Momenteel wordt de Cerrado echter twee tot drie keer sneller ontbost dan het Amazonegebied. Dat gebeurt vooral vanwege de forse uitbreiding van de agro-industriële activiteiten van grote ondernemingen die hier massaal investeren in de rundveeteelt, soja-, maïs- en suikerrietplantages.

Biodiversiteit van de savanne

6.000 soorten bomen, 837 soorten vogels, 195 soorten zoogdieren, 780 soorten vissen (Pantanal inbegrepen), 113 amfibieën. Dat zijn de officiële cijfers van het Braziliaanse ministerie van Leefmilieu voor 2004 over de biodiversiteit in de Cerrado.

Volgens sommige studies zijn er 10.000 planten, waarvan 4.400 soorten alleen in de Cerrado voorkomen. In het Federaal District (de hoofdstad Brasília en omgeving) zijn er 233 soorten orchideeën te vinden en een nog onbekend aantal dieren.

In hetzelfde hoofdstedelijk gebied worden 430 soorten vogels waargenomen. Vergelijk dat maar eens met Brussel, hoofdstad van de Europese Unie, hoofdstad van België, hoofdstad van Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Ik hoor af en toe een merel fluiten en zie een houtduif vliegen. Dan heb je’t zoal gehad.

De Cerrado is de watertoren of beter de wieg van heel wat rivieren die in diverse richtingen lopen, niet alleen binnen Brazilië, maar in heel Latijns-Amerika. Bronnetjes die uiteindelijk de Paraná vormen, ontspringen vanuit het middelpunt van Brazilië om tot in de Argentijnse hoofdstad Buenos Aires te stromen.
 
Het is de meeste soortenrijke savanne ter wereld. Vergelijk even met de savanne in Suriname (15 soorten bomen en struiken) of Venezuela (43 soorten). De 6.000 van het ministerie lijkt me wat veel. Dias heeft het over 429 bomen en struiken.

Wat bescheidener, maar toch nog overdadig in vergelijking met andere savannes. We zitten volop in het Internationaal Jaar van de Biodiversiteit en 5 juni is de Internationale Milieudag. Redenen genoeg om nog eens stil te staan bij deze uitzonderlijke verzameling van ecosystemen.

Decennia oud dispuut

In de literatuur, op het veld en in de politieke discussies over de ‘ontsluiting’ van dit immense gebied staan verschillende visies lijnrecht tegenover elkaar (1). Het zou de armzalige bodem zijn met een hoog aluminiumgehalte, in combinatie met het vuur dat regelmatig over het land gaat, wat maakt dat de Cerrado zo marginaal is.

“Nee”, zeggen anderen: “Het Amazonegebied is zo overdadig op een even armzalige grond, maar daar heb je constant veel neerslag. Daarom is het ook een regenwoud. De Cerrado wordt gevormd door de jaarlijkse cyclus van maandenlange periodes van droogte met nadien een hevige regenperiode.”

Consensus begint te groeien dat de bodemkwaliteit en het vuur wel meespelen, maar dat de cyclus van droogte en regen dit unieke gebied hebben gekneed tot wat het nu is. Het betreft 192,8 miljoen hectare of 22,65 procent van het Braziliaanse grondgebied, gespreid over 11 deelstaten. Er wonen momenteel ongeveer 22 miljoen mensen.

Spons van Latijns-Amerika

Transpiratie van planten in mm/dag

Cerrado in regenseizoen         2,6
Cerrado in droogtemaanden    1,5 (!)
Rijst                                      4,3
Zonnebloem                           5,6
Maïs                                     2,8
Soja                                      8,4 (!)
Tarwe                                    4,4
Campo (weiland)                     2,6
Pinus  elliotis                          4,7
Eucalyptus                             6,0

(Bron: Miranda & Miranda, 1996)

De waterhuishouding is fundamenteel voor de Cerrado. Voor Brazilië en voor heel Latijns-Amerika. Voor de planeet. De  bomen blijven meestal klein en hebben een grillig uiterlijk. Vele soorten hebben leerachtige bladeren en een dikke schors, zodat ze weinig vocht verliezen. Vergelijk een gemiddelde Cerrado-struik (1,5 en 2,6 mm/dag) met soja (8,4 mm/dag).

