Interview met Chantal Mouffe over democratie

“De democratie staat er vandaag slechter voor dan twintig jaar geleden”

Het onderzoek naar de betekenis en de werking van de moderne democratie loopt als een rode draad doorheen uw carrière. Vanwaar uw fascinatie voor dit onderwerp? 

Chantal Mouffe: “We leven in een maatschappij die zichzelf te pas en te onpas als democratisch bestempelt en zich op democratische principes beroept. De logische verwachting is dan dat er sprake is van een tendens naar meer democratie, terwijl in realiteit de ruimte voor democratische processen de laatste jaren net kleiner wordt.”

“Als ik de situatie vandaag vergelijk met die van twintig jaar geleden, durf ik stellen dat we vandaag minder democratie kennen. Zo verwordt het begrip democratie meer en meer tot een claim zonder inhoud. Mij interesseert vooral de vraag waarom dit gebeurt en hoe we dit proces kunnen omkeren.”

Uw stelling dat we er minder democratisch op geworden zijn, doet waarschijnlijk veel mensen de wenkbrauwen fronsen. Wat verstaat u precies onder het begrip ‘democratie’ en waarom denkt u dat we hier vandaag minder aan beantwoorden dan twintig jaar geleden?

Mouffe: “De definitie van democratie is zeer simpel. Het woord is samengesteld uit twee delen: ‘demos’ en ‘kratos’, de Griekse woorden voor ‘volk’ en ‘heersen’. Democratie betekent dus letterlijk de heerschappij van het volk. Welnu, ik ben ervan overtuigd dat steeds minder beslissingen nog door het volk of zijn vertegenwoordigers worden genomen.”

“Ik denk niet dat ik iets controversieels zeg als ik vaststel dat de individuele staten de laatste jaren veel van hun macht hebben verloren. Overal ter wereld boeten de parlementen in aan macht en worden de belangrijkste knopen niet meer in het parlement doorgehakt, maar daarbuiten. Er is sprake van een machtsverschuiving naar technocraten en belangengroepen vanuit het idee dat bepaalde zaken te complex zijn geworden om over te laten aan democratische beslissingsprocessen.”

“De oorzaken van dit proces zijn zeer divers en uiteenlopend, maar een belangrijke factor is volgens mij de sterke groei van multinationale ondernemingen, die niet meer aan één bepaalde staat zijn gebonden. Deze multinationals ontsnappen vandaag bijna volledig aan de controle van om het even welke overheid, betalen zelfs vaak bijna nergens nog belastingen, en slagen erin hun eigen agenda’s op te leggen en uit te voeren.”

“Een recent voorbeeld hiervan is de reactie van de verschillende nationale overheden op het uitbreken van de economische crisis. Overal ter wereld gingen er kreten op om het bankwezen aan banden te leggen en beter te reguleren. Vandaag zijn we anderhalf jaar verder en is geen enkel staat erin geslaagd om werkelijk controle te krijgen over zijn banksector.”

U haalde de toenemende complexiteit van beleidsbeslissingen aan. Is het in bepaalde gevallen niet gewoon beter om bepaalde discussies over te laten aan experts in plaats van aan politici? Vergroot dat de kans op een rationele beslissing niet?

Mouffe: “Nee, volgens mij wordt het argument van de complexiteit misbruikt om fundamentele beslissingen te onttrekken aan democratisch verkozenen en de politieke partijen en ze over te laten aan experts.”

“Als wat u zegt het geval zou zijn, dan betekent dit dat het begrip democratie volledig zinloos is geworden. Een systeem waar fundamentele beslissingen enkel door experts genomen worden, is op geen enkel manier nog democratisch te noemen. In een democratie ligt de beslissingsmacht over fundamentele zaken nu eenmaal bij het volk.”

“Wat echter opvalt, is dat er een sterke symbolische waarde kleeft aan het etiket democratie en dat niemand daar openlijk vanaf wil stappen. In theorie worden de democratische principes dus hoog gehouden, terwijl we er in de praktijk meer en meer van afstappen. Het is dit proces dat mij als onderzoeker het meest interesseert.”

Zou het niet efficiënter zijn om beleidsbeslissingen daadwerkelijk aan experts over te laten in plaats van aan vaak rommelige democratische processen?

Mouffe: “Ik ben het daar fundamenteel mee oneens, omdat het idee dat er voor belangrijke maatschappelijke uitdagingen slechts één rationele oplossing bestaat – die dan door experts kan worden uitgedokterd – volledig uit de lucht gegrepen is. Dit idee gaat namelijk volledig voorbij aan het feit dat er in een maatschappij altijd verschillende groepen met vaak tegengestelde belangen aanwezig zijn. Of om het anders te formuleren: het gaat voorbij aan het antagonistische karakter van de sociale relaties.”

“Een gezonde democratie slaagt er in mijn ogen in dit antagonisme te overstijgen zonder het te miskennen. Daarmee bedoel ik dat in een antagonistische relatie beide partijen elkaar als vijanden beschouwen, vijanden die vernietigd moeten worden. Een democratische samenleving moet deze antagonistische relaties ombuigen naar agonistische relaties, waarbij de verschillende partijen elkaar als legitieme tegenstanders beschouwen, en dus niet langer als vijand.”

