Chantal Mouffe: “We moeten het sociale en ecologische aan elkaar verbinden. Een links populisme kan dat”

In een lezing aan de KULeuven pleitte Chantal Mouffe voor een Green New Deal, voortgedreven door een links populisme. "Een links populisme kan vandaag niet anders dan terugvallen op de Green New Deal en de Green New Deal heeft een linkspopulistische strategie nodig om te kunnen slagen."

vrijdag 28 februari 2020 13:45
Spread the love

Zonder enige zin voor overdrijving kan Chantal Mouffe beschouwd worden als één van de meeste invloedrijke politieke denkers van de afgelopen decennia. Als geen ander weet ze het consensusdenken van de zogenaamde Derde Weg te bevragen en verdedigt ze een opvatting over democratie waarin niet verzoening of dialoog maar wel conflict centraal staat.

Mouffe, die geboren werd in Charleroi, studeerde filosofie aan de universiteit van Leuven, maar week daarna snel uit naar Parijs om er in de leer te gaan bij Louis Althusser. In 1985 publiceerde ze samen met Ernesto Laclau het ophefmakende Hegemony and Socialist Strategy. Het boek was een steen in de kikkerpoel van het linkse denken en maakte Mouffe en Laclau zowel internationaal bekend als omstreden. De inzet van Hegemony and Socialist Strategy was dan ook niet min. Mouffe en Laclau probeerden te breken met een marxisme dat in hun ogen was blijven steken in een verstard economistisch schema en daardoor geen aansluiting vond met de nieuwe sociale bewegingen die de revoltes van de jaren zestig en zeventig hadden voortgebracht. Hun remedie? In plaats van te ijveren voor de dictatuur van het proletariaat moest de liberale democratie worden omarmd, niet om die klakkeloos te aanvaarden maar wel om de principes waarop die democratie gebaseerd is – vrijheid en gelijkheid voor iedereen – te radicaliseren.

Het moge duidelijk zijn, Mouffe is altijd een politieke denker geweest die uitdrukkelijk positie inneemt en daar geen doekjes om wint. Daar vormt de lezing die ze donderdagavond gaf in de statige promotiehal van de KULeuven geen uitzondering op. Haar boodschap? Als het linkse populisme wil zegevieren dan moet het zich organiseren rond het project van een Green New Deal: “Binnen de huidige conjunctuur, die gekenmerkt worden door een toenemende ecologische crisis, moeten we kiezen voor een links populisme. Voor mij houdt dat een radicalisering van de democratie in die gearticuleerd wordt rond de notie van de Green New Deal.”

Liberalisme zonder democratie

Volgens Mouffe leven we momenteel in een ‘populistisch moment’. Maar het begrip populisme dient op een specifieke wijze begrepen te worden. “Wanneer ik het hier over populisme heb, dan heb ik het niet over een ideologie en evenmin over een politiek regime”, zo begint Mouffe haar lezing. “Ik begrijp populisme op de manier waarop Ernesto Laclau het heeft ingevuld, als een politieke logica die vertrekt van het onderscheid tussen het volk en het establishment, tussen zij die onderaan en bovenaan staan. Die logica kan op vele verschillende manier ingevuld worden: op een linkse of rechtse wijze, op een democratische of autoritaire wijze. We leven in een historisch tijdperk dat, om het met een begrip van Gramsci te zeggen, kan omschreven worden als een ‘interregnum’. Het is een moment dat gekenmerkt wordt door onstabiliteit en waarvan de uitkomst onbeslist is. We kunnen afstevenen op een nieuw autoritarisme of we kunnen evolueren in de richting van een verdieping en een radicalisering van de democratie. Uiteraard gaat mijn voorkeur uit naar die laatste optie, maar die is niet gegeven.”

Het populistische moment waarin we leven begrepen worden als een reactie op de hegemonie van het neoliberalisme, aldus Mouffe. “Het neoliberalisme heeft geleid tot wat ik post-democratie noem, namelijk de reductie van de notie van democratie tot haar liberale component.” Het is een diagnose die moet begrepen worden vanuit één van de centrale stellingen in het werk van Mouffe. De liberale democratie, zeg maar de westerse manier waarop wij democratie georganiseerd hebben, verenigt een liberale en een democratische traditie, aldus Mouffe. Maar die twee tradities staan op gespannen voet met elkaar. De democratische traditie vertrekt vanuit de notie van gelijkheid en volkssoevereiniteit, de liberale traditie schuift individuele rechten en vrijheden naar voor als belangrijkste speerpunt. Welnu, onder de heerschappij van het neoliberalisme werd de democratische component volledig overschaduwd door de liberale component, de opkomst van het populisme – in al zijn vormen en variaties – vormt daar een reactie op.