Door de telkens weerkerende droogtemaanden gaan de wortels diep de grond in. Gecombineerd met de dikwijls poreuze bodem maakt dat er in de loop van miljoenen jaren gigantische onderwatervoorraden opgebouwd werden. De zogenaamde ‘aquíferos’ (Gauarani, Bambuí en Urucuia).

De Cerrado werkt als een spons die deze aquíferos en heel wat belangrijke rivieren van water voorziet. Doordat nu massaal ontbost wordt (twee tot drie keer zoveel als in het veelbesproken Amazonegebied), dreigt deze langzaam opgebouwde watervoorraad in enkele decennia op te drogen. Dat heeft nu al zichtbaar catastrofale gevolgen, niet alleen voor de Cerrado zelf, maar voor de waterhuishouding van bijna heel Latijns-Amerika.

Biomassa

Het traditionele rund kon nog leven en genieten van het feest van honderden bloemen en de rijkdom aan vruchten. De laatste jaren worden heel wat weilanden aangelegd met exotische grassen, die de oorspronkelijke diversiteit verstikken.

De monocultuur van soja, maïs en suikerriet geven de doodsteek. Dat is het duidelijke antwoord aan de vele verlichte geesten die nu beweren dat de westerse intensieve veehouderij dé oplossing is voor het zogenaamde voedselprobleem en voor de opwarming van de aarde.

Als runderen in Belgische stallen worden opgesloten, dan kan misschien wel het methaangas worden afgezogen, maar het veevoer moet met veel energie en met vernietiging van ecosystemen voor een groot deel elders worden gezocht. De wereldwijde explosie van varkens- en kippenmegafarms is sowieso op soja-maïsvoeding gebaseerd. De ‘waardeloze’ Cerrado is dan de The Number One to be!

In deelstaat Minas Gerais worden de oorspronkelijke bomen in razendsnel tempo in brandhout omgezet. Het is ideaal om houtskool van te maken. Voor de hoogovens. Eén boom, die nu op uitsterven staat, heeft er zelfs zijn naam aan te danken: carvoeiro (van het Portugese ‘carvão’ dat houtskool betekent). 

Het planten van eucalyptus wordt ‘herbebossing’ genoemd en krijgt daardoor allerlei steun, tot en met Kyoto-geld om koolstof vast te leggen. Vergeten wordt echter dat het evenwichtige bodemleven en de oorspronkelijke begroeiing van de Cerrado juist fundamenteel zijn om veel CO2 op te nemen.  De ‘wijze’ boompjes van de Cerrado kunnen echter niet concurreren tegen het groeigeweld van de eucalyptus uit Australië.

Een hectare oorspronkelijke Cerrado levert 10 tot 40 ton biomassa op, wat weinig consumptie van water vergt. Vergelijk met het regenwoud in het Amazonegebied: 350 tot 550 ton per hectare.

Eucalyptus produceert meer dan 300 ton biomassa in de Cerrado en veroorzaakt dus volop mee het uitdrogen. Twee derde van deze biomassa is namelijk water! Een volwassen eucalyptusboom in een monocultuur zuigt tussen de 700 tot 1.000 liter/dag op, afhankelijk van de afstand tot elkaar. Een volwassen exemplaar, dat volledig vrij staat, kan tot 20.000 liter per dag opnemen.

Herwonnen feest

Eucalyptus levert pulp voor de internationale papierindustrie; de genetisch gemanipuleerde variant zal voor ethanol van de tweede generatie moeten instaan. Soja staat voor veevoer en biodiesel. Suikerriet voor suiker, voor toepassingen van de synthetische biologie en vooral om aan de ethanolvraag van koning auto te kunnen beantwoorden.