“Momenteel wordt dit antagonistisch karakter van de sociale relaties volledig miskend omdat één sociale groep – die van de grote multinationals, er in geslaagd is haar neoliberaal discours als enige alternatief op te dringen. Dit neoliberale denken heeft als het ware een hegemonische vorm aangenomen, waardoor ze een claim kan leggen op ‘rationaliteit’ of op ‘gezond verstand’.”

“Momenteel wordt dit antagonistisch karakter van de sociale relaties volledig miskend omdat één sociale groep – die van de grote multinationals, er in geslaagd is haar neoliberaal discours als enige alternatief op te dringen.”

“Een belangrijk gevolg is dat we de laatste jaren continu te horen kregen dat de oude verschillen tussen links en rechts voorbijgestreefd zijn en dat alle partijen naar het zogenaamde centrum zijn opgeschoven. Om onze maatschappij democratischer te maken, lijkt het mij van cruciaal belang dat er weer sterke linkse partijen komen met uitgesproken standpunten als tegengewicht voor de neoliberale hegemonie.”

“Als we het democratisch proces nieuw leven willen inblazen, zullen we met andere woorden ook de oude links/rechtstegenstelling weer moeten bovenhalen. De aanwezigheid van deze tegengestelden in het politieke debat is namelijk essentieel om mensen de mogelijkheid te geven een keuze te maken.”

Zijn links en rechts geen te brede termen? Het etiket links wordt bijvoorbeeld gebruikt voor mensen die voor abortus zijn, maar ook voor mensen die voor migrantenstemrecht zijn of voor een sterke sociale zekerheid. Hoe definieert u deze begrippen?

Mouffe: “Ik denk eerlijk gezegd niet dat links of rechts zijn veel te maken heeft met of je al dan niet voor abortus bent. Het belangrijkste verschil tussen de twee is hoe je staat ten opzichte van vraagstukken rond welvaartsverdeling en dus over de werking van onze economie. De centrale vraag is eigenlijk of je gelooft dat er een alternatief bestaat voor ons huidig kapitalistisch systeem.”

“Het is natuurlijk iets complexer dan dat, omdat je binnen links nog verschillende opvattingen hebt. Sociaaldemocraten zullen veeleer pleiten voor meer regulering onder het kapitalisme, terwijl radicalere linkse mensen een volledig nieuw economisch model bepleiten.”

“Maar in essentie komt het er op neer dat je volgens mij links bent als je het huidige neoliberale globaliseringsmodel verwerpt. Vandaag zie je spijtig genoeg dat een aantal grote traditionele linkse partijen gekozen heeft voor de zogenaamde ‘derde weg’ en het neoliberalisme niet langer verwerpt, maar slechts lichtjes probeert bij te schaven.”

“Maar in essentie komt het er op neer dat je volgens mij links bent als je het huidige neoliberale globaliseringsmodel verwerpt.”

U staat erom bekend geen voorstander te zijn van een cordon sanitaire rond extreemrechtse partijen. Vormen zij dan geen bedreiging voor de democratie?

Mouffe: “Ik heb daar geen eenduidig standpunt over en vind dit een complex vraagstuk. Laat mij beginnen met te stellen dat volgens mij niet alle antagonistische tegenstellingen in een maatschappij kunnen worden omgevormd tot agonistische.”

“Dit betekent dat bepaalde opvattingen zich buiten de democratische ruimte bevinden, die volgens mij gedefinieerd wordt door de formule: vrijheid en gelijkheid voor allen. De invulling van die formule kan op verschillende manieren gebeuren door verschillende ideologieën, maar de formule zelf is wel het cement van een democratische samenleving.”

“Mensen met bijvoorbeeld neonazistische of extreemislamitische opvattingen plaatsen zichzelf dus buiten de democratische ruimte en moeten niet het recht krijgen om zichzelf in politieke partijen te organiseren.”

“Alle andere politieke partijen – dus ook degene die zich op de grens van de democratische ruimte bevinden, zoals het Vlaams Belang, het Franse Front National of de Oostenrijkse FPÖ – moeten volgens mij op een gelijke manier behandeld worden.”

“Ik ken het Vlaams Belang niet zo goed, maar wat het FN in Frankrijk of de FPÖ in Oostenrijk betreft, ben ik van mening dat een cordon sanitaire een contraproductieve manier is om met dergelijke partijen om te gaan.”

“Volgens mij worden deze partijen beter op een politieke dan op een moralistische manier bestreden. Als je de ander als moreel inferieur bestempelt, impliceer je automatisch dat je zelf moreel hoogstaand bent. Dit kan perverse gevolgen hebben.”

Mehdi Koocheki en Ciska Hoet (Kif Kif)

De van geboorte Belgische politicologe Chantal Mouffe verwief midden jaren tachtig academische bekendheid met het boek Hegemony and Socialist Strategy, Towards a Radical Democratic Politics (1985), dat ze schreef samen met haar partner Ernesto Laclau.

Recent verschenen van haar hand The Democratic Paradox (2000) en On The Political (2005). Mouffe is verbonden aan het Centre for the Study of Democracy aan de Londense University of Westminster.