Oligarchie

De hegemonie van het neoliberalisme leidde niet alleen tot een post-democratisch landschap, volgens Mouffe. Die hegemonie leidde evengoed tot een post-politiek landschap. “Onder post-politiek versta ik de teloorgang van het fundamentele onderscheid tussen links en rechts.” Dit uitte zich onder meer in het feit dat “de sociaaldemocratie de dictaten van het financiële kapitalisme aanvaardde, wat als gevolg had dat politiek herleid werd tot een louter technische kwestie. Verkiezingen werden vernauwd tot een keuze tussen centrumlinks en centrumrechts, waardoor kiezers niet langer het gevoel kregen dat ze tussen verschillende opties of alternatieven konden kiezen. Kortom, het idee van volkssoevereiniteit werd ondermijnd.”

“Tegelijk zorgden de financialisering van de economie en het besparingsbeleid voor een exponentiële toename van ongelijkheid. Niet alleen de volksklassen maar ook de middenklassen werden getroffen. Het idee dat er in een liberale democratie gelijkheid moet nagestreefd worden, viel weg en in de plaats daarvan kregen we een oligarchie. Het neoliberalisme staat hiermee in schril contrast met de sociaaldemocratische hegemonie die eraan voorafging. Hoewel binnen die hegemonie uiteraard ook ongelijkheid heerste, werd gelijkheid wel als organiserend principe aanvaard. Door het neoliberalisme en de financialisering van de economie valt dat weg”

“Een ander gevolg van de financialisering van de economie en het neoliberalisme, is de ecologische crisis. Uiteraard, die crisis kent diepere historische wortels en als politiek thema kwam ecologie voor het eerst naar voor tijdens de protestbewegingen in de jaren zestig en zeventig. Maar het neoliberalisme en de bijhorende financialisering van de economie hebben ertoe geleid dat de ecologische crisis enkel in ernst en omvang toenam en dat het één van de meest prangende politieke thema’s werd. De eis dat de ecologische crisis duchtig dient aangepakt te worden, is vandaag één van de belangrijkste democratische verzuchtingen.”

Het falen van de sociaaldemocratie

“Tegenwoordig wordt vaak de vergelijking gemaakt met de jaren dertig. Ik sta zelf weigerachtig tegenover het idee dat we vandaag een heruitgave meemaken van het fascisme dat kenmerkend was voor de jaren dertig van de twintigste eeuw. Ik weet niet of we het huidige rechtse populisme zomaar als fascistisch kunnen bestempelen. Maar ik denk dat deze tijd wel vanuit een ander opzicht te vergelijken valt met de jaren dertig. Zoals Karl Polanyi aantoont in The Great Transformation waren de jaren dertig een reactie op de eerste globaliseringsgolf en toenemende dominantie van de markt op de samenleving. Die reactie nam toen ook verschillende vormen aan. Er waren de autoritaire vormen die we kennen als het nazisme en het fascisme, maar er waren evengoed progressieve en democratische reacties zoals de New Deal. In dat opzicht vind ik dat we het huidige periode wel kunnen we vergelijken met de jaren dertig. Ook nu zie je verschillende reacties en vormen van verzet tegenover een zelfde fenomeen, en hoe die reacties zowel autoritaire als democratische vormen aannemen.”

“Populisme gaat in wezen over de constructie van het volk tegenover een gemeenschappelijke vijand, het establishment. Maar de notie van het volk kan op je heel verschillende manieren articuleren. Rechts wil volkssoevereiniteit vormgeven als een nationale soevereiniteit, zonder de notie van gelijkheid en door minderheden uit te sluiten. Dat zet natuurlijk de deur open voor een autoritarisme dat uiteindelijk nog weinig te maken heeft met democratie. Een links populisme gaat voor mij net over het radicaliseren en verdiepen van de democratie.”

Chantal Mouffe in de promotiezaal van de KUL

“Jammer genoeg is de sociaaldemocratie er niet in geslaagd om gepast te reageren op het populistisch moment. Het lukt de sociaaldemocratie niet om in te spelen op de democratische verzuchting waaruit het rechtspopulisme in wezen ontspruit. In plaats daarvan worden mensen die op rechtspopulistische partijen stemmen op morele wijze weggezet als fascisten of populisten. Dat zorgt misschien voor een moreel verheven gevoel, maar het is een desastreuze houding die enkel leidt tot politiek verlies. In plaats van een gratuite morele demonisering van het rechtspopulisme hebben we een linkspopulistisch antwoord nodig. Links moeten “we, the people” articuleren door zich te richten tegenover een gemeenschappelijke vijand en verbindingen te leggen tussen verschillende eisen, strijden en bewegingen.”