Allemaal goed en wel, maar een feestje kan je er niet mee bouwen. Zelfs gewoon gezond water dreigt op de feestdis te ontbreken. Armoede troef.

Stilaan begint het door te dringen dat de rijkdom van dit unieke gebied de tafel feestelijk kan vullen. Eeuwenlang voedde de bevolking zich met de nutriëntenrijke pequi, buriti, araticum, mangaba, cagaita, cajuzinho, bacuri, etc. Het komt er nu op aan om een economie op te bouwen, die niet gestoeld is op de invasie van monoculturen, maar op de oorspronkelijke polycultuur.

Een economie waar iedereen beter van wordt: de diverse ecosystemen, de volkeren, de dieren, de planten, de waterhuishouding, het wereldklimaat, de landbouw met zijn voorspelbare seizoenen, de stedelijke bevolking, de boeren, de inheemse bevolking, de handelsbalans.

Stilaan begint het besef door te sijpelen. Zo zetten de basisgemeenschappen de zomercursussen van de populaire bijbellezing en theologie in 2010 en 2011 in het teken van de Cerrado. (2)

Red de urubu!

Als de crisis toeslaat, ontstaan er initiatieven om de bevolking te sensibiliseren. Dikwijls nog in de marge. Soms letterlijk rond een sloot, omdat niet alleen de sojamaffia over het platteland raast, maar ook de vastgoedmaffia rond de steden de terreinen inpalmt.

Zo is er in hoofdstad Brasília de beweging ‘Salve o urubu!’ (3). De gier urubu is als aaseter nu niet meteen het symbool van biodiversiteit. Hij is eerder een opruimer van afval en van kadavers, maar de sloot (Córrego) aan de rand van Brasília heet nu eenmaal ‘Córrego Urubu’.

De bevolking wil er aan permanente milieueducatie doen, te beginnen met zichzelf, met het herstel van de begroeiing rond de Córrego en met het proper houden van het water. Er zijn mooie voorbeelden van recuperatie met een agroforestrysysteem en mandalagroentetuinen.

‘Oca do Sol’ is een trefpunt midden in het project. ‘Oca’ staat voor de oorspronkelijke woning van de indios en voor hun inspirerende wijsheid. ‘Oca do Sol’ is  onderdeel van  een Ecovila (4) en wil spiritualiteit verbinden met een ecologische levensstijl. De focus ligt sterk op het belang van water en op onze watervoetafdruk (5).

Zullen we met zijn allen de omkeer nog kunnen maken? Of zal de urubu binnen twintig jaar alleen nog maar symbool zijn van immense afvalbergen naast uitgedroogde rivieren?

Luc Vankrunkelsven

Brasília, Wereldmilieudag, 5 juni 2010

Luc Vankrunkelsven is medewerker bij Wervel vzw. Hij schreef al verschillende boeken over duurzame landbouw en soja in Brazilië.
 

Voetnoten:

(1) Een interessant werk van Carlos Eduardo Mazzetto Silva heeft het over dit dispuut: ‘O Cerrado em disputa. Apropriação global e resistências locais./ De Cerrado in dispuut. Globale toeëigening en lokaal verzet.’, 262 pp. . In de reeks Pensar o Brasil, 2009.

(2) Cerrado, da resistência brota a vida. Curso de Verão, Goiânia, janeiro 2010, 108 pp.

(3) www.urubu.org.br, www.salve-o-urubu.blogspot.com, http://br.groups.yahoo.com/group/salveurubu/

(4) http://pt.wikipedia.org/wiki/Ecovila, http://www.ecovilacunha.org/ , http://www.ecovilleproject.com/

(5) www.waterfootprint.org, www.watervoetafdruk.org, www.foodandwaterwatch.org, http://www.waterefficiency.net/blogs/we-editors-blog/whats-your-waterprint-64377.aspx

***
Van 1 juli tot 31 augustus loopt in het BTC-gebouw (Hoogstraat, Brussel; http://www.btcctb.org/) een fototentoonstelling over de pracht van de Cerrado.

***