarte Piet een paar zwarte vegen op zijn gezicht geven, je weet wel, roet van de schoorsteen?

Te weinig, te laat. En allesbehalve overtuigend. We boksen op tegen een goeie 150 jaar van beeldvorming rond Zwarte Piet, die van meet af aan met kolonisatie en slavernij verbonden was. CERD heeft het over “een overblijfsel uit de slavernij”. Betekenissen liggen uiteraard nooit vast, en beelden kunnen andere betekenissen krijgen – dat noemen we resignificatie. Maar dat is allesbehalve een eenvoudige zaak – resignificatie mislukt vaak – en heeft geen kans op slagen als de koloniale grondslagen van Zwarte Piet als figuur niet erkend en ontkracht worden. En als het op het ontmantelen van het koloniale archief en de dekolonisering van de gangbare cultuur aankomt, dan zijn we in België nog ver van huis.

En laten we wel wezen: als het echt om vegen uit de schoorsteen zou gaan, waarom is zijn pagepakje dan nog zo proper en intact? En waarom ziet Sinterklaas, die soms ook wel eens door de schoorsteen durft af te dalen, er dan zo onberispelijk uit? Vragen die zelfs – of vooral – niet ontsnappen aan de aandacht van een kleuter.

Maar is het niet ironisch om nu net een zwarte figuur uit de kinderlegenden te schrappen? Er zijn er al zo weinig, en nu moet net deze populaire figuur weg?

Er zijn inderdaad bitterweinig rolmodellen voor kinderen die niet tot de culturele en etnische meerderheid behoren in onze contreien, er is een triest gebrek aan mogelijkheden tot (affirmatieve) identificatie. Maar de zwarte knecht is precies geen rolmodel, net zoals de antisemitische representaties van joden evenmin rolmodellen zijn voor joodse kinderen! Zwarte Piet is een culturele uitvinding die helpt om witte superioriteit op cultureel vlak te bewerkstellingen en in stand te houden;⁸ en dit is het soort van beeldvorming die zwarte kinderen kunnen missen als de pest.

En andere kinderen evenzeer. Want we mogen niet vergeten dat dehumanisering een tweesnijdend zwaard is: voor elke stuitende ontmenselijking van de ene, is er een andere die leert te ontmenselijken.

Nieuwe generatie

Kortom, deze gangbare tegenwerpingen als het gaat over hoe we eindelijk komaf kunnen maken met Zwarte Piet overtuigen enkel als we zowel de koloniale geschiedenis van dit beeld alsook de invloed en werking van beeldvorming zo goed als buiten beschouwing laten. En laat dat nu net geen optie zijn als het gaat over een nieuwe generatie grootbrengen – ten minste, als we willen dat die generatie daadwerkelijk een kans heeft om een andere wereld mogelijk te maken.

En ja, Zwarte Piet is maar een klein gegeven in een breder plaatje van onderdrukking en geweld die onze huidige wereld teistert. Maar het is wel een gegeven waar bijzonder makkelijk iets aan te doen valt, in scherpe tegenstelling tot andere delen van dat bredere plaatje dat velen moedeloos en machteloos doet voelen. Het begin van het einde van Zwarte Piet is ondertussen luid en duidelijk ingeluid, en we zouden kinderen een grote dienst bewijzen door die uittocht nu zo snel mogelijk te laten voltrekken. Daarmee geven we kinderen de mogelijkheid om een aantal lessen te leren die ze hard nodig zullen hebben om van deze wereld een iets leefbaardere plaats te maken.

Als we kinderen leren waar de figuur van Zwarte Piet vandaan komt, hoe hij zijn intrede deed in de Sinterklaaslegende en er een goeie 150 jaar later ook weer uitgehaald werd, dan geven we ze een kans om te leren wat kolonialisme is, wat het met onze beelden van onszelf en elkaar doet en wat het betekent om een koloniale culturele erfenis recht in de ogen te kijken. We leren ze dat black lives matter. En we leren ze eveneens hoe tradities gemaakt worden, hoe cultuur levend is en inclusief kan zijn, en hoe we steeds de mogelijkheid hebben om beeldvorming te veranderen, en een ander verhaal te vertellen. Dergelijke lessen zijn bijzonder kostbaar, onbetaalbaar, maar de Turkse Sint-Nicolaas, aldus de legende, stond dan ook gekend om zijn vrijgevigheid.

Sarah Bracke is senior onderzoekster bij RHEA, Centrum Gender & Diversiteit aan de VUB en gastprofessor Sociologie aan de UGent. Ze is ook de moeder van een 5-jarige kleuter die deze week helaas voor het eerst bewust met zwarte piet geconfronteerd werd, maar ondertussen al zegt “zwarte piet is zoals pesten hé mama, en pesten is niet fijn”.

1 Zie zwartepietisracisme.tumblr.com

2 De documentaire kan hier bekeken worden: edition.cnn.com/2015/11/30/world/blackface-documentary-zwarte-piet-feat/. Zie ook dit interview met de filmmaker: www.nrc.nl/nieuws/2015/11/30/opinie-natuurlijk-is-zwarte-piet-puur-racisme

3 Het rapport over Nederland is hier te vinden: www.scribd.com/doc/276683472/VN-rapport-CERD

4 Het boek kan hier bekeken worden: www.geheugenvannederland.nl/?/nl/items/PRB01:865856249

5 Zoals Karel Knip schrijft, men neemt aan dat het een vondst van Schenkman was, om de knecht zwart afbeelden, maar het kan ook uitgever of de tekenaar geweest zijn. “Maar opmerkelijk wàs het, want veel verlichte Nederlanders probeerden in die tijd juist definitief een eind te maken aan het kinderlijk geloof in Sinterklaas. Nu was hij tastbaarder dan ooit.” Zie www.nrc.nl/next/2015/11/28/koddige-gedichten-kwaadaardige-pamfletten-1561501

6“Zelfs een diepgewortelde traditie rechtvaardigt geen discriminatie en stereotypering (..) De overheid moet actief bevorderen dat die kenmerken van Zwarte Piet worden verwijderd, die negatieve stereotypen weergeven en door veel mensen van Afrikaanse origine worden beschouwd als een overblijfsel van de slavernij.” Zie www.nrc.nl/nieuws/2015/08/28/vn-commissie-zwarte-piet-moet-er-anders-uit-gaan-zien

7 Joods Historisch Museum, http://www.jhm.nl/collectie/documenten/00008545

8 Zie ook het recente CERD rapport.