Radicaal reformisme

“Ik wil benadrukken dat een radicalisering van de democratie enkel mogelijk is door een verbinding, een equivalentie te creëren tussen verschillende bewegingen. Er is op zich niks democratisch aan bijvoorbeeld ecologie of aan feminisme. Er is niks inherent aan die bewegingen dat vermijdt dat ze binnen een autoritair project kunnen opgenomen worden. Kijk maar naar Le Pen in Frankrijk. Zij heeft het thema ecologie reeds lang ingebed in een rechts-nationalistisch verhaal. Zoiets kan je enkel vermijden door een equivalentie te creëren met strijden en bewegingen die passen binnen een democratische traditie. Kortom, of een strijd al dan niet democratisch is, hangt af van hoe die zich verhoudt ten opzichte van andere strijden”

Met haar pleidooi om de democratie te radicaliseren door middel van een links populisme, krijgt Mouffe soms te horen dat ze zich aan de extreme linkerzijde van het politieke spectrum bevindt. Maar dat verwijt is volledig onterecht volgens Mouffe. Ze wil zich heel duidelijk distantiëren van een revolutionair project en benadrukt dat het noodzakelijk is om binnen het kader van de liberale democratie. “Een links populisme wil een andere hegemonie realiseren binnen het kader van de liberale democratie, maar streeft geen breuk na met de liberale democratie. Wat we nodig hebben is een strategie van waaruit bestaande instituties kunnen worden hervormd. Daarmee wil ik zowel een revolutionaire piste als een postpolitieke piste vermijden. De positie die ik verdedig is die van een radicaal reformisme. Het linkse populisme dat ik verdedig wil dus een nieuw hegemonisch project uitbouwen, dat vertrekt vanuit de notie van het volk en verschillende sociale bewegingen met elkaar probeert te verbinden. Het is in dit opzicht dat ik speciale aandacht wil besteden aan ecologie. Meer dan ooit is het nodig om het sociale en het ecologische aan elkaar te koppelen.”

Mouffe is natuurlijk niet de eerste die verkondigt dat sociale eisen moeten gekoppeld worden aan ecologische en democratische eisen. Maar de vraag is natuurlijk hoe je dat concreet doet. Er blijft immers een spanningsveld ontstaan tussen die verschillende eisen en bewegingen. Volgens Mouffe is het op dit punt dat de notie van een Green New Deal zijn relevatie bewijst. “Equivalentie tussen verschillende eisen kan slechts uitgebouwd worden door middel van een articulerend principe, een betekenaar naar waar alle verschillende sociale bewegingen kunnen verwijzen. De Green New Deal die rol van betekenaar op zich nemen.”

Maar een Green New Deal moet ook concreet op een linkspopulistische wijze ingevuld worden. Niet ieder concept van een Green New Deal is even interessant vanuit dat opzicht. De Europese versie van de Green New Deal bijvoorbeeld is postpolitiek van aard en valt moeilijk in overeenstemming te brengen met een linkspopulisme dat inzet op de radicalisering van de democratie. “Vooral de wijze waarop die Green New Deal wordt ingevuld door mensen als Bernie Sanders en Alexandria Ocasio-Cortez vind ik interessant”, verduidelijkt Mouffe. “Enkel in de Amerikaanse versie van de Green New Deal vind je een sterke equivalentie. In die versie van de Green New Deal worden linken gelegd tussen armoede, klimaat en racisme en worden sociale, ecologische en democratische eisen op die manier aan elkaar gekoppeld.”

Mouffe benadrukt dat het belangrijker dan ooit is om ecologie op een politieke wijze in te vullen en dus equivalenties te maken met andere issues en bewegingen. “Iedereen omarmt tegenwoordig ecologie. Er zijn slechts weinig politieke krachten die beweren zich niks van ecologie aan te trekken. We moeten dringend inzien dat het ecologische terrein doorsneden wordt door antagonismen. Wat nodig is, is een ecologie die zich koppelt aan de verwerping van het neoliberalisme en een breuk initieert met het financiële kapitalisme. De klimaatcrisis beheersen betekent dat je de financiële sector aan banden zal moeten leggen. Denk in dit verband aan de oorspronkelijke New Deal. Ook die hield in dat de markt gereguleerd werd en de staat een deel van de organisatie op zich naam. In ieder geval impliceert een Green New Deal dat we moeten breken met het financiële kapitalisme. Het probleem met veel van de klassieke groene partijen is dat ze dit niet willen inzien. Zij zien de koppeling niet tussen een links populisme en ecologie. Nochtans is het duidelijk: een links populisme kan niet anders dan terugvallen op de Green New Deal en de Green New Deal heeft een linkspopulistische strategie nodig om te kunnen slagen.”

Dit is de weergave van een lezing die Chantal Mouffe op donderdag 27/2 gaf in de promotiehal van de KULeuven

Creative Commons

take down
the paywall
steun ons nu!