Het is net eigen aan de liberale democratie dat burgers niet worden gebonden door een gedeeld waardenstelsel, ze worden gebonden door de wet. Onze vrijheid als burgers -de reden waarom we ons democratisch model liberaal noemen- bestaat erin dat niemand ons kan verplichten ook maar één waarde met elkaar te delen.

We mogen alles doen wat de wet niet verbiedt en daarmee is de kous af. De overheid mag, onder democratische controle, ons gedrag reguleren. Wat we denken en voelen, bepalen we tot nader order helemaal zelf. Er bestaan systemen die dit heel anders zien, maar die worden zelden democratisch genoemd.

Volgens critici is die vrijheid om de morele dimensie van het leven zelf in te vullen overigens de grote zwakte van dit gedachtegoed. Het leidt, zo stellen ze, tot permissiviteit, tot vrijheid, blijheid en vervolgens tot het zwarte gat van het nihilisme. En die kritiek zou kloppen, indien het burgerschap de totaliteit van onze identiteit uitmaakte. Gelukkig is dit niet het geval.

Publieke – vs private identiteit 

Burgerschap beslaat enkel het publieke aspect van onze identiteit, wie we zijn wanneer we handelen binnen de res publica, de publieke zaak. Daarnaast hebben we echter ook een private identiteit en dit is het domein waar we onze waarden bedenken en beleven. Dit is het domein waar we waarden delen met elkaar.

Het is geen toeval dat u en uw sociale kring van grotendeels gelijkgestemden vredevol leven in een wereld vol mensen die het volstrekt met u oneens zijn en u toch min of meer met rust laten. Dit dankt u aan de liberale democratie en haar vermogen publiek en privaat te scheiden. 

Het verwateren van die grens, wat politici er nu klaarblijkelijk toe aanzet ons burgerschap in te vullen met hun moraliteit, vloeit voort uit het neoliberale gedachtengoed, een aberrante uitwas van het liberalisme die de liberale principes heeft doorgetrokken van het publieke naar het private leven, waar ze allerminst thuishoren. En dit leidt tot allerhande foute ideeën.

Religie binnen liberale democratie

Zo circuleert al enige tijd de notie dat religie iets is voor in de woonkamer. Dit is een grove vergissing. Het is uiteraard zo dat religie binnen een liberale democratie een private aangelegenheid is, maar het verschil tussen publiek en privaat is niet het verschil tussen buiten en binnen de voordeur.

Het is het verschil tussen onze identiteit als burger en onze identiteit als mens. Privaat betekent dat religie niet aan anderen kan worden opgelegd, maar niets verbiedt dat religie in het openbaar wordt beleefd. 

Het feit dat politici dit onderscheid niet langer kunnen of willen maken, is zorgwekkend want het zet hen ertoe aan burgers een neutraliteit op te dringen waar ze geenszins toe verplicht zijn. De overheid behoort neutraal te zijn, haar onderdanen niet.

Hoofddoek aan het loket

De stedelijk ambtenaar die geen hoofddoek mag dragen aan het loket is, in tegenstelling tot wat wordt beweerd, geen uiting maar een schending van het neutraliteitsbeginsel. De overheid verbiedt een burger -want de loketbediende is niet zomaar een marionet van het stedelijk bestuur, ze is en blijft een burger- om uiting te geven aan een waardenstelsel dat nochtans niet strijdig is met de wet.

Een dergelijke inmenging is onaanvaardbaar in een liberale democratie en het is schrijnend te moeten vaststellen dat het maatschappelijk bewustzijn van wat democratie inhoudt zo sterk is ingekrompen dat we bereid zijn die mate van morele controle te aanvaarden. Sterker nog, dat we denken dat dit het democratisch summum is. 

Van de loketbediende in kwestie kan enkel worden verwacht dat ze iedereen, van de medemoslim tot de kerel in Vlaams-Belang-T-shirt, gelijk behandelt. Ze kan niet worden verplicht haar identiteit als mens onzichtbaar te maken.

Neutraliteit is een verplichting van de overheid, burgers horen enkel tolerant te zijn. Ze horen private tegenstellingen in de publieke ruimte te overstijgen en samen te leven in een context van bijna onbevattelijke diversiteit, niet te doen alsof iedereen in essentie identiek is en in paniek te raken wanneer ze de eigen morele identiteit niet overal gereflecteerd zien. Nogmaals, er bestaan systemen die dit heel anders zien. Maar die worden zelden democratisch genoemd.