De Brexit is het gevolg van een falen van de democratie. Het lijkt vanzelfsprekend om het referendum met de vinger te wijzen. Er wordt daarbij regelmatig verwezen naar de quote van Clement Attlee, oud Brits premier, dat referendums een instrument zijn voor dictators en demagogen. En ook oud Europees commissaris Karel De Gucht stelde duidelijk dat referenda de neiging hebben om “verkeerd af te lopen”.

In het licht van een Brexit campagne vol haat en misinformatie zou je geneigd zijn om hiermee akkoord te gaan. Dit zou echter een te eenvoudig antwoord zijn. Het echte falen ligt dieper, en is in de eerste plaats een systemisch falen van de vertegenwoordigende democratie, zowel op Brits als op Europees niveau.

Derde wereldoorlog

Het debat over de Brexit en de EU was verziekt en van lage kwaliteit, maar dat was het al jaren. Britse politici hebben decennialang nagelaten om de werking van de EU en de Europese regelgeving op een eerlijke manier aan hun kiezers uit te leggen. De EU is steeds misbruikt voor electoraal winstbejag op de korte termijn. Waarom moeten we besparen? Europa. Dat Europese beslissingen nog steeds vooral beslissingen zijn van de 28 lidstaten, en dus ook van Groot-Brittannië, wordt dan stilletjes verzwegen. Op de lange termijn heeft dit een redelijk debat over Europa onmogelijk gemaakt omdat er simpelweg niemand overbleef die Europa nog op een geloofwaardige manier kon verdedigen.

Waarom zouden kiezers naar Cameron luisteren wanneer die het heeft over de economische voordelen van de Unie, als diezelfde Cameron gedurende jaren extreem kritisch was over de EU? De waarschuwing dat een Britse uitstap een derde wereldoorlog waarschijnlijker maakt is gewoon lachwekkend uit de mond van iemand die tot voor kort geen goed woord over had voor de Unie. Zelfs zelfverklaarde Eurofielen zoals Jean-Luc Dehaene hebben Europa op die manier misbruikt. Van zodra het lidmaatschap van de Unie niet langer een vanzelfsprekendheid is, wordt die spreidstand echter onhoudbaar.

Onzichtbaarheid

Ook de Europese Unie zelf gaat niet vrijuit. Dat de EU lijdt aan een democratisch deficit is oud nieuws. Dat was ook nu weer duidelijk te zien. Het toverwoord van de leave-campaign was “control”. Het gevoel geen controle te hebben over de Europese besluitvorming zat er bij de Britse bevolking diep in. En wie kan het hen kwalijk nemen? Hoewel het Europees parlement over de laatste jaren heen steeds aan macht heeft gewonnen blijft de werking van het parlement voor de gemiddelde burger grotendeels onzichtbaar.

Bovendien hebben de recente crisissen getoond dat wanneer het er echt om gaat spannen, de lidstaten het laken opnieuw naar zich toe trekken en het parlement hoogstens achteraf een stempel van goedkeuring mag zetten, of zelfs helemaal niet meer in de besluitvorming betrokken wordt. Wanneer diezelfde nationale leiders vervolgens weigeren om de verantwoordelijkheid voor het Europese beleid op zich te nemen en zich liever achter de onzichtbaarheid van de EU verschuilen, is het geen wonder dat het Europese project elke aantrekkingskracht bij de bevolking verliest. Het is in die context, geworteld in een aantal fundamentele problemen van onze Europese en nationale democratieën, dat het Brexit debat zo kon ontsporen.

Bovendien kan de vraag gesteld worden: wat moest er dan wel gebeuren in Groot-Brittannië wanneer de vraag om uit de Unie te stappen eenmaal op de politieke agenda stond en door een substantief deel van de bevolking werd gedeeld? Het hele probleem negeren? Of er simpelweg vanuit gaan dat die vraag “te complex” is om aan de gewone man toe te vertrouwen en gewoon op hetzelfde pad verder blijven gaan? Het is dat soort gedachtegang bij de Europese elite die er juist toe geleid heeft dat er een kloof is ontstaan met de Europese burger. Een EU die de confrontatie met de burger niet kan overleven, is het overleven misschien ook gewoon niet waard.

Concrete voorbeelden

Cameron had gelijk dat de enige mogelijke oplossing er in bestond om de Britse bevolking via het democratisch proces zelf te overtuigen van de meerwaarde van de EU. Dat hij in die opdracht mislukt is, moge duidelijk zijn. Zoals gezegd heeft hij die mislukking ook in grote mate aan zichzelf te danken. De les die we hieruit moeten trekken is echter niet om angstvallig toekomstige referenda in andere lidstaten tegen te houden, maar in plaats daarvan volop het Europese project te gaan verdedigen aan de man in de straat.

Om dat te doen is het noodzakelijk dat de Europese burgers concrete voorbeelden te zien krijgen waar Europese integratie nu reeds een grote meerwaarde in hun persoonlijke leven brengt. De Europese Commissie onder Juncker lijkt die weg nu uit te gaan, wat positief is. Hoewel dit een tijdelijk tegengif tegen het euro-sceptische discours kan zijn, is het echter geen blijvende oplossing. Om die te bereiken moet een reëel perspectief op een meer democratische Unie geboden worden. Een Europa van twee snelheden dat niet beperkt blijft tot het overdragen van bevoegdheden, maar waar een kerngroep van landen ook snelle vooruitgang kan boeken in het uitbouwen van een échte Europese democratie, lijkt daarvoor de beste optie te zijn.

Ronald Van Crombrugge is doctoraatsstudent aan de KULeuven